Arkeologjia ilire-shqiptare ne Mal te Zi

[fegi]

Fegi, vendos edhe burimin e ketyre fotografive (liber, website, muze, ekzpozite...?).

Je i sigurte qe jane te Shek. V p.e.s.? Teknologjia e qelqit te tejdukshem (disa nga enet e qelqta qe ke sjelle) eshte zhvilluar ne shekujt e pare pas Krishtit.
Gjithashtu edhe disa nga punimet e metalit duken shume te sofistikuara per Shek. V p.e.s. ...

Sidoqofte, fotot jane vertet impresionuese.

Ari dhe qelqi dhe pake fragmente ene qeramike i perkasin periudhes se vjeter.Qelqi i perket periudhes I-II te e sone, kohes romake..Sipase shkrimeve sllave ne revista e libra une ekame vrejtur gjdo here po mundohen me ndryshu gjetjet arkeologjike ilire here e quajne greke disa kelte.

http://www.google.se/imgres?imgurl=h...26tbs%3Disch:1

[kutje]

Ari dhe qelqi dhe pake fragmente ene qeramike i perkasin periudhes se vjeter.Qelqi i perket periudhesI-II te E sone kohes romake..Sipase shkrimeve sllave ne revista e libra une ekame vrejtur gjdo here po mundohen me ndryshu gjetjet arkeologjike ilire here e quajne greke disa kelte.

http://www.google.se/imgres?imgurl=h...26tbs%3Disch:1

Shume figura jane para romake,bile i takojne shekullit te 4 para epokes se re.Nuke jane aspak greke,dhe ase romake,jane ilire.Punimet dheformat te tyne se paku kalojne ne vitin 300 para epokes sone,kete e kame vertetue,edhe ne exponatet ne Zara te kroacis,ku kame pamur figurate njejta,per kahe vizatimeve.sa per qelqin te tejdukshem ashte shume i vjeter,ashte gjetur ne antiohi,se paku ne shekullin e 9 para epokes se re.

[kutje]

Shekulli XXI do të jetë «shekulli i rishqyrtimeve” të historisë, gjuhësisë, besimit.
.Prandaj ne ruge te mire je fegi,krejte ket permirsime se paku 70% do ti takojne shqipetareve.Shume shqipetare do te punesohen ne univerzitete europiane ne lami te arkeolgjise,dhe gjuhes shqipe,gjuha latine grekesote mesohet ne europe,mirepo sipas te gjithe gjasave do te hyje edhe gjuha shqipe ne keto dijuni.Sot ashte numri shume i vgel i shqipetareve qe ligjerojne ne gjuhen shqipe,mirepo ne vitin e ardheshem se paku edhe 500 profesore te gjuhes hqipe do te punesohen,ne europe.Mirepo diplomat duhet te ken nji nenshkrim,dhe duhet ditur kush i leshon,dhe ku do te punohet.Prandaj sa ma shpejt regjistroni vehten ne nji web ku jane te dokumentuemekrejte keto te dhanat per gjuhen dhe arkeologjin shqipetare.

[fegi]

1.Qeramika dhe bronze Ilire.
2.Arkeologjia(parahistorike dhe antike ilire )(Duklja-Zeta)

[fegi]

1.Qeramika Antike.
2.Shpata(Sablja) dhe Maske Vdekje e Mahmut Pashe Bushatlise.

[fegi]

Shasi ilir i 365 kishave
Fahri Xharra

Qytetërimi shqiptar më shumë ndodhet nën dhe sesa mbi të. Në viset etnike shqiptare në Mal të Zi, e mbi të gjitha në rajonin e Ulqinit, janë një numër i madh i monumenteve të trashëgimisë sonë nga historia jonë e hershme, ku zë vend edhe qyteti i lashtë i Shasit, sot qytet që nuk banohet.

Shasi është vendbanim antik ilir, i cili ngrihet në malin po me të njëjtin emër. Këndej pari, në periudhën antike ka kaluar rruga e lashtë lidhëse në mes Ulqinit dhe Shkodrës. Shasi në literaturë njihet si: Suatio, Suaço, Savocci, Svaciao, Fshas etj. Baza e qytetit të lashtë është ndërtuar nga gurët e mëdhenj, ndërsa murin rrethues stihitë e kohës e kanë dëmtuar shumë; ky mur bart vlera të mëdha arkitektonike dhe artistike. Edhe sot e kësaj dite aty qëndrojnë dy portat e qytetit.

Shasi për herë të parë u përmend në dekretin e papës Aleksandri i Dytë më 1067 si qytet Ipeshkvi. Në vitin 1183 pushtohet nga Stefan Nemanja dhe me atë rast barbarët e shkatërruan Shasin. Qyteti u mëkëmb, por përsëri pasoi sulmi i mongolëve më 1242, të cilët e shkatërruan krejtësisht.

Në fund të shekullit XIII e rindërtoi mbretëresha Jelena, ku edhe përjetoi kulmin e vet qytetar dhe tregtar deri në shekullin XVI, kur përfundimisht u sulmua dhe u shkatërrua nga turqit, më 1571. Nga ky vit Shasi njihet si “qyteti i vdekur”. Në këtë vit turqit e pushtojnë edhe Ulqinin dhe Tivarin, ku banorët vriten dhe qyteteve iu vihet zjarri.

Mirëpo, kur kemi të bëjmë me veprimin kishtar, Shasi ka pasur kisha aq sa ka ditë viti e që është rast unik në botë, kurse tani shihen vetëm themelet e tetë kishave, të cilat i përmend edhe Justiniani (1533) dhe më vonë Marin Bici (1610), katedralja e Kishës së Shën Gjonit, e ndërtuar me stil gotik dhe Kisha e françeskanëve të Shën Mërisë, të lashta rreth 1300 vjet. Të gjitha kishat në Shas kanë qenë të zbukuruara me dekorime arkitektonike dhe freska, e në disa edhe tani dallohen gjurmët e ngjyrave në mure.

Pjesët e mbetura të fortesës gjenden në shkrepa. Përveç Shasit në periudhën veneciane rreth Liqenit të Shkodrës ishin edhe qytetet Trishti, Danja dhe Sarda.

Arqipeshkvia e Tivarit (mbi 900 vjet) ishte baza kryesore e katolicizmit në Shqipërinë e Veriut, por edhe ipeshkvia e Shasit e luante të njëjtin rol për zonën e vet. Në vitin 1443 ipeshkëv i Shasit ka qenë Palë Dushmani.

Edhe Pjetër Bogdani e përmend Shasin në shkrimet e tij duke thënë se shtrihet në perëndim mbi qytetin e Tivarit, në veri deri te Kravari dhe në lindje përfundon me lumin Buna.

Sikur të bëheshin hulumtime nënujore, do të gjendej edhe më shumë nga Shasi, kjo trashëgimi e pa hulumtuar nga ana e jonë është fshehur nga sllavët me shekuj. Ka edhe fakte që dëshmojnë se gjatë verës, kur niveli i ujit të liqenit të Shasit është i ulët shihen pjesë të mureve të shtëpive të dikurshme të banimit.

Periudha ilire

Gjetjet arkeologjike e provojnë se qytetin e Shasit të panjohur deri në shekullin VIII në të vërtetë e prek krishterimi i hershëm në periudhën ilire. Ilirizmi i kësaj kulture dëshmohet veçmas nga njëjtësia tipologjike e objekteve të kulturës arkeologjike të Shasit me kulturën iliro-arbërore të Komanit.

Shasi më herët u shndërrua në hapësira me vende të fortifikuara sikurse tregon pozicioni i tij në luftën në mes të Papatit dhe Bizantit për të zotëruar këtë qytet në kohën e mesjetës. Hulumtimet në lokalitetin e Shasit të vjetër dëshmojnë për ekzistencën e vendbanimit parahistorik si bazë ku është ngritur qyteti i Shasit pasi qe u bë zbulimi i kulturës së Komanit, me anë të së cilit u bë përcaktimi më i saktë i datimit të objekteve sakrale që kanë ekzistuar që nga shekujt VI-VII.

Ky vendbanim i lashtë përveç rëndësisë strategjike jepte edhe kushte të përshtatshme për jetë, duke u parë edhe vendndodhja e tij në liqenin e Shasit dhe Bunën të pasur me peshk, zogj, shtazë të egra dhe kushte të tjera të veçanta për blegtori dhe bujqësi.

Duke iu referuar një shkruesi të panjohur dhe dorëshkrimit të tij “Dulcigno secondo l’antica descrizione…”, thuhet se “në këtë trevë gjendej qyteti shumë i vjetër i quajtur Shasi, ku duken gjurmët e 365 kishave larg nga Ulqini 15 milje….’. Më tej shkruan se “afër këtij qyteti gjenden liqeni, shpella, burimi ujit dhe mali Lisinjë, Ledhet e Shasit dhe porta ku vdiq Kapedani i Qesarit, duke luftuar tmerrësisht kundër Pompejanit ku janë edhe sot në këmbë dhe si mrekulli një gropë e madhe, ende parrafshuar…”

Shasi mesjetar

Nuk ka dyshim se Shasi mesjetar si qytet i zhvilluar është përjetësuar edhe në numizmatikë, sepse i ka farkuar monedhat e veta,të cilat e mbanin mbishkrimin Suacium, si dhe ajo që e paraqet figurën e Shën Palit Pagëzuesit, si mbrojtës i qytetit, si dhe pirgun ashtu dhe kështjellën me porën madhështore të këtij qyteti.

Versionet malazeze te kësaj periudhe cekin se Stefan Nemanja (shek XIII) i shkatërroi kishat shqiptare dhe librat e kohës e kreu konvertimin me dhunë të banorëve të mbetur në ortodoks, gjë që e cila përputhet me traditën gojore në Shas, ku banorët tani të fshatit Shas thonë ”se të gjitha kishat në fillim ishin katolike”.

Kërkimet e para të arkeologjisë jugosllave, që u takojnë viteve 1980, zbuluan një hershmëri më të madhe se ajo që dihej. Ishte pikërisht trashëgimia ilire e kultures së Shasit që e trembi shkollën arkeologjike të Beogradit. Në vitin 1985 Akademia e Shkencave të Serbisë me nguti ndërpreu hulumtimet, kur vërejtën se kanë të bëjnë me nji qytet të lashtë shqiptarë. Ky pra është qyteti ilir i 365 kishave, që në fillim u shkatërrua nga sllavet e pastaj e vërteta e gërmadhave të tij u fsheh po ashtu nga sllavet.

[fegi]

Rezultatet dhe rëndësia e hulumtimeve arkeologjike të Qytetit të Vjetër të Shasit, Nga Mr. Aleksandar Çilikov
Friday, 01 April 2011 10:55
Mbi bregun e majtë të lumit Buna shtrihet Mali i Taraboshit dhe kurora Maja e Galiqit, kurse nën to shtrihet famullia e dikurshme Obliqus, e cila deri më sot e ka ruajtur emrin si fshati Oblikë, në afërsi të lumit të lartpërmendur. Oblika-Obliqus bën pjesë ndër famullitë e vogla dhe të vjetra të larta të Duklës. Në anën e saj perëndimore, mbi Liqenin e vogël të Shasit, në afërsi të fshatit Shas, gjenden mbeturinat e Qytetit të vjetër Shas, të njohur në mesjetë edhe me emrat Sovacium, Saucium, Suvacium dhe Soacia.

Sipas legjendave të vjetra, të cilat edhe sot tregohen në mesin e banorëve vendas, në këtë qytet të vjetër dhe të famshëm ishin ngritur 365 kisha, nga një kishë për çdo ditë të vitit.
Historia e Shasit në mesjetën e hershme është pothuajse e panjohur. Si fakt i mirëqenë në shkencë konsiderohet mendimi se ai ishte qytet peshkopal që në shekullin VIII. Edhe periudha e gjatë ndërmjet shekujve VIII-XI është e mbuluar me mistere për shkak të mungesës së burimeve të shkruara dhe johulumtimit të objekteve materiale dhe shtresave arkeologjike. Një numër të konsiderueshëm të të dhënave mbi gjenezën historike të Shasit e gjejmë në burimet që përshkruajnë ngjarjet në Mbretërinë e Duklës gjatë shekujve XI dhe XII. Dihet se diku rreth vitit 1045 apo menjëherë pas këtij viti, ipeshkvët e Kotorrit, Tivarit, Ulqinit dhe Shasit kërkuan mbështetje të konsiderueshme në Argjipeshkvinë e Splitit, ku, siç dëshmon argjixhakoni Toma, shkonin në kuvendet kishtare provinciale.
Sipas argjixhakonit Toma, qytetarët dhe kleri i qyteteve të lartpërmendura të Duklës kërkuan nga Papa Leoni IX themelimin e argjipeshkvisë së posaçme me seli në Tivar. Ndonëse kërkesa nuk u plotësua, burimet e atyre kohëve dëshmojnë për pavarësimin e ipeshkvive të Duklës në kuadër të Argjipeshkvisë e cila në një vend quhet kisha e Duklës dhe e Tivarit (Diocliensis atque Antibarensis ecclesia).
Shasi dhe ipeshkvia e tij përmenden edhe në dekretin papnor që mban datën 8 janar 1089. Duke shfrytëzuar rrethanat e favorshme politike të konfliktit ndërmjet pretendentëve të ndryshëm për fronin papnor, mbreti i Duklës Bodini e dërgoi në vitin 1088 në Romë ipeshkvin e Tivarit Pjetrin në vizitë te, në atë kohë, personaliteti më i fuqishëm i Kishës Katolike – Klementi II. Ipeshkvi Pjetri mori me vete kërkesën për ripërtëritjen e argjipeshkvisë së dikurshme të Duklës. Përgjigjja ndaj kërkesës ishte pozitive pasi që më 8 janar 1089 xhakoni Servusdei e shkruan në kishën e Shën Pjetrit në Romë dekretin papnor me të cilin ipeshkvi Pjetri ngritet në rangun e argjipeshkvit dhe fiton shkopin e artë si shenjë e dinjitetit të lartë kishtar. Me këtë dokument si sufragane të argjipeshkvisë së ripërtërirë janë caktuar ipeshkvitë e: Duklës-Tivarit, Kotorrit, Ulqinit, Shkodrës, Drishtit, Pultit, Serbisë, Bosnjës, Travunit dhe Shasit.
Në dokumentin e ipeshkvit të Kotorrit Maja të vitit 1166 përmendet Pjetri, prior i Shasit. Dihet se qyteti shkatërrohet keq gjatë ekspeditës shkatërruese me rastin e pushtimeve të Duklës – Zetës nga ana e Rashkës me ç'rast janë shkatërruar edhe Danja, Sarda, Drishti, Shkodra, Ulqini dhe Tivari – i vetmi qytet që është kursyer ka qenë Kotorri në të cilin është ndërtuar njëri prej pallateve mbretërore të Nemanjiqëve.
Qyteti, siç duket, është rindërtuar shumë shpejt, duke u bazuar në një burim arkivor të vitit 1199. Bëhet fjalë për kohën e sundimit të Zetës nga Vukani, kur, në praninë e sundimtarit, është mbajtur kuvendi i madh kishtar në Tivar në të cilin është diskutuar mbi statusin e ipeshkvit të Tivarit Domenikut, të akuzuar për vrasje nga ana e klerit dhe qytetarëve të Shasit. Qyteti përmendet edhe në dokumentet e ruajtura – proceset gjyqësore rreth jurisdiksionit mbi disa ipeshkvi, të zhvilluara ndërmjet kryeipeshkvit të Tivarit dhe atij të Dubrovnikut.
Pas periudhës së qeverisjes bizantine dhe dukleane, dhe pas pushtimit të Zetës – Duklës nga Nemanjiqët, qyteti i Shasit nën sundimin e dinastisë serbe është rindërtuar dhe fortifikuar më shumë. Qytetin e rindërtuar në vitin 1242 e shkatërruan mongolët pas së cilës periudhë pason rindërtimi i sërishëm dhe progresi i jetës qytetare deri në fund të shekullit XIV.
Në vitet '90 të shekullit XIV Shasin e shkatërrojnë turqit pas së cilës periudhë ai pothuajse shkretohet fare. Me një pjesë të vogël të banorëve, për të cilët mendohet se kanë jetuar vetëm në hapësirën brenda kalasë, qyteti ekziston edhe gjatë shekullit XV, ndërsa që nga mesi i shekullit XVI jeta e tij shuhet definitivisht.
Hulumtimet arkeologjike të karakterit të sondazhit në Shas janë kryer në vitin 1985, gjatë muajve tetor dhe nëntor. Hulumtimet në emër të Qendrës për Hulumtime Arkeologjike të Fakultetit Filozofik në Beograd i ka drejtuar arkeologu dr. Gjorgje Jankoviq, ndërsa në emër të Entit Republikan për Mbrojtjen e Monumenteve Kulturore organizimin e hulumtimeve e ka drejtuar historiani i artit mr. Aleksandar Çilikov.
Para fillimit të kryerjes së hulumtimeve arkeologjike të karakterit të sondazhit ka qenë e njohur struktura bazë arkitektoniko-urbane e qytetit. Qytetin mesjetar të Shasit e përbëjnë gërmadhat e fortifikimit në shkëmb mbi Liqenin e Shasit dhe lagjja e madhe, në veri të tij. Porta hyrëse kryesore e fortifikimit është e vendosur në mes të bazamentit të shtrirë të shkëmbinjve, në anën veriore. Nga ana veriore, perëndimore dhe lindore, fortifikimi ka qenë i rrethuar me mure me kulla, ndërsa nga jugu terreni ka qenë i papërshtatshëm nga vetë natyra për shkak të shkrepave të rrëpirë që zbresin deri në liqen.
Në pjesën e fortifikuar të qytetit, mu në afërsi të portës veriore, gjenden gërmadhat e katedralës së Shën Gjonit, mbrojtësit të Shasit, e cila sipas një mbishkrimi të dëmtuar është ndërtuar në vitin 1300. Absida e kësaj kishe ndodhet në brendi të katit përdhesë të kullës së vjetër me gërmadhat e katit. Bazamenti kënddrejtë i zgjatur i kishës është paksa i deformuar – sigurisht që forma e tillë ka të bëjë me faktin se ndërtimi i është përshtatur terrenit jo të rrafshtë shkëmbor. Kisha është vendosur në drejtimin perëndim – lindje. Brenda dhe jashtë absida gjysmërrethore, e harkuar me gjysmëkube, është e ndërtuar në katin përdhesë të kullës së vjetër – mbase kambanores, të ndërtuar në frymën e përvojave ndërtimore romaneske. Muret e katedrales i karakterizon teknika solide e ndërtimit në formën e gurëve katrorë të latuar, të vendosur në radhë horizontale. Mbi portal në murin perëndimor është lineta në formën e gjysmëharkut.
Muri verior i katedrales bashkohet me murin mbrojtës të qytetit, kurse në murin jugor gjenden disa vrima të vogla dritaresh, njëra prej të cilave posedon harkun e thyer. Pjesa lindore e kishës, sigurisht vendi i korit, ka qenë i ndarë me mur ndarës të cekët.
Duke pasur parasysh datën kur mendohet të jetë ndërtuar, viti 1300, dhe faktin se Shasi shumë përpara këtij viti ka qenë seli e ipeshkvisë me kishën katedrale, mund të supozohet se kisha ekzistuese është ndërtuar në vendin e ndonjë katedraleje më të vjetër nga e cila është ruajtur kambana ekzistuese.
Përveç katedrales së Shën Gjonit, në kuadër të murit verior të qytetit, në drejtim të lindjes, janë gjetur mbeturinat edhe të një kishe tjetër më të vogël, ndërsa në perëndim, nga ana e jashtme e bedenit, gërmadhat e një kishëze – ndoshta e ndonjë lloj kapele. Burimet shkencore relevante dëshmojnë për mundësinë që këto dy objekte sakrale të jenë më të vjetra sesa kisha katedrale e Shën Gjonit.
Brenda Kalasë, apo në qytetin e sipërm, janë ndodhur mbeturinat e godinave për banim disa prej të cilave janë të ruajtura relativisht mirë. Vjetërsia e këtyre objekteve nuk është konstatuar, ndonëse supozohej se nuk janë më të reja se shekulli XVI, kohë kjo kur jeta qytetare është shuar krejtësisht.
Në anën veriore nga korpusi i fortifikuar i Shasit, në periferinë e gjerë, është i njohur lokaliteti ku ndodhen pesë kisha, ndër të cilat veçohen gërmadhat e kishës monumentale, e cila mendohet t'i jetë kushtuar Shën Mërisë. Lidhur me këtë ndërtim impozant flet misionari katolik Leonardi i cili në vitin 1642 shkruan se mbreti Urosh për katolikët në Shas ndërtoi Kishën e Shën Mërisë. Leximi dhe interpretimi i tre mbishkrimeve latine të cilët ndodheshin dikur në murin perëndimor të kishës, prej të cilëve deri më sot nuk është ruajtur praktikisht asgjë e vlefshme, nuk na ofron asnjë të dhënë të besueshme për këtë objekt. Ndër kishat me një anijatë, të ndërtuara në bregdet në epokën e kalimit nga stili romanik në atë gotik, Kisha e Shën Mërisë në Shas është e ruajtur më së miri. Edhe pse pjesërisht e shkatërruar, kisha mund të rikonstruktohet në tërësi.
Naosi – vendi për besimtarët ka qenë fillimisht i mbuluar me çati dynjëshe nga druri, kurse absida me qemerin në formë gjysmë të thyer. Në naos janë ruajtur mbetjet e murit ndarës të cekët i cili ka ndarë pjesën ku ndodhej altari i kishës nga hapësira për besimtarët. Dritaret në këtë objekt janë të stilit gotik, portali ka linetën romanike, por profilet në të janë gotike. E ndërtuar nga gurët katrorë të radhitur horizontalisht, Shën Mëria shquhet për teknikën solide të ndërtimit dhe zgjidhjen e mirë gjeometrike të konstruksionit dhe vishkullisë.
Koha e ndërtimit të kësaj kishe monumentale nuk është përcaktuar, por mendohet se duke marrë parasysh numrin e madh të elementëve gotikë, është pak më e re se Katedralja e Shën Gjonit. Sipas disa mendimeve, koha e ndërtimit mendohet të jetë fillimi i shekullit XIV. Meqenëse besohet se kisha është drejtuar nga françeskanët, nuk duhet të na habisë monumentaliteti i saj dhe vendi jashtë qytetit nëse kemi parasysh fuqinë e françeskanëve në shekullin XIV.
Hulumtimet arkeologjike të lokalitetit ku ka ekzistuar Qyteti i Vjetër i Shasit, të kryera në vitin 1985, nuk mund të quhen sistematike. Kemi të bëjmë me punë hulumtuese të karakterit të sondazhit si parakusht i hulumtimeve të ardhshme të detajuara dhe të hollësishme, volumi i të cilave do të varej nga rezultatet e fituara.
Rezultatet e fituara janë prezantuar në “Raportin mbi hulumtimet arkeologjike të Shasit”, të cilin dr. Gjorgje Jankoviq, drejtues i projektit, e ka prezantuar në elaboratin e zgjeruar në dhjetor të vitit 1985. Duke analizuar këtë raport, i cili në pjesën më të madhe është lëndë e shqyrtimit të autorit të këtij teksti, rezultatet e fituara jo vetëm që i kanë plotësuar njohuritë tona të deritashme, por edhe kanë dëshmuar në mënyrë të qartë për rëndësinë europiane të lokalitetit dhe domosdoshmërinë e hulumtimeve të mëtejshme sistematike pas të cilave do të pasonte rikonstruktimi, valorizimi dhe prezantimi i kompleksit të Shasit.
Duke qenë se areali i njohur i lokalitetit zë një hapësirë prej 15 hektarësh, para fillimit të punëve ai është ndarë në tre sektorë themelorë: qyteti i fortifikuar lart (sektori I), periferia e madhe në ultësirën veriore nën kala (sektori II) dhe periferia e vogël në anën jugore kah liqeni (sektori III).
Në sektorin I është kryer sondimi i gjashtë objekteve dhe janë hapur 14 gropa hulumtuese, në sektorin II është kryer sondimi i nëntë objekteve dhe janë hapur pesë gropa, kurse në sektorin III është hapur vetëm një gropë hulumtuese.
Duke pasur parasysh numrin e madh të rezultateve të fituara përmes hulumtimeve të karakterit të sondimit, mbi karakterin e gjetjeve është më mirë që të japim njoftime duke përdorur metodologjinë e cila është zbatuar edhe në Raportin e lartpërmendur, në të cilin informacionet sistematizohen në këto segmente: stratigrafia, objektet, varrezat, gjetjet e lëvizshme.
Hulumtimet stratigrafike të Shasit kanë treguar se gjetjet më të vjetra të kulturës materiale i takojnë periudhës parahistorike. Për këtë dëshmojnë fragmentet e poçërisë së neolitit dhe eneolitit të gjetur në sektorët I dhe II. Zbulimi i qeramikës në sasi të konsiderueshme e cila daton nga periudha e hekurit, në të dy sektorët e përmendur, dëshmojnë pa dyshim se në hapësirën e lokalitetit të këtij qyteti mesjetar ka ekzistuar dikur ndërtimi prej hekuri.
Ndonëse të pamjaftueshme, gjetjet nga kohët antike – qeramika helene e gjetur në periferinë veriore dhe fragmentet e enëve të qelqit të karakterit romak, na shpiejnë drejt mundësisë së ekzistencës së jetës në këtë vendbanim në kohën e grekëve dhe romakëve të vjetër.
Edhe koha e shtresave të tjera arkeologjike të lokalitetit të Shasit është përcaktuar kryesisht përmes gjetjeve prej qeramikës. Kështu shtresa e shekujve VI-VII, e cila dëshmon për jetën e qytetit në periudhën e hershme të Bizantit kur edhe është themeluar, është përcaktuar nga gjetjet e poçërisë të cilat dëshmojnë edhe për periudhën gjatë shekujve VIII-XV.
Sa i përket hulumtimit të arkitekturës, volumi më i madh i punëve është kryer në hapësirën e pjesës së fortifikuar të qytetit dhe në kuadër të të gjitha objekteve të njohura kishtare. Volumi më i vogël i punëve hulumtuese ka të bëjë me korpusin e objekteve banuese duke pasur parasysh rëndësinë e tyre më të vogël monumentale.
Hulumtimet me karakter sondazhi të sistemit fortifikues të qytetit të epërm kanë dhënë një sërë të dhënash interesante. Ajo shtresë e ndërtimit e cila mund të konsiderohet si më e vjetra buron nga shekulli VI, pra këndi verilindor i kalasë, bedeni verilindor, bedeni diagonal perëndimor dhe segmenti në fund të bedenit verior ku supozohet se ka ekzistuar kulla mbrojtëse.
Gjatë shekujve XI-XII, siç dëshmojnë të dhënat e fituara, bedeni verior është rindërtuar, ndërsa janë ndërtuar edhe disa kulla të reja. Janë ruajtur: një pjesë e hyrjes në kullë në këndin juglindor, kulla e plotë gjysmëharkore në bedenin verior si dhe pjesë të kullës në këndin veriperëndimor. Nga e njëjta periudhë mund të jenë edhe pjesët e portës në mes të bedenit verior, si dhe mbeturinat e ndërtimeve që kanë mbrojtur qytetin nga ana jugore. Pas shkatërrimit të Shasit nga Nemanjiqët, ndërsa para sulmeve mongole, fortifikimi është rindërtuar me ç'rast përpara bedenit verior është ndërtuar njëfarë muri i vogël. Rindërtimi i madh pason edhe pas sulmeve mongole me ç'rast përveç restaurimit të arkitekturës ekzistuese janë ndërtuar kulla katërkëndëshe në pjesën perëndimore të bedenit verior, siç e hasim në murin e rindërtuar mbrojtës lindor. Në të njëjtën kohë është restauruar edhe bedeni perëndimor, sigurisht i ndërtuar nga e para, dhe supozohet që edhe ai e ka pasur kullën katërkëndëshe në mes të murit.
Sondimi i objekteve sakrale ka konfirmuar njohuritë ekzistuese dhe ka siguruar një sërë të dhënash të reja. Është vërtetuar me besueshmëri se katedralja e tashme e Shën Gjonit është ndërtuar në vendin ku më parë ka ekzistuar një kishë më e vjetër, më e vogël. Muret e saj anësore ndodhen në muret e tashme, kurse muri perëndimor ndodhet në një largësi rreth tri metra në lindje nga muri ekzistues perëndimor. Sipas të gjitha gjasave, bëhet fjalë për një kishë të vjetër me një anijatë, dhe një copëz e gjetur e plastikës prej mermeri mund ta përcaktojë se daton nga shekulli XI. Në kishën e vjetër ka ekzistuar absida katërkëndëshe kështu që më vonë në të është inkorporuar absida gjysmërrethore.
Me besueshmëri mund të konstatohet se kisha në murin e vogël verior është ngritur në periudhën ndërmjet shkatërrimit të qytetit nga mongolët dhe fillimit të shekullit XIV.
Në një hapësirë të madhe të periferisë veriore janë trajtuar në mënyrë sondazhi arkeologjik shtatë objekte kishtare, tre prej të cilëve ndodhen në afërsi të kalasë. Posaçërisht interesante nga aspekti shkencor është treguar një kishë e vogël, në pjesën më të madhe e ruajtur, me traversa diagonale, që ndodhet nën kullën katërkëndëshe të bedenit verior. Në hapësirën e altarit të këtij objekti janë gjetur fragmente të freskës së shkapërderdhur të cilën mund “in situ“ ta konstatojmë, në mënyrë fragmentare, në murin e saj lindor. Analizat e para flasin për shekujt XI-XII si periudhë e ndërtimit, ndërsa në këtë periudhë me siguri edhe janë pikturuar freskat. Ndër fragmentet e gjetura të pikturimit të freskave vëmendje të veçantë tërheq ajo me kokën e ruajtur të Zonjës Shën Mëri, sipas të gjitha gjasave figurës e cila përbënte pjesën jugore të skenës nga “Festa e Zonjës” e cila, në pajtim me skemat ikonografike tradicionale bizantine, është piktura në harkun triumfal në altar.
Nën kishën e vogël në paramur ndodhen mbeturinat edhe të një objekti sakral me një anijatë me absidën gjysmërrethore, e cila përafërsisht daton në pjesën e parë të shekullit XIII, ndërsa kisha e tretë në afërsi të qytetit, nga ana e tij lindore, mund të jetë ndërtuar diku në pjesën e dytë të shekullit XIV.
Në periferinë veriore janë gjetur mbeturinat e katër objekteve kishtare, të radhitura në varg, gjë që asocion për mundësinë që të jenë ndërtuar përgjatë ndonjë rruge. E para në radhë nga bedeni verior është kisha e dyfishtë, e formuar nga dy objekte me bazament me një anijatë.
Në kishën më të vjetër dhe më të madhe është gjetur pjesa e mbishkrimit në gjuhën latine ku përmendet Shën Dhimitri, prandaj atij, me siguri, edhe i është kushtuar. Duke marrë parasysh karakteristikat arkitektonike mund të supozohet se është ndërtuar në shekullin XI-XII.
Kisha e dytë, më e re dhe më e vogël, është ndërtuar pranë murit verior të kishës së vjetër, në një kohë, deri tani të panjohur, kurse në bazë të një të dhëne të mëparshme i është kushtuar Shën Irinejit.
Dy kishat e tjera, përgjatë rrugës së supozuar, janë kisha të vogla me një anijatë, me absida gjysmërrethore dhe duke pasur parasysh fragmentet e zbuluara numizmatike nuk janë më të reja se shekulli XIII, madje duke marrë parasysh rindërtimet e vërejtura, mund të jenë edhe shumë më të vjetra.
Kisha e fundit në radhë, ajo e Shën Mërisë, është njëherazi edhe objekti më i madh sakral në Qytetin e Vjetër të Shasit. Hulumtimet me karakter sondimi kanë vërtetuar, pa dyshim, se ky objekt është ndërtuar në vend të një kishe më të vjetër, së cilës janë vërejtur gjurmë të shumta – rindërtimet në murin verior, fazat e vjetra ndërtuese në themelin e murit jugor, fragmentet e freskave të ngjashme me ato që i kemi përshkruar në kishën nën qytet. Duke u nisur nga një pjesë e gjetur e plastikës së gurit nuk duhet të përjashtohet as mundësia që në vend të kishës së tashme të Shën Mërisë ka ekzistuar bazilika që në shekullin VI.
Një të dhënë interesante paraqet supozimi se edhe mbetjet e një ndërtimi në veriperëndim të Kishës së Shën Mërisë mund t'i përkasin ndonjë objekti kishtar nga periudha e hershme bizantine. Edhe pse struktura e saj asocon në objekt të dedikuar për banim, dy varrezat e gjetura na orientojnë në funksionin e tyre sakral, ndërsa sipërfaqja e afërt e rrumbullakët prej guri, në jug të ndërtesës, në të cilën është ndezur zjarri, asocon në vend kulti, deri tani, të karakterit të panjohur, gjë që përbën një fenomen kulturologjik unik deri tani duke pasur parasysh periudhën kur daton poçëria e gjetur këtu, pra shekullin VI-VII.
Volumi më i vogël i hulumtimeve me karakter sondazhi janë kryer në kuadër të trajtimit arkeologjik të ndërtimeve të karakterit profan. Disa objekte banimi në qytetin e epërm mund t’i atribuohen ndërhyrjeve ndërtimore në shekullin XIV dhe XV. Nga objektet laike, më interesant është ai në pjesën veriperëndimore të periferisë veriore. Në afërsi të këtij objekti me bazament në formë katërkëndëshi, me hyrje të hapur në drejtimin jug – veri, janë gjetur edhe fragmente të imëta të pikturimit të freskave. Pamja e këtij objekti asocon në njëfarë lloji të portës triumfale të vendosur në hyrje drejt sheshit të gjerë.
Në kuadër të ekspeditës arkeologjike në lokalitetin e Shasit të Vjetër janë hulumtuar edhe disa varreza në të cilat është gjetur një fond mjaft i konsiderueshëm i gjetjeve të lëvizshme i cili daton në një shtrirje të gjerë kohore, që nga shekulli VI deri në shekullin XVI. Ndër këto gjetje të pasura të lëvizshme veçohen fragmentet apo mostra të ruajtura të poçërisë, stolive, monedhave, qelqit. Ndër tridhjetë monedhat e gjetura, njëra është nga ari, tri nga argjendi, kurse të tjerat nga bronzi dhe bakri. Monedha më e vjetër i përket shekullit XII, kurse më e reja shekullit XVI.
Eksponatet që përbëjnë stoli shfaqen si në kuadër të shtresave të varrezave, po ashtu edhe në shtresat e sipërme të tokës. Dy fibula nga bronzi, që datojnë në fund të shekullit VI dhe fillim të shekullit VII, janë të tipit të vonë dalmat dhe atyre analoge me hapësirën italiane nga e njëjta kohë.
Grupi i eksponateve: gjerdanët nga margaritarët prej qelqi, vathët, unazat, kopsat dhe tokëzat, të punuara nga bronzi, u përkasin stolive bizantine me karakter të përgjithshëm të shekullit VII-VIII.
Njëra nga fibulat i përket prodhimit iliroverior të shekullit VII, kurse tjetra i përket të ashtuquajturës kulturë e Komanit dhe është e së njëjtës kohë.
Origjina bizantine e lidhur me periudhën e shekujve X-XIV është konstatuar edhe në analizën e disa unazave, vathëve dhe inxhive. Stolia më e re – gjerdanët nga margaritarët prej qelqi, unazat, kryqat, gjerdanët me margaritarë nga eshtrat, dëshmojnë për prejardhjen bregdetare dhe shekujt XV-XVI.
Edhe pse jo në numër të madh, janë shumë interesante fragmentet e gjetura të enëve nga qelqi, pjesa më e madhe e të cilave u përket shekujve XIII-XIV, ndonëse ka edhe nga periudha ndërmjet shekujve VI-IX.
Në kontekstin e analizës së sendeve të gjetura nga qelqi është vërtetuar padiskutueshëm se në Shasin e Vjetër kanë ekzistuar punishtet për prodhimin e qelqit.
Me rastin e hulumtimeve të kryera në lokalitetin e Shasit janë gjetur edhe një sërë sendesh nga hekuri dhe bronzi, të destinuara për përdorim të përditshëm: zinxhirë, gozhda, çivi, dryna, pjesë të armëve dhe pajisjeve të ndryshme, ndër të cilat për nga rëndësia vend nderi zë mamuzi nga shekulli XIV.
Në kuadër të tekstit të prezantuar janë dhënë në mënyrë krejtësisht të shkurtër elementet themelore të rezultateve pas kryerjes së hulumtimeve arkeologjike me karakter sondimi në lokalitetin e Shasit mesjetar. Këto rezultate, pa asnjë dyshim, flasin për domosdoshmërinë e hulumtimeve arkeologjike sistematike të cilat kërkojnë fushatë hulumtuese shumëvjeçare.
Edhe përkundër karakterit të sondazhit, hulumtimet kanë rezultuar me një sërë të dhënash të reja tejet të çmueshme. Ndër to posaçërisht të rëndësishme janë ato që e shtyejnë thellë në të kaluarën jetën e organizuar në kuadër të lokalitetit – mundësia e ekzistencës së vendbanimit parahistorik, të cilit në bazë të rëndësisë, i qëndron përkrah fakti se është dëshmuar shkencërisht se Shasi si qytet mesjetar ekziston që nga shekulli VI.
I rëndësishëm mund të konsiderohet edhe përcaktimi më i besueshëm i kohës së pjesëve të arkitekturës së fortifikimit dhe asaj sakrale, si dhe dëshmitë konkrete mbi aktivitetin pikturor, jo mjaft të njohur përpara kryerjes së hulumtimeve.
Duke e përmbledhur këtë që thamë më lart, do të citojmë pjesën përfundimtare të Raportit mbi rezultatet e hulumtimeve arkeologjike të karakterit të sondimit të Shasit në të cilin drejtuesi i punëve hulumtuese, dr. Gjorgje Jankoviq thotë: “Në fund, duhet të nënvizohet rëndësia e jashtëzakonshme e hulumtimit të Shasit për disa çështje arkeologjike dhe çështje të përgjithshme historike, të rëndësishme jo vetëm për hapësirën nga Serbia deri në Istër e Shqipëri, por për tërë bregdetin jugperëndimor të siujdhesës ballkanike, por edhe për arkeologjinë e Italisë”.
Ky konstatim flet mjaft për rëndësinë evropiane të lokalitetit dhe duket i trishtueshëm dhe i habitshëm fakti se që prej më shumë se dy dekada Shasi qëndron mënjanë kur bëhet fjalë për ndërmarrjen e masave për hulumtimin e tij sistematik. Kemi të bëjmë me një monument kulturo – historik të karakterit dhe kualitetit evropian dhe le të shpresojmë që sesioni i Ulqinit do të shënojë fillimin e një pune të domosdoshme, por të shtyrë për shumë kohë.



Literatura:

V. Korac, Graditeljska škola Pomorja, Beograd 1965;

V. Korac, Istorija Crne Gore, tom 1, knj. 2, Titograd 1970, 3, 11, 17, 24, 30, 36, 134, 137, 175, 185, 193, 197, 198, 208, 210;

P. Mijovic - M. Kovacevic, Gradovi i utvrdenja u Crnoj Gori , Beograd - Ulqin, 1975, 131;

Elaborat o rezultatima sondaznih arheoloških istrazivanja starog grada Svaca, Qendra për Hulumtime Arkeologjike e Fakultetit Filozofik në Beograd, Beograd 1985.

(Përktheu nga gjuha malazeze Ismet Kallaba)











http://promul.com/index.php?view=art...tent&Itemid=67

[fegi]

Piratët Ulqinakë
Ai popull që e harron historin ,veshtire do ta kujtoj të ardhmen.
Ardhja e sllavëve nga fillimi i shekullit të VII (pas fillimit të shekullit të VI), në Ballkan rritur shumëllojshmërinë etnike në Ballkan,
Në çdo segment provuam ta zhdukin kulturen Ilire ,duke e marr si te veten …Por veshtir ishte të zhdukej plotesisht .
Ilirët ishin detar të famshëm ,e vërtetuan Liburnët ,Mbretresha Teuta , dhe Ulqinakët.

Ali Kaceni (1749) kapidan i flotës Ulqinake ,detar dhe pirat i njohur i detit mesdhe.Në Ulqin ende flitet si legjënde ,si ndodhi dhe ngjarje e rëndesishme për qytet. Por për shkak të mundësive të kufizuara hulmtuese shumë pak kemi shkrime që flasin për te,disa historian ,shkrimtare nga Ulqini ,shpesh thojn ka shkrime për te në Raguz (Dubrovnik) ,Perast,Zar,Venedik ,Napoli, Brindisi dhe Stambol, por ende askush nuk i ka zbuluar.Duke kërkuar me vite nëper arkiva ,libra ,internet, s’kam gjetur asgjë përvec disa emrave t’detarëve Ulqinak që ndoshta mund të ken lidhje por përshkak të ndryshimeve të emrave është vështir të bëhet lidhja .Por ja në fund ,mundi nuk shkoj kot. Në një shkrimë të piratologut të njohur francezo-holandez Arne Zhuidhoek ,zbulova dicka për te .
Ai në eciklopedin e tij e permend si pirati Ali Kaceni .Poashtu ka edhe disa emra tjerë të detarëve ulqinake deri tash të pa njohur. Pas kërkime tjera e gjeta edhe Lambron.(Lambros Katsonis (1752–1804) was a Greek naval admiral of the 18th century. Born in Levadia, he joined the Orlov Revolt in 1770).
Kapidan i flotës greke kundër perandoris Otomane. Grekët e quajten Katsonis, e Italianët Lambro Cazziani ,Cazzoni .N’shikim të pare na duket Kaceni-Katsoni është mbiemër i njejtë, ts shpeshë lexohet sic ,por kjo është çeshtje linguistike që do ekspertizë të gjërë nga gjuhtarët.
Por nëse vjen deri te lidhja a të herë populli e ka quajtur Ali Kacenin , Alia që ka mbytur Kacenin (Katsonin) “Ali Kaceni”.
Në historin e Lambros grekët në shumë raste nuk e përmendin emrin e tij ,por diku diku thuhet se ka vdekur në një betej me Turqit ,kjo gjë na lidhë me legjendën që dijm ne për Likacenin .Legjenda thot që Likaceni e ka fitura dyluftimin e tij me Karalampon, Lambron e zi ,aj ishte i detyruar nga perandoria Osmane që ta mbys këtë Pirat grek që i silte veshtërsira te medha flotes turke, dhe për këte akt, Likaceni do të jetë i liruar nga haraqi, tatimet ndaj Sultanit.Likaceni këte e beri ,dha e dergoi Karalmpon në Bosfor ,Instanbull.Likacenit u dha titulli Kapidan. Disa pashallarë turk dhe kapidan të flotës osmane kishin shumë frigë nga Likaceni që mos të vehen në krye të flotës Osmane dhe që ta nxajn peng në bosfor duke i mbushur mendjen sultanit se Likaceni do te sillet kundër perandoris Osmane .Likaceni e merr vesht ketë sabotim ,edhe pse barka ti me vela ,ishte në portin e Stamollit e rrethuar me zinxhir.Aj me ndihmën e velave dhe fuqis së inercionit e shkapercen zinxhirin e portit ,duke hedhur melin (grun) në kic të barkës dhe duke hapur velat për të pritur karaelin (erë e lehtë),kalon deri në gjys me bark nepër zinxhirë pas përplasjes flegmante me zinxhirë, meli që ishte në kiç filon e reshqet drejt bashit të barkës ,kështu që barka kalon në anë tjeter të zinxhirit, dhe ngadal në nate treten ujqtë e detit në valtë e mesdheut, pas disa ditëve ,vjen në Valdansos .

Likacen mar likacen ,
t’perzihet halva me rrem
t’perzihet halva me rrem
e te hahet me dyzen.
Populli e priti me gëzim,dhe qendisi këngën që me shkekuj kendohej në Ulqin.
Pasardhesit e Likacenit jane familja Lazoja dhe Kapidani që ende jetojn në Ulqin, dhe deri ne vitin 1947 jane marrur me detari kan pasur barka të mëdha tregtare.Djali Likacenit , Mustafa Kapidani ,eshte vra ne nje betej me turqit , kurse vajza ishte e martuar me nje pash turk
Djali i Mustafes Iljazi(Lazi) nga edhe vjen mbiemri Lazja (,Lazojt ,Lazoja ,)ishte kapidan i pasur .Djali Iljazit ,Can Lazja i parë, poashtu ishte kapidan dhe ndertoj kronin në bashbyluk.
Në vitin 1905 në nje dokument ,familjes Lazoja i merret nga mbreteria malazeze anija me vella.Djali Canit ,Fazli Lazoja ishte kapidan i njohtur kishte duqanet ne Brindizi te Italis , tregtar i dalluar , i pari ne Mal te zi ka pasur fabrike me avull ,për perpunim e vojit te ullirit ,ështe e blere nga Familja Corssetti qe ende sot prodhojn maqina vojit.Poashtu ka pasur edhe mullirin e millit, dhe disa mij rranz ullijn. Per pasurin e tij deri von eshte folur, kishte kuzhinjerin nga Italia ,dhe kontrabilitetin ja udheheqshin nje firm Italiane ,poashtu kishte dhe zhiro llogarin bankare në Banka di Napoli .Kurse djali i madh i Fazlis Alija ,studionte në Itali .
Ne kohen e moshuar Fazli Lazoja, punoj si arkatar ne komun kur ishte Cafa Beg Ulqini kryetar.përshkat rrethana politike gjysma familjes shpërngulet ne Durres . Ne vitin 1947, i mbeten anija 18 vagones ne portamilen ,pas nje pivadore fortune ta madhe e qet uji në ranë dhe nuk munden me u nxjerr dhe aty me vjet fundosej ngadal.

Familja Lazoja kishte lidhje familjare me këto familje nga Ulqini , Manola (familje që nuk egziston ma në Ulqin ),Matlia (Hyq Matlia pirat i njohur Ulqinak , jane shperngulur ne shkoder te çinari ),Hoxha , Fani, Mavri, Cakuli, Alibegu, Resulbegu, Mujali ,Tivari ,Shabani ,Mani .

Disa shkrimtare nen influencen e te tjereve ,kane shkruar se Ali Kaceni , ka mbytur anijen me Haxhinj qe jane nisur per ne Mek ,kjo eshte një konfuzion i qart i njerze te pa ditur. Ulqini ne ate kohe ishte ne sundimin e perandoris Otomane, gje nuk mund te ndodhte sepse deti mesdhe ishte plotsisht nen kontoll ne peradnoris Osmane , dhe dyta ne dokumentet dhe arhivat e bashkisi islame kemi se Likaceni ne vitin 1779 ndertoi Xhamin në Meraja , dhe dhuroi disa toka ,para , dhe dyqane , Xhamia u rrezua ne vitin 1968. Shume herë historia e këti qytet është shkruar sipas nevojave te kohes dhe interesave personale te individeve, por e verteta e gjen rrezen e vet të dritës dhe del ne shesh sa do vonë.

2011 Durres – Ulqin
Eqrem Lazoja
Ky artikull na dërgojë


Cani Lazoja Facebook
Folklori i Ulqinit Gojëdhënat, legjendat, këngët popullore, bejtet, këngët për heronjtë jane pasuri kombëtare që shqiptarët në Ulqin duhet ti trashëgojne nga brezi në brez. Jepni kontributin tuaj të çmuar në këtë drejtim duke sjellë folklorin e Ulqinit tuaj.

[fegi]

Libër me vlera të shumta
Gjekë Gjonaj-
http://imageshack.us/photo/my-images...ekgjonaj.jpg/#


I bindur se lexuesve të sotëm, sidomos atyre të brezit të ri, shpesh u mungojnë dija e njohja mirëfilli gjeografike dhe historike për trevat shqiptare jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë, Gjekë Gjonaj, për një grimë bëhet gjeograf e topograf duke dhënë me saktësi shtrirjen dhe përbërjen e secilës krahinë të Malësisë.Po zgjedhim, si shembull, pikërisht hyrjen e përshkrimit për Hotin:
“Nga bregu i liqenit të Shkodrës përgjatë kufirit malazezo-shqiptar deri mbi kanionin piktoresk të lumit Cem në veri shtrihet Hoti. Për ata që nuk e njohin këtë pjesë të Malësisë së Madhe (Malësisë së Mbishkodrës) dua të theksoj se kjo krahinë s’ka të bëjë vetëm me një fshat. Në kuptim më të gjerë është trevë që përfshin nëntë fshatra: Traboini i Moçëm (ndryshe quhet edhe Traboini i Sipërm ose Rranxa e Rrasës), Bardhaj, Nabomi, Helmica, Skorraqi, Spija ( që të gjitha përbëjnë Traboinin), pastaj Drumja e Poshtme, Drumja e Epërme – Bozhaj dhe Ploça, si dhe katundet fushore: Vuksanlekaj, Dreshaj, Nënhelm dhe Sukruq”. Po ashtu, kur merr të përshkruajë Grudën, thotë: “Mëngjesi i kësaj dite pranvere, fundmarsi, na zuri poshtë malit të bukur të Sukës së Grudës ( 1212m), në Luginën e Cemit, pas Deçiqit legjendar (649m) aty ku shtrihen si një valle fshatrat kodrinorë-malorë: Llofka, Cemi i Llofkës, Prifti, Pikala, katunde këto që me një emër quhen Rranxa e Sukës, pastaj Selishti, Cemi i Selishtit, Kësheva dhe Gurreci. Pjesa malore e Grudës kufizohet në veri me Trieshin dhe Kojën, në jug me Hotin, kurse në jugperëndim ndodhen fshatrat e saj fushorë: Dinosha, Mileshi, Rranxa e Vulajve, Haxhaj, Passhkalla, Rrogathi, Shipshaniku Dushiqi, Kodra e Budanit, Vrana, Vranja dhe Lekajt”. Ndërkaq, kur tregon për aspektet historike, Gjeka si të thuash “luan në fushën e vet” dhe njohjen e tij të thellë të historisë e përdor për të dhënë pamjen e plotë e për ta ndjellë lexuesin për një lexim jo vetëm të këndshëm, tërheqës e shumë të pëlqyeshëm, por edhe mësimdhënës e të prekshëm. Ja, edhe një shembull tjetër për këtë cilësi të shkruari: “Hoti ka nxjerrë nga gjiri i tij burra për besë e trima për pushkë. Hotjanët i kanë dhënë zë kombit shqiptar nëpër shekuj, i kanë dhënë heronj, dëshmorë, komandantë e ushtarë trima. Djemtë e Hotit kanë flijuar jetën e tyre në altarin e kombit, duke mos kursyer asgjë për të ardhmen më të mirë të popullit të vet, madje duke mos e kursyer jetën e vet dhe të familjarëve të tyre. Numri i burrave, trimave, njerëzve të penës dhe të armës nga Hoti është i madh. Ndihmesa e secilit prej tyre për Malësinë dhe çështjen kombëtare në përgjithësi është e madhe dhe e paharruar për të gjithë brezat. Dhe s’ka se të mos përmenden e të mos kujtohen përgjithmonë heroi i Traboinit, Dedë Gjo’ Luli, prijësi legjendar i Kryengritjes së Malësisë së vitit 1911, i cili nuk bëri kurrë asnjë lëshim në kurriz të të drejtave të malësorëve dhe shqiptarëve, Nora e Këlmendit, Çun Mula, Mul Deli Bajraktari, Gjelosh Luli e shumë trima të tjerë të lirisë”. Krejt sythat e krerët e këtij libri, në pjesën e tyre më të madhe, janë reportazhe të folura në emisione radio-televizive ose artikuj të botuar më parë në organe të shtypit dhe, për këtë arsye, ata kanë edhe tipologjinë e parashtrimit të atillë ku, sikundër e kërkon një gazetari objektive dhe e ndershme, autori flet kryesisht nëpërmjet ligjeratave të drejta ose parafrazimit të asaj që shprehin, pohojnë ose dëshirojnë njerëzit që ai takon dhe pyet e interviston në shtegtimet e veta në Malësinë e Madhe, përtej kufijve të Shqipërisë, por me të njëjtat vlera, doke e zakone të përbashkëta. Janë të ndarë me kufi shtetesh, por janë të njëjtë e të bashkuar me bujarinë, mikpritjen, trimërinë shekullore dhe me zotësinë për ta përballuar jetesën edhe në aso kushtesh të vështira të klimës e të mungesave të shumta me të cilat ndeshen edhe sot e gjithë ditën.Dhe, pikërisht për të mos e harruar të vjetrën krenare, ndërsa duhet t’i shkojnë mbrapa jetës së re, ashtu si e ka prurë koha e sotme, Gjekë Gjonaj, në krye të gati secilit krye a syth libri, sjell edhe vlerësime e citime të personaliteteve të shquara letrare, shkencore e atdhetare për Malësinë e virtytet e malësorëve shqiptarë. Kështu, kreun e titulluar “Gruda, trevë e krenarisë kombëtare”, e fillon me një citat të Atë Anton Harapit, që thotë: “ N’atë pak kohë qi ndeja famullitar në Grud pash urtin e atyne banorëve në pleqni, e u binda; u provova burrnin , sa herë u rashë për besë e falje, i gjeçë trima të qitun e burra të ndershëm, të zotët me vra edhe me fjalë, ma se nji herë më ra me i prekë në bujari, e pash se kishin pse m’u mbajtë fisnikë: për besë e fe, për bukë e për mik, për nder të vetit e të bajrakut, s’ bajshin mallë vehten as gjallnimin e vet. Madhnija shpirtnore e tyne, njimend mbulue me atë mënyrë jete gati si të vrashtë e trashamane, por vërtet kapej ndër ideale të larta”. Edhe kreun e dytë, kushtuar Krajës,titulluar “Kraja, trevë e Ilirisë, po përballon rebeshet e kohës” e nis po me një thënie vlerësuese: “… Kraja ishte një nga trevat e ilirëve të lashtë, për çka dëshmon fakti se në këtë trevë kufitare interesante të gjeografisë etnike shqiptare, te liqeni i Shkodrës, është gjetur një sëpatë ilire e tipit dalmato-alban. Dëshmi për vazhdimësinë iliro shqiptare të kësaj treve e cila gjatë historisë ishte e lidhur ngusht shpirtërisht e ekonomikisht me Shkodrën, Tivarin dhe Ulqinin, janë edhe veshja kombëtare e shestaneshës dhe e grave tjera krajane, të cilat me asnjë detaj nuk dallohet nga veshja e bustit të gruas të zbuluar afër Beratit që përkon me shekullin III-II para erës së re, pastaj kultet e ilirëve të lashtë, – kulti i diellit dhe kulti i gjarpërit, të pranishëm edhe sot ndër krajanë…” ( Prof. dr. Hajrullah Koliqi) Pjesën me titull “Festa e Verës në Ostros”, gjithashtu, e nis me një vlerësim të një artisti të shquar shkodran, që pohon: “Kjo për mua është një festë shumë e ëmbël, një festë violinë, një festë melodioze, është një festë që duhet nderuar e respektuar.” (Paulin Preka, Artist i Merituar) Shpesh sythat e librit fillojnë me ndonjë pyetje,si : Çfarë i mban të fortë këta njerëz në këto male ? Pse janë lënë anash banorët e Braticës Poshtë ? ose me nëntituj prekës e,madje, kushtrimues për situatën , si: Koja legjendare po zbrazet; Korita, një parajsë ku të çlodhet trupi dhe shpirti; Tufat e zvogëluara dhe çobaneshat e harruara; Malësia e Rozhajës, zvogëlohet numri i shqiptarëve; Fshati Jasenicë i harruar nga shteti; Mali i Brisë, fshati ku largohen familjet malësore dhe vendosen familjet malazeze; Bratica, ikje nga identiteti, ku tregon se banorët e Braticës, edhe pse të kombësisë shqiptare, me dëshirën e tyre injoruan gjuhën e shtëpisë, gjuhën e të parëve të tyre dhe pranuan të shkollohen në gjuhën sllave. Me tituj të tillë, me citimet e përzgjedhura me kujdes, si edhe me përgjithësime e karakterizime të goditura prej vetë autorit, që në hyrje të krerëve, sythave a pjesëve të librit, lexuesi merr edhe ideimin e nevojshëm të kahut emocional që e përshkon lëndën e sjellë në libër. P.sh. në pjesën “Gurza e vetmuar, pa asnjë njeri”, para se të na zbulojë një të situatë të prekshme, të shkaktuar nga shpërngulja e banorëve dhe shkretimi i një vendbanimi dikur me vlera e i përmendur, autori na thotë shkurt e qartë: “Shtëpitë (kullat), ku me qindra vjet është ruajtur nderi, besa dhe burrëria janë bërë gërmadhë. Ato tani i ka kapluar heshtja. Çdo murishtë e këtij fshati pothuajse fsheh në vete një plagë të madhe, një dhembje që nuk mund të shprehin dhembjen e mërgimit.” Pjesa e titulluar “Gucia, një krahinë shqiptare ku ende ruhet trashëgimia historike dhe kulturore” nis, gjithashtu, me një shkurtore vlerësuese që na ndjell e tërheq për të ditur më shumë: “Në të kaluarën, jo shumë të kahershme, kjo krahinë shqiptare pranë Bjeshkëve të Nemuna ka qenë qendër e njohur tregtare. Këtu punonin rreth 200 dyqane tregtarësh dhe zejtarësh. Lulëzonin artizanatet dhe tregtia. Prodhimet bujqësore nga Gucia mbërrinin në të gjitha qytetet e Malit të Zi. Gucia dikur ishte stacion i karvaneve për në Stamboll, Selanik, Shkodër, Shkup, Podgoricë e gjetkë. Ishte udhëkryqi ku kalonin shumë perandorë, tregtarë, kontrabandistë, qeraxhi e të tjerë. Qyteza e Gucisë, sipas studiuesit të kësaj ane, Elmaz B. Plava, në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, më 1878, përbëhej nga 400 shtëpi, të gjitha shqiptare, ku banonin rreth 4500 frymë”. Pjesa kushtuar një treve interesante e dikur me famë titullohet “Vuthjanët shembull i përkushtimit kombëtar” dhe me shkurtoren vlerësuese që vijon: “Banorët e fshatit Vuthaj, edhe pse janë shpërngulur në krahina të tjera shqiptare, si në Pejë me rrethinë, Rugovë, Prishtinë, Rozhajë, Shkodër, Krujë, Tiranë, Durrës, Fier, Elbasan, Vlorë, Peshter sikurse edhe në shumë shtete të tjera evropiane dhe në Amerikë, asnjëherë nuk e kanë harruar vendlindjen e tyre, traditën, doket, zakonet, kulturën dhe trashëgiminë e tyre të pasur”. Kreun e pestë: Ulqini, autori ua ka kushtuar zbulimeve e shpallimeve për katundet malore të një treve të hershme, të përmendur, por edhe jo aq të hulumtuar në vlerat arkeologjike, muzeale dhe turistike të saj. Kështu, në sythin “ Kllezna - fshat me histori të lashtë” lexuesit ia ndjell ineresimin shkurtorja vijuese: “Bashkëbiseduesi ynë Gjergj Noc Filipaj, ( 88 vjeç), të cilin vendasit e quajnë plaku i katundit, në shtëpinë e tij familjare në Kllezën shprehet se ky fshat në dokumentat arkivore dhe në histori ka tre emra, Kalezina, Kelezena dhe Kllezna. Ai pohon se dikur moti ky vendbanim i vogël është quajtur Bria dhe shton se sot e kësaj dite përdoren emërtimet ( toponimet) Mali i Brisë, Fusha e Brisë, Liqeni i Brisë, Mulliri i Brisë, Kroni i Brisë etj.” Autori është i vëmëndshëm dhe përcjell me emocion e me nderimin e duhur të gjitha bëmat e figurat e shquara të trevave që viziton.Kështu, ndër të tjera, në pjesën kushtuar Ulqinit e rrethinave të tij, nuk mund të mos ndalej edhe te vlerat e përkthimit të Biblës Integrale në shqipen standarde prej dom Simon Filipajt. “Në Shëngjergj për herë të parë u përkthye në shqip ”Bibla” nga dom Simon Filipaj, i cili në famullinë e këtushme ka shërbyer plot 33 vite. Se sa e vështirë ka qenë kjo punë, për të cilën ka punuar afro 25 vite, pa dritë elektrike, nën dritëhijen e kandilit e të qiriut, duke u “ kacafytur” me fjalë, fjali, frazeologji, porosi tejet të vështira biblike” më së miri e kuptojmë nga dëshmia e tij: “ Punoja shpeshherë natë e ditë, kuptohet, me të gjitha punët tjera meshtarake dhe mendoja kështu: Dy herë që përkthyer “Bibla” në gjuhën shqipe, por për fat të keq tonin nuk u botua. Kush e di kur dhe so do të botohet ? Koha jonë ishte shumë e vështirë, aq sa s’ishim ntë sigurtë as për jetën tone, e jo më për shkrimet tona ! Isah në zone kufitare Shqipëri-Mali i Zi. Kisha mjaft kërcënime, rreziqe. Në tavolinën e punës, mes shumë librave, fjalorëve, biblave, gjithmonë e mbaja edhe testamentin tim. Aty ndër të tjera i shkrova edhe këto fjalë: “ Nëse më gjeni të vdekur / të vrarë/, dijeni se vratsraët janë afër / roja kufitare/. Zoti i faltë!… “ Gjithsa bëra, e bëra për dashuri ndaj Fjalës së Hyjit dhe për dashuri ndaj kombit. Punova pa pritur shpërblime. Netët dhe ditët të kaluara në karrige të fortë, në dhomë të ftohtë dimrit dhe të nxehtë verës- që nuk qenë të pakta- nuk kërkojnë tjetër, përpos ta lexoni me atë dashuri me të cilën u përkthye…, “ shkruante Filipaj. Gjekë Gjonaj është ende i ri në moshë, porse shkrimet, emisonet radiofonike, artikujt në organe të shumta të shtypit shqiptar e malazias, pastaj librat e tij të këtyre dhjetë vjetve të fundit, e kanë bërë atë jo vetëm të njohur, por edhe një penë të autoritetshme e me peshë në gazetarinë dhe në botën e letrave shqipe.Librat e tij janë vlerësuar nga gazetarë e studjues të mirënjohur si prof. as. dr. Romeo Gurakuqi, i cili ka shkruar parathënien e librit “Prekë Cali, Piramidë e kufijve të Shqipërisë”, prof. dr.Hamit Boriçi, i cili shpreh vlerësime të larta në parathënien e librit “Njëmendësi shqiptare” dhe prof.dr. Hysni Hoxha për librin”Gjurmëve të kohës”. Për vlerat e monografisë kushtuar Prek Calit kam shkruar një recension bukur të gjatë dhe, me rastin e botimit të librit të katërt të Gjekë Gjonajt, shpreh bindjen se lexuesit, ashtu si në librat e mëparshëm të tij, edhe në “Shqipet e maleve”, do të gjejnë shkrime të ndjera, emocione të besueshme, mbresa të njomura me dashurinë e një biri të denjtë të Maleve tona, i cili, jo vetëm lajmon e pasqyron çfarë ndodh sot në trevat shqiptare në Mal të Zi, por edhe synon që shkrimtaria e tij të jetë sadopak në ndihmë të mbrojtjes së gjuhës shqipe e të traditave shqiptare në ato anë. Lexojeni këtë libër të Gjekë Gjonajt, ju siguroj se do të përfitoni shumë dhe do t’ju lind dëshira t’i vizitoni edhe ju Malësinë, Krajën, Ulqinin etj., duke gjetur atje edhe sot e gjithë ditën bujarinë tradicionale shqiptare, mikpritjen e pakundshoqe, fjalën e ëmbël e këngët epike, natyrisht dhe dëshirën ende të zjarrtë të shqiptarëve për të mbetur edhe më tej shqiptarë.
Prof.dr. Gjovalin
Shkurtajh
Koha Javore

[fegi]

Ulqini dëshmi e shekujve – Vendbanim i hershem ilir! (1)


Ulqini, është ndër vendbanimet më të hershme të trevave ilire. Kjo dëshmohet që në periudhat parahistorike. Emri i tij, me sa duket, lidhet me emrin Colcbinium (Kolkin apo Kolbin të ardhur nga Azia) kolkët si themeluesit e parë i Olcinium.
I famshmi shkrimtar Tit Livi, e përmend Ulqinin si Olcinium, kurse vendasit si olcinatas, që mendohet se i përkasin fisit ilir të labeatëve, që gjendeshin rreth liqenit me të njëjtin emër në Shkodrën e sotme. Në shekujt në vijim, emri i qytetit të Ulqinit ka evoluar nga lashtësia e deri sot…
Epoka e bronzit, ka lënë gjurmë të pashlyeshme në këtë qendër të hershme historike. Kështu nga zbulimet arkeologjike, që janë berë në periudha të ndryshme nga arkeologët vendas dhe të huaj, është përcaktuar se në dyshemetë e dheut janë zbuluar gjurmë të hershme të jetës dhe zhvillimit në përputhje me kohën, duke filluar nga tombulat dhe veglat e punës, që natyrshëm kanë përdorur të parët e këtij vendbanimi.
Nga ekspertët paleohistorik, këto gjetje arkeologjike, kanë ruajtur vijimsinë e tyre përgjatë bregdetit adriatik ose ndryshe, bëjnë pjesë në të ashtëquajturen vegla të tipit shkodran – dalmatin.
Treva e pasur ilire, përbën padyshim edhe bazamentin në të cilin është zhvilluar historia mijëravjeçare e këtij qyteti të lashtë bregdetar. Në këtë truall të lashtë historik, janë përshkruar kultura të ndryshme civilizimesh gjatë shekujve. Gjithashtu, këtu kanë kaluar ose qëndruar në kohëzgjatje të ndryshme pushtues, të cilët, në një farë mase kanë lënë gjurmët e tyre të dukshme në lëmin e arkeologjisë, përshkrimet historike, emrave të vendbanimeve, artit figurativ mural dhe tipeve të banesës të ndertuar nga ana e stilit arkitektonik.
Mes Tivarit dhe Ulqinit (Ada e Krruçit), thuhet se ka ekzistuar Ulqini i Vjetër. Megjithatë duhet pranuar për hir të së vërtetës ose dëshmive historike, se këtu nuk janë ndeshur gjurmë jete të periudhës së lashtësisë, sikurse natyrshëm mund ti gjemë në zonën e Kështjellës së Ulqinit.
Sigurisht, këtu ka gjurmë të antikitetit dhe mesjeta. Për herë të parë Ulqini i Vjetër përmendet në vitin 1376. Afërsisht gjashtë shekull e gjysëm më parë, në qendrat e banimit, të favorizuar nga kushtet e pozitës gjeografike dhe kushteve të favorshme, mendohet se është zhvilluar jeta rurale, përmes vendbanimeve të mesjetës buzë brigjeve të detit Adriatik.
Nëse do të shohim me kujdes edhe ndërtesat e mesjetës, që i përkasin kësaj treve, bie në sy lashtësia e këtij qyteti në Kalanë e Ulqinit. Bedeni ilir, i zbuluar në shtresat e truallit në pjesën e sipërme të kështjellës, ka gjurmë karaktersitike të mureve qiklopikë, ndërtuar me blloqe të mëdha guri të mirëfilltë, çka përforcon edhe më shumë bindjen e vijimsisë së lashtë rurale të saj.
Nga ana e tjetër, duke parë hollësi ose detaje të gjurmëve të hershme arkeologjike, shohim se këtu ekzistojnë blloqe guri mbi gjirin dhe Molonë e Ulqinit, që pasqyrojnë në këtë mënyrë konturet e kulturës primitive e arkaike ose e thënë në gjuhë tjetër paraqet perendinë lokale të detit, Zotin mbrojtës të Ulqinit. Kjo është e shprehur edhe përgjatë bregdetit tjetër shqiptar ose më në jug të Adriatikut, përgjatë vijës bregdetare, ku kanë qenë ndërtuar qytetet e vjetra ilire, si Dyrrahu, Butrinti, Valova, dhe deri në brigjet e lashta mesdhetare helene etj.
Qyteti ilir i Ulqinit, ka pasur famë të madhe në kohëne shtetit ilir. Zbulimet arkeologjike e dëshmojë dhe përforcojnë këtë argument, gjatë kohës së sundimit të mbretit të fundit ilir Genti në qytetin antik të Scoda (Shkodra).

Natyrisht, duhet thënë se qyteti i Ulqinit, ruan origjinalitetin e vet, sepse është ndërtuar në përshtatjen sipas objekteve të terrenit që e rrethonte, ku, më sëshumti bie në sy pjesa ballore e jashtme e murit qiklopik e ngjashme kjo me ndërtimet pergam, që është përdorur në zgjerimin e mëtejshëm të qytetit në fjalë.

Lulëzimi i tregtisë dhe lundrimeve bregdetare në këtë trevë, kanë vijuar edhe pas përfundimit të luftës raskapitëse iliro – romake, kur dhe tjetërsohet mbretëria e Gentit. Gjatë kësaj periudhe deri në shek. XI, qyteti bregdetar, gëzonte një lloj pavarësie në formë e “republike”.

Qysh nga lashtësia e sot në brigjet e adriatikut nga bregdeti dalmat e deri në atë jonian helen, kemi të ruajtur si dëshmi të historisë fragmente të civilizimit të hershëm në periudha të caktuara historike, por që për arsye të ndryshme, ato sot gjenden të braktisura rrënojat e qyteteve antike. Mirëpo ato shfaqen me rrënojat e tyre si muze natyralë ose pasaporta të autoktonisë së banorëve vendas, që brez mbas brezi i ruajtën, duke dëshmuar vijimësinë e jetës dhe qytetërimit prej epokës antike, mesjetë e deri sot. Në këto themele parahistorike bën pjesë edhe treva e Ulqinit.

Fortifikimet antike e mesjetare që përfshinë në periudha të ndryshme brigjet e e kaltra të Mesdheut, mbijetuan kundrejt fenomeneve apo dukurive gjeografike që përfshinë sipërfaqen e tyre. Edhe pse herë mbas here gjatë u përfshi nga tërmetet dhe lëvizjet ngritëse e ulëse të truallit bregdetar, erozioni gërryes dhe vërshimet e ujit në brendësi të territoreve bregdetare, në zona të caktuara përgjatë bregdetit dalmat e deri në atë jonian helen, u ruajtën ndër shekujt gjurmët e shkrimeve, themeleve të fortifikimeve etj.

Edhe pse këto qendra të hershme banimi u braktisën, ato sërisht nuk e humbën origjinën e tyre, emrin e qytetit që nga antikiteti dhe mesjeta e hershme dhe e vonshme. Kështu me ndarjen e Perandorisë Romake në dy pjesë, ajo perëndimore me qendër Romën dhe lindore me kryeqendren Konstandinapojen, Ulqini, u gjend në provincën Prevalitana të Perandorisë Lindore dhe prej shekullit IV, fillojnë të shuhen ngadalë kultet e besimet pagane të popullsisë dhe në vend të saj fillon të përhapet feja e re e krishtërimit nga vetë apostujt… nga viti 1250 derinë fund të shek. XIV në zonën e kalasë së Ulqinit gjenden disa kisha si vijimësi e krishtërimit të hershëm në këto treva.

Qyteti i Ulqinit, përballoi me stoicizëm sulmeve dhe lutrave të shumta të perandorit maqedon Samuilit në shekullin IX, sulmet e mongolëve në vitin 1242. Në qytet asokohe (1252), ka mbretëruar nipi i Nemanjës Gjorgji. Ndërsa në harkun kohor 1282 – 1309, ka sunduar vejusha Helena e Anzhuinëve, ndërsa prej vitit 1281, motra e saj Maria njihet si domina Ulcinii. Gjatë kësaj periudhe në vitin 1288, dy motrat Helena dhe Maria kontribuojnë në ndërtimin e Manastirit Françeskan.

Rëndësia politike, tregtare, detarisë, financiare dhe kulturore e qytetit zgjerohet dhe përjeton kohën e lulëzimit të plotë, mbas tjetërsimit të Rashës, në kohën që kurorën e sundimit e mbajnë princërit e dinastisë së familjes bujare Balshajve. Tashmë rruga e tregtisë ishte zgjeruar për vendasit jo vetëm përgjatë vijës bregdetare të Dubrovnikut, por edhe me Venedikasit, të cilët, kishin në qytetin e Ulqinit edhe konsullin e tyre. Për më tepër, vetë sunduesi Gjergj Stras Balshës (1385 – 1405), për aftësitë e tij ushtarake dhe administrative njihet si Princ i Ulqinit dhe kur mbyll sytë varroset në Ulqin.

Vendasit dallohen për llojet e ndryshme të punëve të zejtarisë, duke spikatur më së shumti si skalitës ose mjeshtër të përpunimit artistik të drurit dhe ndërtimtarisë asokohe. Vetë princi Strazimiri, u interesua përmes një projekti të bëjë ndërtime të reja në qytet.

Këto projekte arkitekturale, sikurse dëshmojnë burimet e shumta historike, i vijojnë me sukses edhe Ballasha III. Nga viti 1413 – 1421, kemi sërisht sundimin e dinastisë së familjes princore Balshaj. Me vdekjen e tij, shuhet edhe sundimi i princërve të mirë arbëror dhe gjurmët e tyre i ndeshim tashmë në toponimimet e ndryshme. Më e njohura është Kulla e Balshajve, e cila gjendet në pjesën e sipërme të qytetit e rindërtuar disa herë.

Rritja dhe zgjerimi i sundimit venedikas bëhet kur pushon se ekzistuari dinastia arbërore e Balshajve. Ulqini, tashmë bie nën sundimit e Republikës së Venedikut në vitin 1423 –1571. Mbas 150 vjetve, sërisht qyteti bie nën sundimin e pushtuesve osmanë të Perandorisë Turke të Bosforit. Gjatë kësaj kohe në qytet, kemi në fillim futjen e elementeve dhe ndikimit të kulturës latine në fillim dhe më pas atyre lindore aziatike osmane, gjurmët e së cilës ndeshen deri në ditët tona.

Kultura dhe urbanizimi venedikas, shprehet në rindërtimin e ndërtimet e bedeneve, portave, kullave, pallateve, kishave latine e shesheve. Si klasike mund të përmendet si shembull hyrja veriore e Kalasë së Ulqinit, ku bien në sy tullat e kuqe të murosura. Këtu gjithashtu gjendet edhe mbishkrimi me emrin Jubani Bolani, që mendohet se ishte restaurues e kapelan i Ulqinit dhe që vinte nga një familje princore e Venedikut. Ai i përket periudhës së mesit të shek. XV. Po ashtu e kësaj periudhe është edhe kisha e Renesancës që i përket vitit 1510.
Ulqinin e kanë vizituar dhe shkelur me këmbë dhe studiuar shumë tradita dhe zakone, disa nga figurat kryesore të botës kulturore, të sferës ushtarake, lundërtar, klerikë të lartë të krishterë nga disa shtete të Europës dhe më së shumti nga Italia.

Ndër figurat më të spikatura humaniste të kohës ishte franceskani At Marin Biçikemi, që arriti të bëhet edhe rektor i shkollave raguziane dhe më vonë shërbeu në Venedik, Mantove dhe Padovë, në të cilin e emëruan edhe si profesor i rregullt universitar.

Shembull tjetër është edhe kalorësi gjerman Arnold von Harff (1496), i cili, gjatë udhëtimit të tij ndaloi edhe në Ulqin. Për këtë fakt historik, na njofton studiuesi e historiani i njohur klerik françeskan nga Shkodra At Marin Sirdani O.F.M. (1885 – 1946), përmes një shkrimi botuar në vitin 1936 në revistën prestigjioze të kohës “Hylli i Dritës” (1913). Ai gjatë një vizite që bën në Ulqin në vitin 1904, boton përshtypjet e veta për qytetin bregdetar, në faqet e revistës në fjalë, një ndër me autoritativet në trojet enike shqiptare gjatë asaj kohe.

Më vonë Ulqinin e vizituan udhëtarët e shkrimtarët francez Zheron e Zhan Taro, albanologu italian Dr. Antonio Baldacci, piktori e akademiku Paja Jovanoviq, shkrimtarja Isidora Sekuliqi, letrari kroat Petar Skoku, shkrimtari Kapllan Kallushi etj.

Këtu përshkruhen shumë detaje të jetës dhe ekonomisë vendase, zhvillimi i zejtarisë, lundrimit dhe traditat shqiptare. Ajo që spikat, është se autori thekson, se vendasit nuk kanë dëshirë të jetojnë të sunduar nga të huaj dhe janë dashamirës dhe përkrahës të përparimit.
(Vazhdon)

Nga Gjon Frani Ivezaj, historian