Shpergulja E Shqiptarve me Dhune Nga Trojet e Veta

[fegi]

Në historinë e gjatë të shqiptarëve janë identifikuar disa personalitete të huaja, të cilët me angazhimin e tyre politik, akademik apo publik, kanë marrë statusin e armikut dhe të simbolit të së keqes. I tillë është konsideruar Bismarku që ka thënë se Shqipëria është vetçse një shprehje gjeografike, pra nuk egziston. Këtë status ka edhe Ilia Graçanini me “Naçertanien”e tij apo gjenerali famëkeq grek Zervas. Por në këtë “klub” antishqiptarësh, një “vend nderi” zë padyshim akademiku serb, Vaso Çubrilloviç. Ish anëtar i bandës së nacionalistëve serbë që vranë në Sarajevë më 1914 Arkidukën Ferdinand të Austrisë, që shpërtheu Luftën e Parë Botërore, Çubrilloviç ka qenë prej vitit 1930, asistent, docent dhe profesor në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Beogradit. Pas Luftës II Botërore ka qenë në funksione të larta shtetërore deri në postin e ministrit të qeverisë federative. Anëtar i Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë dhe njëri prej anëtarëve më me autoritet të Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve. Në vitin 1970 mbante postin e drejtorit të Institutit Ballkanologjik të Beogradit. Prej disa vjetësh është zgjedhur edhe anëtar Korrespondent i Akademisë së Shkencave të Bashkimit Sovjetik. Për veprimtarinë e tij është dekoruar disa herë pas Luftës II Botërore. Vdiq më 1990.
Në 7 mars të vitit 1937, Vaso Çubrilloviç mbajti një referat në Klubin Serb të Kulturës në Beograd., me titullin kuptimplotë “Përzënia e arnautëve” (në serbisht “Iseljavanje Arnauta”). Ishte një tekst prej jo më shumë se 15 faqesh, por që do të kthehej më vonë në një manifest të vërtetë të antishqiptarizmit. Në këtë version të shkurtuar që po boton Mapo, përfshihet e gjithë platforma e një mendjeje të errët, për të vrarë, masakruar, denigruar, përzënë me forcë dhe tjetërsuar territoret shqiptare në jug të Serbisë, duke propozuar metoda të hollësishme dhe institucione të posaçme për arritjen e këtij qëllimi. “masa sanitare: zbatimi me dhunë i të gjitha dispozitave edhe nëpër shtëpi, prishja e mureve dhe e gardheve rreth shtëpive, zbatimi rigoroz i masave veterinare, gjë që do të pengojë nxjerrjen e bagëtive në treg etj. Gjithashtu, duhen zbatuar edhe masa praktike me efikasitet. Kur është fjala për fenë, shqiptarët janë shumë të ndjeshëm, prandaj edhe këtu duhet të preken. Kjo nuk mund të arrihet me keqtrajtimin e klerikëve, me prishjen e varrezave. . .”, shkruan Çubrilloviç në traktatin e tij famëkeq, në këtë himn të urrejtjes etnike që u bë më vonë Bibla frymëzuese e të gjithë diktatorëve që polli ajo tokë në vitet në vazhdim.

Si do t’i përzëmë shqiptarët
Problemi i shqiptarëve në jetën tonë nacionale e shtetërore nuk është i tanishëm. Ky problem ka luajtur një rol të madh në mesjetë, por mori rëndësi vendimtare nga fundi i shek. XVII, në kohën kur masat serbe u shpërngulën në drejtim të veriut nga tokat e dikurshme të vjetra të Rashkës dhe në vend të tyre u vendosën malësorët shqiptarë. Ata gradualisht zbresin nga malet e tyre dhe vendosen në fushën pjellore të Metohisë e Kosovës dhe, duke depërtuar në veri, përhapen në drejtim të Moravës Jugore e Perëndimore, nëpërmjet maleve të Sharit zbresin në drejtim të Pollogut e prej andej në drejtim të Vardarit. Në këtë mënyrë, deri në shek. XIX u krijua trekëndëshi shqiptar, i cili, duke u mbështetur në boshtin e vet Dibër-Rogozna në prapavijën e vet etnike, u fut thellë deri në Nish dhe i ndau tokat tona të vjetra të Rashkës nga Maqedonia dhe Lugina e Vardarit.
Kjo pykë shqiptare e populluar me elementë anarshistë shqiptarë, në shek. XIX pengoi çdo lloj lidhjeje të fortë kulturore, arsimore dhe ekonomike midis tokave tona veriore e jugore. Kjo ishte arsyeja kryesore që Serbia, vetëm në vitin 1878, nëpërmjet Vranjës e Malit të Zi e Shkupit, krijoi dhe mundi të mbajë lidhje të vazhdueshme me Maqedoninë e të ketë atë ndikim kulturor e politik në Luginën e Vardarit, ashtu siç pritej, për shkak të favorshme gjeografike-rrugore e traditave historike në ato vise... Këtë pykë shqiptare filloi ta copëtonte Serbia, qysh në kryengritjen e parë, duke i dëbuar banorët më veriorë shqiptarë që nga Jagorina. Duke kuptuar e zbatuar konceptet e gjera shtetërore të Jovan Ristiqit, Serbia shkëputi nga ajo pykë edhe një pjesë mbas marrjes së Toplicës e Kosanicës. Në atë kohë, krahinat ndërmjet Jastrepces e Moravës Jugore qenë spastruar plotësisht nga shqiptarët.
Pjesën tjetër të trekëndëshit shqiptar e kishte për detyrë ta shpartallojë shteti ynë i sotshëm nga 1918 e këtej, por ai nuk e bëri këtë... Metodat e deritanishme të politikës sonë të kolonizimit në jug nuk kanë dhënë ato rezultate, të cilat, në të vërtetë, duhej t’i arrinin dhe që tani qëndron si detyrë e jonë e madhe shtetërore...

Problemet e kolonizimit të krahinave jugore
. . . Gjatë shqyrtimit të problemit të kolonizimit të vendeve jugore, fjala është për krahinat që ndodhen në veri e në jug të malit të Sharit. Kjo nuk është e rastit. Ky bllok shqiptarësh përreth maleve të Sharrit është i një rëndësie të madhe nacionale-shtetërore e strategjike për shtetin tonë . . . Forca më e madhe e ekspansionit serb që nga fillimi i krijimit të shtetit të parë serb e këtej, që nga shek. IX, është mbështetur gjithnjë në kontinuitetin e atij ekspansioni, si dhe të tokave të vjetra të Rashkës në të gjitha drejtimet, madje edhe në drejtim të jugut. Por ky kontinuitet u ndërpre nga shqiptarët dhe, përderisa të rivihet lidhja e vjetër e pandërprerë midis Serbisë e Malit të Zi me Maqedoninë në gjerësinë e saj nga Drini deri tek Morava Jugore, ne nuk do të jemi të sigurt në posedimin e kësaj toke. Nga pikëpamja etnike, maqedonasit do të na afrohen neve plotësisht, vetëm atëherë kur do të kenë mbështetjen e vërtetë etnike në tokën amë serbe, të cilën nuk e kanë pasur deri më sot. Këtë ata do ta fitojnë vetëm me shkatërrimin e bllokut shqiptar. Blloku shqiptar, nga ana ushtarako-strategjike, zë një pozitë nga më të rëndësishmet në vendin tonë, vendshpërndarjen e lumenjve ballkanikë në drejtim të Adriatikut, detit të zi e të Egjeut. Mbajtja e kësaj pozite strategjike vendos, në një masë të mirë, fatin e Ballkanit Qendror, sidomos fatin e komunikacionit të rëndësishëm ballkanik Moravë-Vardar. . . Është detyrë imperative për të gjithë ne që këto pozita kaq të rëndësishme strategjike të mos i lëshojmë që të na i mbajë në duar elementi i huaj dhe armik. . .
Përveç këtij blloku prej 18 rrethesh, shqiptarët dhe pakicat e tjera nacionale në krahinat jugore jetojnë të shpërndarë dhe prandaj nuk janë aq të rrezikshëm për jetën tonë nacionale dhe shtetërore. Të nacionalizosh krahinat përreth maleve të Sharrit do të thotë të groposësh përgjithnjë çdo iridentizëm, të sigurosh përgjithnjë pushtetin në këto toka. . . Ky problem do të zgjidhet vetëm atëherë, kur kolonitë tona që zbresin nga veriu do të takohen me njëra-tjetrën në Kosovë e Metohi, rreth maleve të Sharit, të Pollogut dhe të mos ketë më boshllëk deri te qendrat e banuara maqedonase.
Me shpërnguljen e shqiptarëve ndërpritet lidhja e fundit ndërmjet myslimanëve tanë në Bosnjë e të Novi Pazarit, si dhe me botën tjetër myslimane. Fakti që ata shndërrohen në pakica fetare, e vetmja pakicë në Ballkan, do të shpejtojë nacionalizimin e tyre.

Përmbledhje:
Shqiptarët është e pamundur të zmbrapsen vetëm me anë të kolonizimit gradual, ky është i vetmi popull që arriti, gjatë njëmijë vjeçarit të fundit, jo vetëm të mbahet në bërthamën e shtetit tonë, Rashkës e Zetës, por dhe të na sjellë dëme, duke shtyrë kufijtë tanë etnikë në drejtim të veriut dhe lindjes. . . E vetmja mënyrë dhe i vetmi mjet është forca brutale e një pushteti të organizuar shtetëror, gjë që ne i kemi pasur gjithmonë mbi ta. Qysh nga 1912 e këtej nuk kemi pasur suksese në luftë me ta. Faji për këtë është i yni, mbasi këtë pushtet nuk e kemi shfrytëzuar si duhet. Për ndonjë nacionalizëm të tyre në dobi tonën, as që mund të flitet, por, përkundrazi, duke u mbështetur tek Shqipëria, zgjohet ndjenja e tyre nacionale e nëse nuk do t’i qërojmë hesapet me ta ose ia lëmë kohës, për 20-30 vjet do të kemi një irredentizëm të tmerrshëm, gjurmët e të cilit tashmë po duken dhe, në mënyrë të pashmangshme, do t’i vënë në pikëpyetje të gjitha zotërimet tona në jug.

Problemi ndërkombëtar i kolonizimit
Po të nisemi nga pikëpamja se ngushtimi gradual i shqiptarëve me anë të kolonizimit tonë të ngadalshëm është i paefektshëm, atëherë na mbetet e vetmja rrugë, shpërngulja në masë. Në këtë rast, kemi parasysh dy shtete, Shqipërinë dhe Turqinë. .Turqia moderne, me sipërfaqe të mëdha në Azinë e Vogël e Kurdistan, akoma të pabanuara e të papunuara, krijon mundësi të pakufizuara për kolonizim të brendshëm. . . Për këtë janë mundësitë më të favorshme që atje të mund të çohet pjesa më e madhe e shqiptarëve tanë të shpërngulur.
Më parë theksojmë se nuk duhet të kufizohemi në përçapjet diplomatike vetëm me Ankaranë, por duhet të përdoren të gjitha mjetet për ta bindur Tiranën që të pranojë një pjesë të të shpërngulurve... Gjatë bisedimeve rreth kësaj çështjeje duhet vënë në dijeni qeveria shqiptare se ne nuk do të ngurrojmë aspak për zgjidhjen përfundimtare të kësaj çështjeje, në të njëjtën kohë, duhet t’i paraqitet mundësia e subvencionit për kolonizim, mbi të cilat nuk do të ushtrohet kontroll dhe me anë të kanaleve të fshehta mund të angazhohen, eventualisht, njerëzit e shquar në Tiranë që të mos e kundërshtojnë tërë këtë punë.
Turqia është dakord që, fillimisht, të pranojë rreth 200 mijë të shpërngulurit tanë, duke i cilësuar këta shqiptarë, e kjo është forma më e pranueshme për ne. Dëshirën e Turqisë duhet ta pranojmë me të dyja duart dhe ta shfrytëzojmë sa më parë Konventën për shpërngulje. Gjatë shpërnguljes duhet studiuar konventa, të cilën, ajo, vitet e fundit, e ka përfunduar për të tilla çështje me Greqinë, Rumaninë dhe Bullgarinë, duke pasur kujdes në dy gjëra: nga ajo të kërkohet që të pranojë një kuotë sa më të madhe, ndërsa nga ana financiare i duhet dhënë një ndihmë sa më e madhe, sidomos për rregullimin e çështjes së transportit sa më shpejt. Padyshim që ky problem do të ngjallë sadopak shqetësim ndërkombëtar, gjë që është e pashmangshme në këto raste. Kurdoherë që kanë ndodhur veprime të tilla në Ballkan në këta qindvjeçarët e fundit, gjithnjë është gjetur ndonjë fuqi e madhe që ka protestuar, mbasi nuk i përshtateshin interesave të saj. . . Opinioni botëror do të shqetësohet pak. Megjithatë, bota sot është mësuar edhe me gjëra më të këqija dhe është e preokupuar me probleme të përditshme, aq sa nga kjo anë nuk duhet të shqetësohemi; shpërngulja e disa qindra mijëra shqiptarëve nuk do të çojë në shpërthimin e një lufte botërore. Vetëm organet kompetente duhet të dinë se çfarë është e nevojshme dhe të luftohet me këmbëngulje për realizimin e saj duke mos u bazuar në pengesat e mundshme ndërkombëtare. . . Rreziku më i madh qëndron në atë, që mund të përzihen në këtë çështje aleatët tanë të mëdhenj, Franca dhe Anglia. Në këtë rast, atyre u duhet përgjigjur me gjakftohtësi e vendosmëri, sepse është në interesin e tyre sigurimi i linjës Moravë – Vardar, gjë që u pa edhe gjatë luftës së madhe të fundit dhe kjo do të jetë më e sigurt, për ne dhe për ata, vetëm atëherë kur ne do t’i sundojmë plotësisht këto vise rreth malit të Sharit e në Kosovë.

Mënyra e shpërnguljes
Tashmë kemi theksuar se është efikase vetëm shpërngulja në masë e shqiptarëve nga trekëndëshi i tyre. E, që të arrihet një shpërngulje në masë, si kusht i parë është krijimi i një psikoze të përshtatshme, e cila mund të krijohet në shumë mënyra. . .
Në radhë të parë, është e nevojshme që, për shpërnguljen e shqiptarëve, të bëjmë për vete klerin e tyre dhe njerëzit me influencë, me para ose me shtrëngim. Duhet të gjenden sa më parë agjitatorët, të cilët do të propagandojnë për shpërnguljen. . . Ata duhet të përshkruajnë bukuritë e viseve të reja në Turqi, jetesën e lehtë dhe të këndshme atje, të ndezin në masë fanatizmin fetar dhe t’u zgjojnë krenarinë shtetërore turke. Shtypi ynë mund të bëjë shërbime kolosale, duke përshkruar shpërnguljet e rehatshme të turqve nga Dobruxha dhe stabilizimin e mirë të tyre në viset e reja. Propagandimi në këtë mënyrë do të krijonte në masën tonë shqiptare predispozicionin e duhur për shpërngulje.
Mjet tjetër do të ishte shtrëngimi nga aparati shtetëror. Ai duhet të shfrytëzojë ligjet deri në fund, në mënyrë që ta bëjë sa më të padurueshëm qëndrimin e shqiptarëve te ne: gjoba, burgime, zbatimin në mënyrë të pamëshirshme i të gjitha dispozitave policore. . .të detyrohen sa më shumë njerëz të punojnë angari dhe të merret çdo masë tjetër që mund të praktikojë një polici me përvojë; masa ekonomike: mosnjohja e tapive të vjetra në punët e kadastrës në këto vise, duhet të përfshihet menjëherë vënia e taksave të pamëshirshme, detyrimi i shlyerjes të të gjitha borxheve private e publike, marrja e kullotave shtetërore dhe komunale, zhveshja nga koncesionet, heqja e lejeve afariste për kafenë, dyqanet tregtare, marrja e lejeve për monopole, pushimi nga puna shtetërore, private, vetadministruese etj. Kjo do të shpejtojë procesin e shpërnguljes; masa sanitare: zbatimi me dhunë i të gjitha dispozitave edhe nëpër shtëpi, prishja e mureve dhe e gardheve rreth shtëpive, zbatimi rigoroz i masave veterinare, gjë që do të pengojë nxjerrjen e bagëtive në treg etj. Gjithashtu duhen zbatuar edhe masa praktike me efikasitet. Kur është fjala për fenë, shqiptarët janë shumë të ndjeshëm, prandaj edhe këtu duhet të preken. Kjo nuk mund të arrihet me keqtrajtimin e klerikëve, me prishjen e varrezave. . . Kolonëve tanë, në rast nevoje, duhet t’u shpërndajmë armë. Në këto vise duhet të organizohet aksioni i vjetër çetnik dhe të ndihmohet fshehurazi në detyrat e tij. Medoemos duhet lëshuar një valë malazezësh prej bjeshkëve që të shkaktojnë konflikte të gjera me shqiptarët në Metohi. Ky konflikt duhet të përgatitet nëpërmjet njerëzve të besuar, të nxitet dhe t’i jepet hov, në mënyrë që të krijohet një psikozë e vërtetë sikur shqiptarët kanë ngritur krye dhe, nga ana tjetër, krejt ngjarja duhet paraqitur me keqardhje si konflikt vëllezërish e fisesh dhe, në rast nevoje, mund t’i jepet karakter ekonomik. Në fund të fundit, mund të nxiten edhe turbullime lokale, të cilat do të shtypen në mënyrë të përgjakshme me mjetet më efikase, por jo aq me ushtri sa me kolonë, me fise malazeze dhe me çetnikë.
Mbetet edhe një mjet, të cilin Serbia e ka përdorur në mënyrë shumë praktike pas vitit 1878, duke djegur ilegalisht fshatra dhe blloqe qytetesh shqiptare.

Organizimi i shpërnguljeve
. . . Rrethet që duhet të shpërngulen. . . janë: Dibra e Sipërme, Pollogu i Poshtëm, Pollogu i Sipërm, Mali i Sharrit, Drenica, Peja, Istogu, Vuçiterna, Stavica, Llapi, Graçanica, Nerodimja, Gjakova, Podgori, Gora, Podrimja, Gilani dhe Kaçaniku. Nga këto rrethe, që së bashku përbëjnë pykën shqiptare, për ne, aktualisht, më të rëndësishme janë: Peja, Gjakova, Podrimja, Gora (Dragashi), Shari, Podgori, Istogu dhe Drenica – në veri të malit të Sharrit. Këto janë rrethe kufitare dhe duhen shpërngulur me çdo kusht. Rrethet në thellësi si: i Kaçanikut, Gilanit, Nerodimes, Graçanicës, Llapit, Vuçiternës etj., mundësisht duhen dobësuar, sidomos ai i kaçanikut dhe i Llapit, ndërsa të tjerat duhen kolonizuar gradualisht e sistematikisht dhe kjo duhet të realizohet gjatë dhjetëvjeçarit.
Mjetet që u përmendën më sipër duhen përdorur në radhë të parë në rrethet kufitare, në qoftë se dëshirojmë që këta të shpërngulen.
Gjatë shpërnguljeve të para duhen pasur parasysh këto gjëra: në radhë të parë të kihet parasysh shpërngulja e fshatrave dhe mandej e qyteteve. Fshatrat janë më kompakte, prandaj paraqesin rrezik. Nuk duhen shpërngulur vetëm të varfrit, por edhe njerëz të mesëm e të pasur, të cilët përbëjnë kolonën vertebrale tek çdo popull. Të varfrit, duke qenë pa mbështetje ekonomike. . . përulen shpejt. Kjo është një çështje me shumë rëndësi dhe këtë e theksoj me qëllim, mbasi është një nga shkaqet kryesore për mossuksesin sa duhet të kolonizimit tonë në jug, sepse i shpërngulëm të varfrit, kurse të pasurit mbetën dhe kështu qëndrojmë gjithnjë në të njëjtën gjendje, ku, si rezultat, shumë pak sipërfaqe toke u përfitua për vendosjen e kolonëve tanë. Gjatë përgatitjes së psikozës për shpërngulje, duhet bërë çmos që të largohen fshatra të tëra, në fund të fundit familje të tëra. Me çdo kusht duhet pasur parasysh që të mos mbeten këtu pjesë familjesh të shpërngulura. Shteti ynë nuk do të shpenzojë miliona për t’ua lehtësuar jetën shqiptarëve, por për t’i hequr qafe sa të jetë e mundur më parë. . . Duhet kombinuar shpërngulja e individëve dhe e fshatrave të tëra, në qoftë se dëshirojmë të kemi lehtësi gjatë procesit të shpërnguljes.
Sapo të bien dakord për tu shpërngulur duhet tu jepet ndihmë e gjithanshme. Tu paguhet menjëherë pasuria dhe të shkëputen nga ana administrative, dokumentet e udhëtimit tu jepen pa asnjëfarë formaliteti, të ndihmohen për të shkuar deri në stacionin e parë hekurudhor, duke u vënë në dispozicion trena deri në Selanik dhe prej aty të çohen menjëherë në vapor për në Azi. Ka shumë rëndësi që udhëtimi të jetë i rehatshëm dhe pa shpenzime. Udhëtimin me tren, mundësisht, ta bëjnë pa pagesë – njëkohësisht të ndihmohen edhe me ushqime, mbasi nga kjo varet shumë shpërngulja në masë ose jo. . . I shpërnguluri duhet të kalojë nga dora në dorë, duke mos e ndier peshën e kësaj lëvizjeje. Vetëm në këtë mënyrë mund të krijohet lumi i shqiptarëve të shpërngulur, i cili do të zbrazë jugun tonë nga shqiptarët.
Dr. VASO ÇUBRILOVIÇ
d.v. 7 mars 1937
(Vijon )

[fegi]

Problemi i vendosjes së kolonëve në vendet e boshatisura, nuk është më i vogël nga largimi i shqiptarëve.
Pyetja e parë që shtrohet është: cilët duhen vendosur atje? Më e natyrshme është që atje të vendoset elementi ynë nga krahinat pasive, në radhë të parë malazeze, hercegovinase, licanase dhe kraishnicase. Malazezët janë më të përshtatshëm për shumë arsye, mbasi Metohia, Drenica dhe Kosova janë vendet më të natyrshme, ku vërshojnë ata nga malet e tyre të varfra. Shtimi i popullsisë në Mal të Zi ka sjellë varfëri, gjë që kohët e fundit ka shkaktuar lëvizje të vazhdueshme social-politike, jo të favorshme për pushtetin tonë shtetëror dhe mjaft të rrezikshëm porsa i përket rendit e qetësisë në të ardhmen. Nuk na intereson që atyre tu japim misër e pensione, për këtë e vetmja zgjidhje është çuarja e tyre në krahinat pjellore të Metohisë, Drenicës e Kosovës, sepse afrohen në mentalitet e temperament me shqiptarët. Malazeztë janë arma më e përshtatshme për mposhtjen dhe largimin e shqiptarëve. Në radhë të parë, ata duhen përdorur në viset shqiptare në veri të malit të Sharit, por krahas tyre duhen kolonizuar edhe me një sasi liçanas, kraishnicas, serbësh, çaçakësh, uzhiçanas dhe topliçanas. . .
Kurbetlinjve serbo-jugorë, në jug të malit të Sharrit, duhet t’u krijohen kushte të përshtatshme, me qëllim që të arrijnë të fusin në dorë toka pjellore. . . Përgjithësisht, fshati i serbëve të jugut ka të drejtë të kërkojë nga ne më shumë kujdes e preokupacion, sesa po i kushtojmë sot. Kolonizimi me anë të këtyre varfanjakëve në Pollog (të Sipërm e të Poshtëm) e në Dibër, si dhe dhënia e kullotave këtyre në vend të shqiptarëve, do të bëjë që të kuptohet se ky është shtet i tyre, prandaj do të dinë t’i mbrojnë kufijtë me gjak.
Pranë tyre, në jug të malit Shar dhe të Malit të Zi të Shkupit mund të kolonizohet me vranjanët, leskovçanët, epirotasit dhe vllastiçanët, sidomos ata të fshatrave malore pasive. . .
(Kolonët – red.) me forcën e ligjit duhet të lidhen mbas tokës. Kjo, me qëllim që të ambientohen dhe ta duan krahinën e vatrën e tyre, e në rast se nuk ia arrijnë ata, atëherë, të paktën, fëmijët e tyre. Për këtë, jo më pak se 30 vjet, duhet tu ndalohet me ligj kolonëve zotërimi i plotë mbi tokën, edhe pse u jepen menjëherë tapitë si posedues të saj. . .
Mbas vitit 1878, kur nga këto vise (Toplica e Kosanica – red.), u shpërngulën shqiptarët. . . pa asnjë lëkundje, Serbia kërkoi dhe mori huanë e saj të parë nga jashtë, për t’ia paguar Turqisë tokat e marra. Ajo nuk krijoi ndonjë ministri të reformës agrare apo aparat të shtrenjtë për çështjen e kolonizimit, por, megjithatë, çdo gjë u krye shpejt dhe në mënyrë praktike. Organet e policisë ua ndanë tokat të gjithë atyre që dëshironin të punonin. Si rezultat, erdhën malazezët, senicasit, vranjanët, kosovasit etj., dhe për 30 vjet pas 1878-ës, Toplica dhe Kosanica, dikur të quajtura shqiptar-hane famëkeqe, i dhanë Serbisë në luftërat e 1912-1918 regjimentin më të mirë, regjimentin e 2-të të hekurt. Toplica dhe Kosanica, me gjakun e bijve të tyre, në ato luftëra, i paguan dhe i stërpaguan ato disa dhjetëra milionë dinarë që i shpenzoi dikur Serbia për këta kolonë.
Vetëm duke ndjekur këtë shembull dhe duke ditur se çfarë kërkohet, duke mos u kursyer as në gjak as në pará, shteti ynë do të mund të krijonte nga Kosova e Metohia një Toplicë të re.
Pra, kolonëve u duhen siguruar të gjitha kushtet e jetesës për disa vjet, nëse dëshirojmë që ata të mbeten atje. Pa mëshirë, duhet të shuajmë çdo spekulim që bëhet me shtëpitë dhe pronat e shqiptarëve të shpërngulur. Shteti duhet të ruajë për vete të drejtën e pakufizuar të disponimit të pasurisë së tundshme e të patundshme të të shpërngulurve dhe, menjëherë mbas largimit të tyre, të vendosë aty kolonët e vet. Kjo duhet bërë me qëllim, mbasi rrallë ka ndodhur që të shpërngulet krejt fshati njëherësh. Në këto fshatra duhet, në radhë të parë, të vendosen malazezë, si njerëz arrogantë, të papërmbajtur dhe të paarsyeshëm, të cilët, me sjelljet e tyre, do t’i detyrojnë shqiptarët e mbetur që të shpërngulen, e mandej të sillen në këto vende kolonë nga vise të tjera.
Në këtë referat trajtohet vetëm problemi i kolonizimit të Serbisë Jugore, por jo më pak i rëndësishëm për ne është edhe problemi i Vojvodinës, sidomos trekëndëshi hungarez në Baçka, Senta Kulla, Baçka-Topolla. Të shkatërrosh atë në Vojvodinë, është njësoj sikur të shkatërrosh bllokun shqiptar rreth malit të Sharrit. . .

Teknika e kolonizimit
E një rëndësie të veçantë për zgjidhjen e çështjes së polemizuar është ekzistenca e një aparati, i cili do të drejtojë të gjitha punët. . . .
Në të ardhmen, kolonizimi i duhet besuar Shtabit të Përgjithshëm. Ja sepse: thjesht për arsye mbrojtëse, ushtria jonë është e interesuar që, në kufijtë, sidomos në sektorët më delikatë, të vendosë elementin e vet. Për këtë ajo do të bëjë çmos që të sigurojë kufijtë me një kolonizim sa më të fortë. Shtabi i Përgjithshëm, si institucion primar i mbrojtjes së interesave nacionale, mund t’i japë shumë gjithë politikës sonë të kolonizimit. . .
Tërë kompleksin e punës, Shtabi i Përgjithshëm do të mund ta drejtonte nëpërmjet një Këshilli Shtetëror për kolonizimin. Ky këshill do të ishte krejtësisht autonom, duke qenë drejtpërdrejt nën urdhrat e shefit të Shtabit të Përgjithshëm dhe do të kishte nën pushtetin e vet të gjithë organizmat e kolonizimit tonë. Në këtë këshill duhet të hyjnë përfaqësues të disa ministrive të interesuara, të shoqatave nacionale, organizatave teknike dhe të institucioneve shkencore. . . . Është e nevojshme lidhja organike në politikën tonë të kolonizimit ndërmjet pushtetit shtetëror, iniciativave private dhe institucioneve shkencore. Iniciativat private mund të veprojnë në shumë drejtime, si p.sh. Mbrojtja Popullore, Sokollashat, Shoqata Çetnike etj., mund të ndërmarrin veprime të atilla ndaj shqiptarëve, për të cilat nuk është e përshtatshme të angazhohet pushteti. . . .
Akademia Mbretërore Serbe e Shkencave dhe Universiteti i Beogradit, më të interesuarit, të ndërmarrin iniciativën për një organizim shkencor të punës së kolonizimit te ne. Ata duhet të marrin iniciativën për të krijuar një Institut Kolonizimi, detyra e të cilit do të ishte marrja me studimin e kolonizimit. Pushteti shtetëror, nga ana e tij, duhet të veçojë nga disa ministri dhe nga të gjitha institucionet që janë marrë deri tani me këtë çështje, organizma dhe të krijojë një institucion të veçantë, “Inspektoratin e Kolonizimit”.
Në krye të Inspektoratit të Kolonizimit do të qëndronte Inspektori i Përgjithshëm, i emëruar me dekret, me propozim të ministrit, Shefit të Shtabit të Përgjithshëm dhe Kryeministrit. E gjithë puna në institutin për kolonizim, si dhe në inspektoratin për kolonizim, do të vihej në jetë me udhëzime dhe nën mbikëqyrjen e Këshillit Shtetëror, ndërsa inspektori i përgjithshëm do të varej nga shefi i Shtabit të Përgjithshëm.
Instituti për kolonizim do të ndahej në seksione: 1) seksioni i organizimit, 2) i arsimit dhe i kulturës, 3) i financës, 4) i bujqësisë, 5) i ndërtimit, 6) i higjienës etj. Seksionet, në marrëveshje me shoqatat dhe institucionet tekniko-shkencore, si dhe me shoqëritë kombëtare, do të studiojnë probleme të kolonizimit, do të formulojnë direktiva etj., duke i dhënë kështu politikës sonë të kolonizimit një material me vlerë, të përpunuar dhe shkencor për të marrë vendime. Në krye të këtij instituti do të vihen njerëz nga Këshilli Shtetëror, të përbërë nga përfaqësues të ministrive përkatëse, përfaqësues të Universitetit, të Akademisë së Shkencave dhe të atyre organizatave private, nacionale dhe arsimore-kulturore, të cilat do të zgjidhen ose emërohen në këtë Këshill. Në këtë rast do të kihet kujdes që të mos sillen njerëz dosido, por njerëz që kanë njohuri dhe pasion për këtë punë të madhe.
Drejtuesit dhe nëpunësit e institutit zgjidhen me konkurs. Instituti do t’i servirë Inspektoratit për Kolonizim materiale të përpunuara shkencërisht për zbatimin e politikës së kolonizimit. Në rast mosmarrëveshjeje në mendime midis Inspektoratit për Kolonizim dhe institutit në fjalë, për ndonjë çështje themelore, fjalën vendimtare e jep Shefi i Shtabit të Përgjithshëm.
Inspektorati për Kolonizim duhet të ketë organet e tij ekzekutive në terren, të zgjedhura nga njerëz të frymëzuar e të gatshëm për këtë punë, pavarësisht nëse janë ose jo në punë shtetërore. Prandaj, mundësisht, këta duhen zgjedhur me konkurs dhe të emërohen me propozim të Shefit të Shtabit të Përgjithshëm, ndërsa të komprometuarit dhe njerëzit e paaftë të hiqen. Gjatë punës, inspektorati dhe organet e tij duhet t’i shmangin gjithnjë e më tepër formalitetet burokratike, duke pasur parasysh vetëm një gjë: shpërnguljen sa më parë të shqiptarëve dhe vendosjen e kolonëve tanë menjëherë.
Aparati policor do të luajë një rol mjaft të rëndësishëm në këtë çështje. Për këtë është e nevojshme të zgjidhen nëpunës nga më energjikët. . . dhe të dërgohen atje. Transferimi i tyre duhet të bëhet me pëlqimin e shefit të Shtabit të Përgjithshëm dhe për një punë kaq të vështirë duhen shpërblyer nga kreditë sekrete. . .
Për të gjithë territorin e përmendur prej 18 rrethesh, duhet emëruar një komisar i posaçëm, i cili do të zbatonte urdhrat e inspektorit shtetëror për kolonizimin. Kryetarëve të rretheve u duhen dhënë kompetenca të veçanta dhe instruksionet përkatëse për këtë çështje. . . .

Mjetet financiare
. . . Çdo shtet ka interesat e tij parësore dhe dytësore. Në interesat parësore futet, pa dyshim, edhe detyra e shtetit që të sigurojë vetveten në krahinat e pasigurta nacionale, të kolonizuara me elementin e vet. Para kësaj detyre dhe këtij reokupacioni bien poshtë të gjitha angazhimet e tjera. Për këtë problem, të hollat mund dhe duhet të gjenden. . . Kur mbretëria e vogël serbe (më 1880 – red.) pavarësisht nga sakrificat e mëdha financiare, edhe pse ishte shtet i ri, nuk ngurroi që huan e parë ta përdorë për kolonizimin, po Jugosllavia jonë e sotme, mos vallë nuk është në gjendje të bëjë një sakrificë të tillë? Po, ajo mundet dhe duhet ta bëjë këtë. Para së gjithash, le të llogarisim përafërsisht se sa do t’i kushtonte shtetit tonë shpërngulja e 200.000 shqiptarëve dhe vendosja e një numri po aq të madh kolonësh tanë.
Shpërngulja e 40.000 familjeve shqiptare, duke e llogaritur mesatarisht një familje prej 5 anëtarësh dhe shpenzimet prej 15.000 dinarë për çdo familje, do të kushtonte, në maksimum, 600.000.000 dinarë. Shpenzimet e kolonizimit për vendosjen e 40.000 familjeve tona, mund të arrijnë në maksimum 200.000.000 dinarë. Për gjithë këtë punë, në asnjë rast, nuk do të shpenzohen më tepër se 800.000.000 dinarë, dhe ja sepse:
- Shqiptarët e shpërngulur do të lenë, jo vetëm tokën, por edhe shtëpinë e veglat e punës. Kështu, jo vetëm që do të mund të vendoset pjesa më e madhe e kolonëve tanë në shtëpitë e shqiptarëve, por, me një ndihmë sadopak të vogël në bagëti dhe ushqime, këta do të marrin veten nga ana ekonomike dhe do të bëhen të pavarur.
- Gjatë krijimit të kolonive të reja, atje ku e lyp nevoja, duhet të përdoret forca ushtarake, ashtu siç ka qenë përdorur gjatë ndërtimit të Sremska Races dhe të rindërtimit të fshatrave të shkatërruara nga tërmeti në vitin 1931 në jug. Për një punë të tillë, t’i jepet ushtrisë e drejta dhe mundësia që me thirrjen e rezervistëve në stërvitje, ose me zgjatjen e afatit të shërbimit ushtarak, të krijojë një lloj shërbimi të detyrueshëm pune për qëllime publike, ashtu siç i krijuan Stamboliski në Bullgari “Trudova Povenost” dhe Hitleri në Gjermani “Arbajt. . . adinst”. . . .
Të marra së bashku, shuma prej disa qindra milionë dinarësh nuk është ndonjë shpenzim i madh për shtetin, në krahasim me përfitimet që ai do të ketë në fakt. Nga sigurimi i pikave tona më nevralgjike në jug, me vendosjen e elementit tonë nacional, ne kursejmë, në rast lufte, disa divizione. . . .
Për një detyrë të tillë nacionale, strategjike-ushtarake dhe ekonomike, shteti e ka për detyrë dhe duhet të sakrifikojë disa qindra milionë dinarë. . . Ai mund dhe duhet të gjejë disa qindra milionë dinarë, që do të na kthejnë përsëri në djepin e shtetit tonë.

Konkluzione
Duke marrë parasysh të gjitha sa u thanë më sipër, nuk është e rastit që gjatë shqyrtimit të çështjes së kolonizimit në jug, nisemi nga pikëpamja se mënyra e vetme më efikase e zgjidhjes së këtij problemi, është shpërngulja e shqiptarëve në masë. . . Kur pushteti shtetëror dëshiron të ndërhyjë në interes të elementit të vet, në luftë për tokën, mund të ketë sukses vetëm në rast se vepron brutalisht. Përndryshe, vendasi i rrënjëzuar në vendlindjen e tij dhe i aklimatizuar, është gjithnjë më i fortë se koloni. Kjo, në rastin tonë, duhet pasur sa më parë parasysh, se kemi të bëjmë me një racë të varfër, me rrënjë dhe pjellore. Për të pati thënë i ndjeri Cvijiq, se është më ekspansivja në Ballkan. . . .
Statistikat tona të viteve 1921-1931. . . . tregojnë se edhe politikën tonë të kolonizimit e mundi pjelloria e grave shqiptare. Nga kjo duhet të nxjerrim konkluzione dhe të shpejtojmë, derisa ende ka kohë që të korrigjohet.
E gjithë Evropa ndodhet në një gjendje kaotike. Ne nuk dimë se ç’na sjell dita e nata. Nacionalizmi shqiptar edhe në viset tona po rritet. Ta lësh gjendjen kështu siç është, do të thotë të lejosh që, në rast të ndonjë konflikti botëror ose të ndonjë revolucioni social, që në një të ardhme janë të mundur, si njëri edhe tjetri, të vësh në pikëpyetje të gjitha zotërimet tona në jug. Pra, qëllimi i këtij referati është që kjo të evitohet.
Dr. VASO ÇUBRILOVIÇ