Elez Biberaj: Roli i Zerit te Amerikes ne permbysjen e komunizmi

I kthyer ne Tirane me rastin e nje konference per 20 vjetorin e ndryshimit te sistemit, Elez Biberaj, drejtor i Divizionit te Euro-Azise, pergjegjes i transmetimeve per gjuhen ruseukrainase dhe per vendet Ballkanike dhe shqip, tregon kujtimet e tij per vitin 1991 ne emisionin "Opinion" te gazetarit Blendi Fevziu ne Tv Klan. Si e njohu Gramoz Pashkon dhe Sali Berishen dhe si intervistoi Fatos Nanon dhe Ismail Kadarene dhe cili qe mendimi i sekretarit Bejker pas vizites ne Shqiperi Zoti Biberaj! Ju keni luajtur nje rol te rendesishem ne ate qe quhet informimi i lire i publikut ne Shqiperi, ne nje kohe kur thuajse nuk ekzistonte informacioni, pervec atij zyrtar qe vinte nga "Zeri i Popullit".
Ju erdhet ne krye te seksionit te VOA ne vitin 1986, ne mos gaboj? Po. Me pare, kur kishit hyre ne radion Zeri i Amerikes ? Se pari deshiroj t'ju falenderoj per rastin qe po me jepni per kete interviste. Faleminderit edhe per paraqitjen qe bete. Do te isha shume i lumtur sikur te meritoja vetem 20 per qind te asaj qe thate ju. Nuk do te doja te demonstroja fjalimet qe Ramiz Alia dhe Xhelil Gjoni kane bere ne ate kohe, ku ju akuzonin ju dhe VOA-ne si organizatore te protestave, por besoj se keto kane qene te ekzagjeruara...? Patjeter. Une kam filluar punen te "Zeri i Amerikes" ne dhjetor te vitit 1980 dhe kam punuar ne sherbimin shqip, per nje vit e gjysme. Kur filloi sherbimi shqip i VOA-s? Transmetimet e para ne gjuhen shqipe nga "Zeri i Amerikes", megjithese "Zeri i Amerikes" nuk ekzistonte si i tille, kane qene ne mars te vitit 1943. Ne ate kohe mund te kene qene transmetime ne me pak se 25 gjuhe dhe ishte nje shenje e rendesise qe SHBA-te i jepnin Shqiperise. Pastaj, menjehere pas luftes transmetimi i gjuhes shqipe u nderpre, duke filluar me 13 mars te vitit 1951. Keshtu qe vitin qe vjen ne do te shenojme 20 vjetorin e transmetimeve te panderprera. Prej vitit 1951 seksioni shqip i VOA ka vazhduar ne menyre te panderprere, si shpjegohet atehere qe prezencen me te madhe e mori ne fund te viteve 1980? Per arsye te ngjarjeve ketu tek ju. Apo per arsye te nje informacioni me te madh qe vet VOA filloi te merrte ne fund te viteve '80? Edhe kjo ishte nje nga faktoret kryesore. Kur une u emerova si Shef i Seksionit Shqip deri ne ate kohe kishte shume pak materiale qe VOA transmetonte per zhvillimet ne Shqiperi. Gjate bisedimeve me drejtuesit e programacionit te "Zeri te Amerikes", une isha shume i interesuar qe te kisha te drejten qe t'u jepja me shume hapesire zhvillimeve ketu. Sepse ne te vertete, behej fjale per reklamim te punes se qeverise Amerikane, deri ne nje fare mase? Jo vetem te qeverise, por dhe lajmeve nderkombetare. Kurse ju tentuat te hynit ne ngjarje te brendshme shqiptare. Por si do te hynit kur nuk kishit asnje mundesi depertimi? Ne nuk kishim kontakte te drejtperdrejta me Shqiperine, por ekzistonin lidhjet per te raportuar mbi zhvillimet ketu. Si i merrnit keto informacione? Ketu kishin filluar disa ndryshime pas vdekjes se Enver Hoxhes. Problemet ekonomike, te pakten nga pikepamja jone nga jashte, dukej se ishte ne shkaterrim e siper. Nje numer gjithnje e me i madh perendimoresh vizitonin Shqiperine. Disa gazetare vinin, shkruanin, por menyra jone, ose strategjia qe ne adoptuam duke nisur ne vitin 1986, ishte qe te vezhgonim shtypin shqiptar. Me gjithe gjuhen e tij te drunjte kishte informacione? Po, po. Intervistonim eksperte mbi Shqiperine. Mbledhjet, forumet, kongreset mbledhjen e Byrose se PPSH, i lexonim me shume kujdes fjalimet dhe me pas benim analizat tona. Z. Biberaj, si eshte vendosur familja juaj ne SHBA? Histori e gjate. Prinderit e mi jane arratisur nga Shqiperia ne vitin 1951. Une kam lindur ne Mal te Zi, ne nje fshat midis Plaves dhe Gucise, eshte nje zone .. Ishit kundershtare te regjimit? Po. Ne fakt regjimi ishte kundershtar i tyre. Pastaj jam i shperngulur ne SHBA qe prej vitit 1968. Qe prej vitit 1968 ju nuk ishit kthyer me ne Kosove? Jo. Dhe njekohesisht as ne Shqiperi? As ne Shqiperi. Sic thame VOA mori nje rritje ne fund te viteve '80. Sa ndikoi hapja e linjave telefonike e mundesise per te komunikuar? Per mendimin tim ajo ngjarje ishte vendimtare. Sipas mendimit tim ajo dite shenonte fillimin e revolucionit demokratik. Ne c'kuptim? Sepse na jepte mundesine ne qe te bisedonim me njerez ketu ne Tirane. Te fillonim nje bashkebisedim dhe te ceknim ceshtjet me kryesore me te cilat ballafaqoheshin intelektualet, qeveria, ekspertet e ndryshem. Si arritet te siguronit numrat e telefonit te disa prej intelektualeve te rendesishem te Shqiperise se asaj kohe? Para vendosjes se lidhjes se drejtperdrejte te telefonike mes SHBA-ve dhe Shqiperise, qe ndodhi nga mesi i muajit maj ne vitin '90, Sekretari i Pergjithshem i Kombeve te Bashkuara Perez De Kuelar kishte ardhur per vizite ketu, ne fillim te muajit maj dhe me ate rast nje korrespondente e Zeri te Amerikes, nje amerikane... Laura Sillber...? Po, Laura Sillber e cila ishte ne Vjene, asaj ju dha viza qe te vinte te mbulonte viziten e Sekretarit te Pergjithshem te OKB-se. Para se te vinte ketu, ne biseduam dhe perpiluam dhe nje liste te njerezve qe ajo mund te perpiqej qe ti merrte ne interviste. Cilet i rekomanduat ju? Duke filluar me Ismail Kadarene. Une e lexoja shume me vemendje shtypin dhe perpiqesha te identifikoja intelektuale, gazetare, te cilet ne shkrimet e tyre paraqiteshin me ide reformiste. Cilet kishit arritur ju te identifikonit me ide reformiste ne mesin e majit te vitit 1990? Ne e kishim filluar kete shume para vizites se kreut te OKB-se. Per sa i perket udheheqjes se larte shteterore ne e konsideronim Foto Camin si nje nder reformistet. Kurse nga intelektualet ishte Ismail Kadareja, duke filluar me deklaratat e tija ne fund te vitit '89, nje fjalim ne Lidhjen e Shkrimtareve ne fund te vitit '89. Hamit Beqja, me ato shkrimet e tij kur trajtoheshin problemet me rinine. Por ne maj dhe qershor ishte periudha kur ketu shpertheu nje vale. Ishte artikulli i Dr.Ylli Popes, Sali Berisha, etj. E kuptuat qe kishte filluar te levizte dicka? Jo e kuptuam shume me heret. Menjehere pas renies se Causheskut, te Rumanise vemendja u perqendrua te Shqiperia, dominoja e fundit staliniste, edhe raportet e para per trazira ne Kavaje, Shkoder etj. A kishte me shume vemendje nga qeveria e SHBA-ve ndaj jush per Shqiperine? Jo. Vertete edhe personi qe merrej me ceshtjen shqiptare ne Departamentin e Shtetit, nuk ishte nje person qe merrej vetem me ceshtjen shqiptare. Ai person mbulonte Bullgarine ose Rumanine dhe pastaj dhe Shqiperine. Nuk kishte ndonje vemendje te posacme per Shqiperine dhe deri ne fillim te vitit 1991, pasi Seksioni Shqip i VOA ka qene i vetmi organ, ose asnje organ tjeter qeveritar nuk ka pasur me shume burime per Shqiperine. Perfshire dhe administraten amerikane? Po. Z. Biberaj a kishte dijeni ne SHBA se para vitit 1989, pavaresisht sistemit ne Shqiperi ishte nje disponim i forte pro amerikan? Nuk besoj. Por nje nga qellimet qe ne kishim si radio stacion qeveritar ishte qe sherbenim si nje ure mes SHBA-ve dhe Shqiperise, qe t'ju japim nje shprese shqiptareve. Ne e dinim qe ju jetonit ne nje sundim te tmerrshem totalitar, pra donim t'u jepnim nje far shprese qe bota e jashtme, sidomos SHBA-te nuk ju kane harruar. Rikthehemi te vizita e Perez De Kuelar dhe shoqerimit qe i beri korrespondentja e VOA. Ju thate qe i kishit thene qe vec detyrave te tjera te sillte dhe nje numerator telefonik te Shqiperise? Vertete, ne ate kohe, ose me sakte keshtu me tha Laura kur u kthye, qe shume pak njerez kishin telefona private, ishin vetem telefonat neper zyra. Ju nuk e dinit kete gje? Jo nuk e dinim. Edhe ne vet nuk posedonim ndonje telefon, pervec telefonave te redaksive "Zeri i Popullit", "Bashkimi", etj. Vizita e Laura Sillber ishte shume e suksesshme. Ajo arriti qe te intervistonte Kadarene, Gramoz Pashkon, Remzi Lanin, Arben Puton, etj. Gjithsej, rreth 10 intelektuale. Qe ju ia kishit sugjeruar te gjithe? Jo te gjithe. Per disa nuk dinim gje. Arben Puton po, ia kisha lexuar shkrimet, Hamit Beqjan po. Gramoz Pashkon e ka zbuluar vete ajo. Une kisha pare disa shkrime te tija per problemet ekonomike, por ende nuk me kishin terhequr shkrimet e tija. Ne momentin qe telefonatat e para u hapen. Pra Shqiperia mund te komunikonte direkt me nje prefiks me vendet e huaja, ke keni telefonuar fillimisht, e mbani mend? Po. Ka qene te njejten dite qe jane vendosur lidhjet telefonike me Shqiperine dhe kam telefonuar zyren redaksionale te "Zerit te Popullit". Perse? Por nuk kishim ndonje numer tjeter. Perse e telefonuat? Po thashe pse jo. Ka qene edhe per te vendosur nje fare kontakti dhe per te pare. E mbani mend pergjigjen? Po. Mu deshen te pakten dy ore qe te lidhesha me Tiranen ishte shume e veshtire. Nuk thashe kush jam, thashe jam nje shqiptar nga SHBA-ja dhe me thane: "cfare kerkoni?" U thashe qe me duhej nje numer telefoni. Une e kisha nje strategji qe ishte qe te filloja intervistat me zyrtaret. Me zedhenesit e qeverise. Ketij personi i kerkova numrin e telefonit te Institutit per Marredheniet me Jashte, te Sofokli Lazrit dhe kisha deshire te bisedoja me te dhe te diskutonim dhe per mundesine e rivendosjes se marredhenieve diplomatike. Personi qe u pergjigj insistonte qe te dinte se kush jam. Kur i tregova me tha: "Maskara, tradhtar" dhe ma mbylli telefonin. Dhe ju insistuat per nje telefonate te dyte? Po, patjeter. Kjo vazhdoi per nje jave ose dy dhe siguruam disa telefonata. Gjithmone duke telefonuar ne redaksi gazetash? Fillimisht po. Nje bisede ka qene mjaft interesante. Une kam nje ze te vecante qe eshte i dallueshem, dialekti verior, aksenti amerikan. Sic duket ky personi, edhe sot nuk e di se kush eshte, menjehere me tha; "Je zoti Biberaj nga "Zeri i Amerikes" i thashe "po". Ju po telefononit ne redaksi apo ne nje shtepi private? Ne redaksi. Dhe hyme menjehere ne bisede per ceshtjen e Kosoves, sepse ne e mbulonim dhe tha fjale shume te mira per mbulimin e ngjarjeve qe ne benim dhe une e pyes: C'mendon per mbulimin e ngjarjeve tek ju? Tha: "Ju nuk keni ide fare, ju u ka mbetur ora ne vitin 1945", edhe kjo nuk me shqetesoi, sepse une e merrja me mend qe gjithcka regjistrohej dhe ai donte ta bente.. Dhe nderkohe filluat telefonatat ne shtepite e atyre qe konsideroheshin intelektuale me perparimtare dhe zyrtare. Tentuat tek zyrtaret serish? Zyrtari i pare qe kam intervistuar ka qene Muhamet Kapllani, por shume vone, kur ishte ne qeverine e koalicionit. Por ajo eshte shume vone. Por telefonata e pare me intelektualet? Intervista e pare qe une ka zhvilluar me nje intelektual ka qene me 29 qershor me Gramoz Pashkon. Si e mbani mend kete interviste? E mora ne telefon. Ishte jashtezakonisht entuziast, patem nje bisede shume te gjate. Une isha pergatitur per nje interviste shume te gjate, sepse ai kishe zhvilluar interviste me Laura Siller, dhe ajo interviste na la shume pershtypje. Une me pas bera disa hulumtime, lexova disa shkrime te tjera, ai kishte botuar edhe disa shkrime anglisht. Patem nje bisede shume interesante, megjithese une isha shume i kujdesshem. Se mos demtonit Gramoz Pashkon? Po. Une kisha njohuri shume siperfaqesore. A qelloi qe pergjigjet e Pashkos ishin me te avancuara sesa ajo qe ju shpresonit? Po. Dhe me pas ju filluar me nje seri intelektualesh? Po intervista e dyte ka qene me Hamit Beqjan. Pastaj ndodhen ngjarjet e ambasadave dhe pati nje nderprerje qe zgjati disa jave. A qellonte qe personat te cilet i telefononit refuzonin te jepnin interviste apo trembeshin? Po. Shume pak intelektual pranuan te flasin. Ylli Popa, p.sh nuk pranoi te fliste. Po ata qe folen, rrezatuan nje lloj guximi. A ju lane nje shprese se dicka po ndodhte? Patjeter. Keta ishin persona shume te guximshem. Ne pergjigjet e tyre ishin shume te kujdesshem. Vec Pashkos, a mund te me evidentoni te tjere qe ju u kane bere pershtypje? Po. Nje interviste me Aleks Luarasin. Pergjigjet e tij ishin pak a shume standarde, sipas vijes zyrtare, por fakti qe ai pranonte te pergjigjej ne disa pyetje qe ketu konsideroheshin si shume provokuese, kjo ishte me rendesi per ne. Ne kete kohe ne merrnim edhe letra edhe telefonate dhe une kam pershtypjen se degjuesit tane ishin me te interesuar ne pyetjet qe ne benim ne sesa ne pergjigjet. P.sh,. Pse Shqiperia nuk lejon krijimin e opozites? Shqiptaret nuk kane te njejtin nivel si malazezet, serbet , bullgaret, ose te tjeret? A e dinit ju se ne Shqiperi emri juaj kishte filluar te atakohej shume ne nivelet politike? Jo, kete e kam marre vesh shume vone, ne muajin nentor, kur u botua nje leter. Kur u botua nje leter ne "Zerin e Popullit" qe u akuzonte ju se po nderhynit ne politiken e brendshme? Po. Une ate e mora si shenje se "Zeri i Amerikes" kishte ndikim. Si e kini percjelle krizen e ambasadave, kur regjimit mori ndoshta nje nga goditjet me te thella. Si e kujtoni ate? Ngjarjet e ambasades kane ndodhur ne te njejten kohe me ngjarjet e vrullshme ne Kosove. Ne 2 korrik anetaret e Kuvendit te Kosoves shpallen pavaresine nga Serbia. Me 2 korrik, me sa me kujtohet, mbase kemi pasur nje lajm dhe shume te shkurter per ngjarjet e ambasadave, sepse nuk kishim informacion. Pastaj me daten 3, 4, 5, 6 korrik, dhe gati per dy jave te gjitha programet tona kane qene te mbushura me kete ngjarje. A kishit informacione te brendshme per situaten? Kishim, por jo te mjaftueshme. Dhe per mua ka qene me shume rendesi, sepse pasuria me e madhe qe ne kemi eshte besueshmeria. Isha shume i kujdesshem qe te mos japim ndonje lajm qe nuk ishte i vertete. Dhe une kam pasur nje frike te tmerrshme se tranzicioni ketu mund te jete shume traumatik dhe isha shume i kujdesshem qe ne ne transmetimet tona te mos inkurajonim perdorimin e dhunes. E kishit kete shqetesim? Po shume, duke filluar qe nga viti 1989. Ishte dhe pervoja e Radios "Evropa e Lire" dhe e revolucionit hungarez, ku u akuzua RFE se kishte nxitur hungarezet per t'u revoltuar dhe me pas nuk kishte ndihme nga jashte. Une isha absolutisht i vendosur qe nje gje e tille nuk do te ndodhte nderkohe qe une isha pergjegjes per programet tona. Z. Biberaj, a shihni ju nje lidhje mes 2 korrikut te ambasadave dhe 2 korrikut ne Kosove? Eshte spekuluar aq shume. Por une nuk kam te dhena se eshte kjo. Mesa di une edhe ketu ngjarjet kane nisur disa dite perpara, eshte ceshtja e familjes "Popa". Une kam ndjekur disa here komentet tuaja, ne te cilat ju tentonit te benit nje analize brenda drejtuesve komuniste te kohes, per t'i ndare ata ne liberale dhe ne konservatore. Ne gjykimin tuaj, pas 20 vitesh, a ekzistonin realisht dy rryma, apo thjesht ishte vetem nje lider qe ishte Ramiz Alia? Duke filluar menjehere pas vdekjes se Enver Hoxhes, ne analizat e mia une, gati gjithmone, deri pas ngjarjeve te ambasadave dhe vizites se Ramiz Alise ne Kombet e Bashkuara, une gjithmone e kam paraqitur Ramiz Aline si reformist; ky eshte udheheqesi i ri, ngjashmeri me Gorbacovin, po perpiqet te zbatoje disa reforma, por ka kundershti nga konservatoret. Une tani Ramiz Aline e shoh si problemin kryesor. Pra mendoni se Alia ishte problemi kryesor i reformave ne vend dhe jo shtytesi i tyre? Po. Sikur Presidenti Alia te kishte qene pak me largpames dhe te kishte pasur guximin e duhur, e gjithe teoria e tij ka qene qe ai te beje disa ndryshime, por qe sistemi komunist te ruhej i paprekur. Te mbijetoje. Z. Biberaj, ju afishoni zakonisht ne raportimet nga Uashingtoni numrin tuaj te telefonit. A qelloi qe dikush t'ju kete telefonuar ne redaksi per t'u informuar mbi ate qe po ndodhte ne Shqiperi, edhe para dhjetorit te vitit 1990? Po. Ne e perdornim telefonim qellimisht duke e afishuar . Dhe filluan te telefononin te ju? Kishte te guximshem? Po, kishte. Por ishte e veshtire per ne qe te konfirmonim lajmin, sidomos ne korrik. Me pas, pas arratisjes se Kadarese, gjate nentorit, gjate fillimit te dhjetorit filluam te merrnim lajme me te besueshme. Si e kujtoni nje interviste qe keni zhvilluar me kryeministrin e ardhshem te Shqiperise ne ate kohe, Fatos Nano? Ka qene fillimi i gushtit. Une i kisha ndjekur disa shkrim e te Fatos Nanos edhe na lidhte dhe ceshtja kineze. Disertacioni im ka qene mbi aleancen shqiptaro-kineze dhe ne vitin 1984 Fatos Nano botoi nje liber per Kinen, dicka per reformat kapitaliste dhe une isha interesuar dhe i kisha ndjekur me aq mundesi sa kisha une, i kisha ndjekur shkrimet e tij. Disa artikuj ne revisten "Problemet ekonomike", ku kritikonte shume ashper ekonomine e tregut, por tregonte nje njohuri te ekonomise se tregut. Ne fillim te vitit '90, mbase ne shkurt te vitit '90 ai dha nje interviste per nje gazete perendimore, ku fliste per nevojen e ndihmave nga jashte dhe disa kredi. Une u perpoqa qe te bija ne kontakt me z.Nano qysh ne maj. Por ishte shume veshtire per t'u lidhur me te dhe me ne fund u lidha ne fillim te gushtit. Ishte disponibel? Po. Une telefonoja ne Tirane dhe nese dikush bindte dakord per interviste, me pas shkonim ne studio dhe i merrnim. Nje gjysme ore ose nje ore me vone. Ne rastin e Fatos Nanos ai ishte i gatshem menjehere. Une e telefonoja nga zyra, keshtu qe i thashe, me falni po duhet te shkoj ne studio qe t'ju regjistroj. Ne ate kohe, a arritet ju te identifikonit nje grup njerezish qe mund te beheshin lideret e ardhshme te vendit? Nje nga problemet e vertetat me ngjarjet e gushtit ishte se me ato ngjarje regjimi komunist duhet te ishte shkaterruar. Por nje element qe mungonte ishte udheheqja. Nuk kishte udheheqes. Per periudhen qe ju flisni, i vetmi udheheqes qe ne shihnim, ose une shihja ishte Kadareja. I cili nuk donte qe te luante nje rol te brendshem, por zgjodhi te largohej...? Mendimi im eshte se ai luajti nje rol shume te rendesishem. Pa dyshim, por ikja e tij luajti nje rol me te rendesishem se sa ai qe mund te kishte luajtur brenda, ne gjykimin tuaj? Problemi ishte se ketu nuk kishte udheheqes te tjere dhe me deklaratat e tij Kadareja, duke nisur me intervisten tek "Zeri i Rinise", ku ne i dhane mjaft hapesire asaj ishin nje kontrobut. Ne maj, pas vizites se De Kuelarit, Kadareja kerkonte reforma. Une personalisht e kam perjetuar me zhgenjim arratisjen e tij, sepse nuk shikoja dike tjeter ne horizont. Por a e shihnit qe ikja e tij e stimuloi shume rrezimin e komunizmit? Mendoj se po. A paten ju dijeni per takimin e Alise me studentet? E kemi marre vesh shume vone, mbase rreth 2-3 jave me vone. Si e kujtoni ikjen e Kadarese? Lajmin e kemi marre shume heret. Per mua ishte nje lajm trishtues. Une mendova se gjithcka kishte perfunduar ne Shqiperi, nese Ismail Kadareja, e vetmja shprese reale largohej. Informacionin e moret nga shtypi nderkombetar? Jo, e morem nga botuesi i Kadarese. Tentuat ta kontaktonit vete Kadarene? Patjeter. Une kam pasur kontakte me Kadarene edhe para arratisjes se tij, por nuk me la te kuptoja se donte te ikte. Ate dite, menjehere na i derguan deklaraten e tij me faks dhe e kemi lexuar ne program. Ishte nje doreshkrim mjaft i veshtire, keshtu qe na mori pak kohe qe ta deshifronim. Ju tentuat te vendosnit kontakte menjehere per te marre opinione ne Shqiperi dhe ne Kosove. Cilat ishin opinionet e Shqiperise dhe te Kosoves per ikjen e Kadarese? Kam pershtypjen se jane te ndryshme? Ate dite zhvillohej ketu Konferenca e Ministrave te Jashtem te Ballkanit dhe Laura Sillet kishte ardhur ketu te gjente nje korrespodent tjeter te "Zeri te Amerikes". Ne Tirane e kishim te mbuluar mjaft mire, gje qe nuk ndodhte ne rastet e tjera. Problemi ishte se ketu njerezit nuk pranonin te bisedonin. Por kam pershtypjen se studentet qe u kontaktuan ne rruge folen thuajse te gjithe? Po. Reagimi ketu per Kadarene ishte thuajse shume negativ. Ishin disa deklarata te Lidhjes se Shkrimtareve. Shqetesimi qe kisha une ishte se ne baze te veprimeve te qeverise ne te kaluaren, megjithese ne ate moment reagimi ishte me baza shume te dobeta, presioni nga jashte ishte shtuar, arratisja e Kadarese deshmonte se Alia nuk gezonte me perkrahjen e intelektualeve, gje qe ishte shume e rendesishme dhe nuk donte te bente ndryshime, ose bente ndryshime shume te ngadalshme. Ekzistonte mundesia, megjithese qeveria ishte e dobet qe te fillonte nje fushate e tmerrshme kunder Kadarese: "Kadareja tradhtoi atdheun, Kadareja, armik, etj". Me shqetesonte dhe reagimi nga Prishtina. Menjehere jam lidhur me Rexhep Qosen. Sikur Prishtina ne teresi te dilte ne perkrahje te Kadarese, Tirana zyrtare do ta kishte me te veshtire qe te ndermerrte nje fushate kunder Kadarese. Ajo qe ishte me e rendesishme, dalja e intelektualeve kunder regjimit me mbeshtetje te Kadarese mund te nxiste intelektualet ne Tirane qe edhe keta te mbanin nje qendrim me mbrojtes. Dhe reagimi i Rexhep Qoses? Reagimi i Rexhep Qoses ka qene shume, shume interesant, ai mbeshteti Kadarene, lavderoi dhe Presidentin Alia, bile eshte edhe nje fjali ku thote: "Ti je profeti i demokracise shqiptare", edhe i bene thirrje qe te lejoje pluralizmin politik ne vend. Intervista e Qoses ka qene vendimtare. Pervec Adem Demacit, asnje intelektual tjeter ne Kosove nuk ka dale qe te kritikoje Kadarene. Te gjithe u rreshtuan ne mbrojtje, pas Rexhep Qoses. Po reagimi ne Tirane? Reagimi i pare nga Tirana ka qene nje interviste qe kemi zhvilluar me Gramoz Pashkon dhe kjo ka qene nje jave me pas. Ajo ka qene intervista me e guximshme qe "VOA" ka transmetuar gjate atij viti. Intervisten me Kadarene ne Tirane ne shtator te atij viti une e konsideroj intervisten e vitit. Por intervista e Pashkos ka qene shume e guximshme. Ai doli haptazi, jo vetem ne mbeshtetje te Kadarese dhe tha: "Nese ketu nuk fillojne reforma themelore menjehere, ky vend po shkon drejt nje kolapsi". Dhe ju e dinit qe shume shpejt dicka do te ndodhte? Jo ne nuk e dinim, por ne ishim pergatitur qe t'i mbulonim ngjarjet. Ne ishim te bindur qe ne janar, kur filluan trazirat ne Shkoder, ne Kavaje, nuk ishte me ne pikepyetje nese do te bjere regjimi shqiptar, ishte vetem ceshtje kur dhe sa i dhunshem do te ishte rrezimi. Nderkohe qe Komitetin Qendror te PPSH ju kane akuzuar se pikerisht "VOA" dhe ju personalisht kishit informacion per ate qe po ndodhte ne Shqiperi ne 8 dhjetor ne Qytetin Studenti dhe e lidhin kete me faktin qe ne emisionin e VOA ne 8 dhjetor ju ritransmetuat deklaraten e R. Qoses per largimin e Kadarese, kur nuk kishte shkak qe te transmetohej ajo? (Qesh) Shume interesante. Intervista e Qoses pati shume buje, jo vetem ketu tek ju, por edhe ne Kosove. Ne patem shume kerkesa qe ta ritransmetonim dhe kjo ishte arsyeja. Pra nuk prisnit asgje qe te ndodhte ne Qytetin Studenti? Absolutisht jo. Si e moret informacioni per ngjarjen? Kam marre nje telefonate ne oret e para, ka qene e diel, me daten 9 dhjetor. Nje telefonate ne shtepi. Personi qe telefononte me pyeti: "A jeni Elez Biberaj"? I thashe, "po". Me tha se 'kane filluar demonstrata ne Universitetin e Tiranes, qeveria ka marre masa shume te rrepta dhe po i shtyp, eshte shume me rendesi qe "Zeri i Amerikes" te transmetoje per keto" dhe e mbylli telefonin. Me pak fjale nuk pata mundesi as qe te pyesja. Se kini marre vesh kurre kush ishte? Jo. Ne maj, ne kontaktet e mia me intelektualet shqiptare, sidomos me Gramoz Pashkon dhe Fatos Nanon, pervec numrave te telefonave te zyres u kisha dhene dhe numrat e telefonave te shtepise. Ka mundesi qe Gramozi t'ia kete dhene dikujt telefonin tim, sepse telefonata ishte ne shtepi. Si reaguat. Ishte e diel, mengjes, jo dite pune? Shkova menjehere ne zyre. Ju permendet ritransmetimin e intervistes se Rexhep Qoses. Nje degjues nga Tirana me telefononte shpesh 3-4 here brenda dy muajsh dhe kishim zhvilluar nje lloj raporti. Ky ishte nje nder degjuesit qe kerkoi te ritransmetonim Qosen dhe i thashe se vetem per ty do ta beja kete. Ate dite kur erdha ne zyre i telefonova ketij personi. I them se kam disa njoftime per trazira dhe mitingje. Jo, me thote, se une shtepine e kam prane universitetit. Une se kisha idene fare se ku ishte universiteti. Dikush po perpiqet tha me huligane te rreme, dicka te tille me tha. Pra s'ka ndodhur asgje. Pas 2-3 oresh "Reuters" e konfirmoi. Ate dite nuk kishte shume lajme. Nuk mund te lidhesha me Tiranen, telefonova Gramozin etj, por pa sukses. Ishin kolapsuar telefonatat ate dite? Po nuk e di cfare kishte ndodhur. Rastesisht ate dite ne kishim pergatitur nje interviste me Kadarene. Dejvid Bajdner kishte zhvilluar disa dite me pare nje interviste me Kadarene, me shkrim, edhe me kerkon mua qe t'ia perktheja, sepse pergjigjet e Kadarese ishin shqip. Intervista ishte shume e gjate. Me 8 dhjetor ky botoi nje artikull bazuar mbi intervisten, artikulli ishte shume i shkurter. Me daten 8 ne e permendem artikullin. Une i kerkova Bajdnerit qe ta transmetoja intervisten dhe intervista doli rreth 6-7 minuta. Ishte shume e gjate. Me daten 9 kemi pasur nje lajm per Kadarene dhe nje lajm per ngjarjet ketu. Me pas si e moret vesh se cfare po ndodhte? Me pas u lidhem me telefon nga Tirana, kemi pasur telefonata interesante. As sot nuk e di, por nje person me ka telefonuar shpesh here dhe perdorte nje pseudonim, "Vullneti i Mire". Interesante ne telefonatat e ketij personi ishte se ai nuk rrinte ne bisede me shume se 30 sekonda. U jepte informata? Po i jepte informata shume te sakta, por nuk qendronte ne telefon me shume se 20 sekonda dhe telefononte prape pas 30 minutash. Se kini marre vesh kurre? Kurre se kam marre vesh dhe do isha shume i interesuar ta njihja. A arrinit t'i ndiqnit zhvillimet e ngjarjeve? Kishte nje intensitet dhe zhvilloheshin ngjarjet aq shpejt sa dhe ne ketu nuk arrinim ti percillnim? Po ne ishim totalit te angazhuar, 24 ore totalisht. Dhe arritet te merrnit informacionin qe ishte shpallur pluralizmi politik? Lajmin e kam marre nga Gramoz Pashkoja. Ne mengjes te dates 12 dhjetor me ka telefonuar ne shtepi dhe me tha "fituam" dhe ishte me Dr. Berishen dhe ma dha Dr. Berishen ne telefon. Ju e njihnit Dr. Berishen? Jo nuk e njihja. Ky ishte kontakti i pare me Dr. Berishen. I kisha lexuar shkrimet e tij. Kam pasur nje analize per nje artikull te tij dhe te Hamit Beqjes ne maj. Artikulli qe botuar ne vjeshte tek "Bashkimi". Isha perpjekur te lidhesha me te, por kurre nuk sigurova ndonje numer telefoni. Kam pershtypjen, keto ishin burimet tona, se ai nuk kishte telefon ne shtepi, por vetem ne spital. Ne daten 10-11 dhjetor gjithe programi u ishte kushtuar ngjarjeve ketu. Ate dite une vete kam bere nje analize ku thoja se nese Alia nuk pranon kushtet Shqiperia po shkon drejt nje realiteti te pasigurte. Kemi pasur dhe nje interviste me Rexhep Qosen ku i bente thirrje z. Alia qe te pranoje kerkesat e studenteve. Z. Biberaj nderkohe qe ju moret vesh krijimin e PD-se. Pas telefonates me Gramozin bisedova me Dr. Berishen dhe me thane se do te zhvillohej nje miting ate dite dhe do te shpallej krijimi i PD-se. Ate dite kemi pasur interviste te plote me Pashkon me Berishen edhe me Azem Hajdarin. Ishte i papritur per ju krijimi i partise? Jo. Mendonit se do te ndodhte ? Patjeter qe do te ndodhte. A kishit ju ose nje platforme e VOA per te evidentuar 2-3 lidere te kesaj partie, ose me shume? Absolutisht jo. Ka pasur komente ne kete drejtim ? Po e di, jane bere shume spekulime, absolutisht jo. Edhe sot nese ekzistojne diku te zbardhura intervistat tona, edhe ne janar te vitit 1991, ne intervistat me Dr. Berishen, ne paraqitjen e intervistes neve thoshim, nje nga lideret e Partise Demokratike. Ne ate kohe evidentoheshin dy lidere, Pashko dhe Beisha, personat e tjere nuk kishin karizem. A e kishit evidentuar edhe ju ne VOA ose administrata e SHBA? Patjeter, por ajo ishte evidentuar ketu ne Tirane. Jo tek ne. Ata kane mberritur ne SHBA ne 1991 ka qene kontakti i pare i juaj me ta? Po. Ajo qe ishte e rendesishme per ne ishte procesi dhe jo personazhet. Dhe ishe aq rremuje ketu dhe pervoja e vendeve te tjera te Evropes Lindore qe udheheqesit dalin ne skene dhe mund te rrezohen menjehere. Ajo qe kishte rendesi ishte qe ky proces te ishte paqesor. Pershtypja juaj e pare me ta ne Uashington? Ata erdhen si te ftuar zyrtare ne emer te Qeverise Amerikane me rastin e vendosjes se marredhenieve diplomatike. Impresioni qe pata ishte shume pozitiv. Bisedat me Gramozin ishin me te lira, mbase edhe per shkak te kontakteve qe kemi pasur me pare. Ndoshta edhe mosha, por ishte shume i shliret. Kurse Dr.Berisha shume serioz, edhe ne takimet me zyrtaret ku une kam marre pjese ishte shume serioz, i perpikte. Cila ishte pershtypja qe kjo opozite e re la ne Uashington? Mjaft pozitive, kjo u pasqyrua menjehere ne mbeshtetjen pothuajse totale nga qeveria e SHBA-ve per PD dhe partite e tjera te opozites. Si e mbani mend rrezimin e bustit, qe u parapri nga greve e urise? Prape kthehem te frika qe une personalisht kisha per dhunen. Mbase e kam gabim, por ajo ishte pika me delikate dhe Shqiperia kurre nuk ka qene me afer nje lufte civile, sipas meje, sesa gjate atyre diteve. Mbulimi i asaj ngjarje per ne ishte shume me i lehte sepse kishim kontakte. PD kishte krijuar dhe zyren e informacionit. I keni pare vet imazhet ate dite? Ate dite jo. Ne ishim shume te angazhuar dhe ishte shume veshtire qe te lidheshe ate dite me Tiranen. A ekzistonte nje marreveshje me VOA dhe DASH per te zgjedhur lideret opozitare? Absolutisht jo. Ne jemi ent qeveritar, por nuk ekzistonte asnje marreveshje ku ata mund te levronin ku mund te thoshin, jepi kete material, ose mos e jep. Jo, konsultime informale lidhur me personalitetin e lidereve qe ishin ne Shqiperi? Jo, asnje here. Nje nga momentet kulmore kur keni ardhur ne Shqiperi ka qene vizita ne zgjedhjet e 31 marsit dhe e dyta vizita e sekretarit te shtetit Xhejms Bejker. Si e moret vendimin per te ardhur ne Tirane ? Une isha ftuar nga Komisioni i Helsinkit qe te vija ne Shqiperi ne gusht te vitit 1990, por Tirana nuk me dha vizen. Por tashme kishin ndryshuar gjerat dhe qeveria nuk mund te refuzonte vizen dhe une kam ardhur me delegacionin e Kongresit Amerikan te Komisionit te Helsinkit. Cili eshte impresioni per Shqiperine, perputhej me ate qe mendonit? Une qe ne moshe te re ia kisha kushtuar jeten studimit te ceshtjes shqiptare dhe mendoja se kisha nje ide sesi ishte gjendja ketu. Por ne te vertete ishte shume me keq nga sa e kisha menduar. Cdo me thene shume me keq? Njerez te deshperuar, mungesa nga te gjitha aspektet, varferi e dhimbshme. Dhe ju qe ishit nje studiues i ceshtjeve shqiptare nuk kishit arritur ta parashikonit kete gjendje? Jo. Ishte shume me keq sesa e kisha menduar. Dhe ju u rikthyet serish ne qershor te vitit 1991 ngjate vizites se sekretarit Bejker. Si e mbani mend kete vizite? Shume intensive. Mitingu ne sheshin "Skenderbej" madheshtor. Cili ishte reagimi i sekretarit Bejker? U impresionua aq shume sa menjehere pas kthimit ne SHBA u krijua nje Taske Force, kam qene dhe vete anetar i saj, dhe menjehere filloi angazhimi, ndihmat per mediat ketu, per partite e opozites qe te pergatiteshin per zgjedhjet. A kishte nje skepticizem per menyren e pritjes se Bejkerit para mberritjes ne Tirane? Jo, dihej qe kishte disponim amerikan. Cilat kane qene intervistat me impesionuese nga te gjitha personazhet shqiptare? Me Dr. Berishen, nje muaj pas themelimit te PD-se. Pse ka qene impresinuese? Sepse mendimet e tij kane evoluar. Ju sigurisht u kujtohen reagimet e para, intervistat e para menjehere pas themelimit te PD-se, levdatat per Aline e te gjitha keto. Kam pershtypjen se ne fillim udheheqesit e opozites nuk kishin nje program te qarte. Por brenda nje muaji ishte e qarte se Dr.Berisha kishte nje plan. Brenda nje muaji? Po. Kishte nje projekt ne c'kuptim? Kishte nje vizion se ku duhet te shkojne gjerat. Gje qe nuk evidentohej te lideret e tjere te opozites? Jo sinqerisht jo. Dhe intervistat e tjera? Me Gramoz Pashkon, me Azem Hajdarin. Une i kam ndjekur shume ngjarjet ne Evropen Lindore dhe e merrja me mend se dhe Shqiperia do te perballej me te njejtat probleme dhe ne intervisten e pare pas krimit te PD-se, ka qene nje interviste mjaft e gjate me Azem Hajdarin, nje nga pyetjet ka qene: A ishte marre leje qe te rrezohej komunizmi apo po te ndertohej demokracia. Cila ishte pergjigja e tij? Ai u pergjigj se ka qene shume e veshtire te rrezohej komunizmi, por jemi te pergatitur e dime se cdo te thote sistem demokratik, etj. Cfare roli po luan VOA ne gjithe trojet shqiptare? Une tani jam drejtor i Divizionit te Euro-Azise, jam pergjegjes i transmetimeve per gjuhen Ruseukrainase dhe per vendet Ballkanike dhe shqip sigurisht. Cdo vit, kjo eshte me ligj, ne duhet te zhvillojme anketa dhe keto zhvillohen ne menyre te pavarur. Anketa e fundit ketu ka qene ne shtator. Ne kemi nje degjueshmeri javore prej 46 per qind. Ne Kosove 65 per qind. Si eshte sot Shqiperia me ate qe pare me pare? Nuk ka krahasim, pa dyshim shume mire.

Koha Jone