Zbulim: Nė Kamjan u gjetėn dėshmitė e periudhės anitike
Nė tė dy anėt e mbishkrimit kryesor, i cili ėshtė gdhendur me germa tė mėdha, janė shkruar emrat e femijėve tė Prokles (e cila duhet tė jetė paraqitur nė qendėr). Nė tė majtė ėshtė emri Makrobio, qė nė greqisht do tė thotė Jetėgjata. Nė tė djathtė emri Liko, qė ėshtė pėrsėri emėr femre. Ndėrsa, emri i tretė do tė ishte Laia, por nuk jam i sigurt. Nė fakt kam nevojė pėr njė foto tjetėr ku drita duhet tė bjerė pjerrtas nė mėnyrė qė tė shquhen mė mirė shkronjat.
Zmadho fotografinė
DĖSHMITĖ E ANTIKITETIT DARDAN FLASIN VETĖ
Prof. Ismet Jonuzi-Krosi
Kamjani (sot graviton nė Komunėn e Bogovinės, nė Fushėn e Pollogut tė Republikės sė Maqedonisė) ėshtė shtrirė dikur nė lartėsinė mbidetare diku afėr 800, ku edhe jane dėshmitė e antikitetit tė hershėm, pėr tė cilėn gjė dėshmojnė njė mori artefakte materiale siē ėshtė rasti i rrasės sė varrit, e cila daton nga shekulli i III tė erės sonė. Pra, historiku i Kamjanit ėshtė i pandriēuar fare dhe se nė lakoalitetin e quajtur Zabel ėshtė shtrirė fshati i lashtė ku supozohet se ka qenė edhe kėshtjella me fortifikatat e veta. Dėshmi nga fotot dhe gjetja e rrasės sė varrit sė bashku me dėshifrimin e mbishkrimit qė u gjetė fare rastėsisht nė muajin shkurt 2010 nga Hamdi Rexhepi.
Profesori i historisė Ismet Jonuzi-Krosi, i cili ėshtė nga ky vendbanim, shpjegon pėr historikun e Kamjanit, qė sipas pos Kamjanit, i cili dikur ėshtė shtrirė nė lartėsi mbidetare afėr 800 matra qė radhitet nė fshatrat e brezit tė njėjtė me shumė e shumė vendbanime tė tjera tė Sharrit, qartė dėshmon se, lokaliteti i quajtur Kubja e Zabelit, ėshtė fare i pandriēuar dhe se nė tė duhet tė ketė njė mori faktesh, qė fragmentet e gjetura janė pasqyra sė kemi tė bėjmė me njė lokalitet antik qė ka vazhduar nė mesjetė e deri mė sot. Por, sipas prof. Ismet Krosit, brengos fakti se ky lokalitet ėshtė lėnė nė mėshirėn e kohės dhe me gjetjen e rrasės sė varrit nė muajin shkurt tė 2010, sikur i ka nxituar gėrmuesit e egėr qė tė bėjnė kėrdi duke kėrkuar se gjoja do tė gjejnė ndonjė fragment me vlera pėr tu pasuruar, qė edhe e dėmtojnė tejmase kėtė lokalitet.
Zmadho fotografinė
DĖSHMITĖ E ANTIKITETIT DARDAN FLASIN VETĖ - Varr Dardan nė Kamjan
Se ky lokalitet nė popull njihet si Kubja e Zabelit, Krosi shton se, fshati i moēėm i Kamjanit ėshtė shtrirė nė hapėsirat nė kėtė lokalitet tė lashtė, pėr kėtė dėshmojnė hapėsirat rreth e pėrqark po ashtu dihet se kemi pasur edhe njė kishė pėr tė cilėn dihet lokaliteti sot e kėsaj dite si dhe pėr disa vendvarreza qė mė tė lashtat qė nuk dihen se prej kur datojnė shtrihen nė vendin e quajtur Shushlak. Fshati Kamjan nė historiografi daton qė nė shekullin e XV mė saktė;1452/53 ku ka pasur 45 familje dhe 6 beqarė, mė 1467/68 ka pasur 55 familje, 3 beqarė dhe 5 vejusha, mė 1481/82 ka pasur 35 familje dhe 5 vejusha, mė 1544/45 ka pasur 19 familje, njė beqar dhe njė vejushė, por pėr herė tė parė hasen tė regjistruara 3 familje te fesė islame dhe mė 1568/69 familjet e krishtera janė pakėsuar nė 10 familje dhe 6 beqarė si dhe 2 familje tė fesė islame dhe njė beqar.
Vlen tė pėrmendi njė dėshmi tė emrave vetjake mesjetare te shqiptarėt e Maqedonisė nė dritėn e defterėve osmane tė shekullit tė XV-tė / Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Tapu tahrir defter Nr. 4, tė viteve 1467/68, Skopje, 1971/, ku Kamjanin e hasim me patronimin PAVLE ARNAUT fshati Kamjan TD 401. ky mbiemėr dėshmon edhe pėr pėrkatėsinė kombėtare-shqiptare ashtu siē na kanė quajtur osmanlinjtė edhe pse ėshtė nė cilėsinė e kryeparit dhe kryfamiljarit. Nė dritėn e emrave ku pėrmendet Kamjani nga dėshmitė e shekullit tė XV mė 1467/68; Arbana/Arbanash/Arnaut- emri etnik pėr shqiptarėt nė mesjetė, tė cilin nė kėtė periodė nė lakadredhat shqiptare tė Maqedonisė e hasim me njė pėrdorim shumė tė shpeshtė nė funksione tė ndryshme antroponomike, partonomike, etnonimike dhe toponimike.
Ky emėr, tė cilin e ndeshim dhe me variacionet ARBANASH, ARBINA, ARNAUT, ARNAVUD, ARNAVID e OLBANASH, pėrveē atyre ARBANAS e ARBANASH, madje del me njė vlerė mė tė madhe pėrdorimi nga tė gjithė emrat e tjerė etnikė qė i ndeshim tė pėrdoren nė mesjetė nė kėtė trevė, krahaso ato grk, vlag, bolgarin, bugarin, srbin, ermen, kuman, german e tjerė. Njė shfaqe mė tė hapėt ka sidomos nė rrethinėn (nahijen) e Manastirit, tė Velesit, tė Shkupit, tė Tetovės, tė Kėrēovės, tė Mariovės, tė Follorinės ( Maqedonia egjejane) e tjerė, por nuk ėshtė pa njė pėrhapje tė vogėl as dhe nė rrethinat e tjera gjeografike tė Maqedonisė, qė dėshmon kjo pėr karakterin e ngulėt tė elementit shqiptar nė lakadredha gjeografike.
Zmadho fotografinė
Vendi ku ėshtė gjetur varri Dardan nė Kamjan
Kėtu mė poshtė do tė zgjedhim njė varg emrash personal nė bashkėvajtje me emra KRYEFAMILJARĖSH, te tė cilat pėrmbahet termi etnik ARBANAS si element i parė (emri i tė birit) apo i dytė (i tė atit) dhe si element atributiv i pėrkatėsisė etnike, tė nxjerrė nga defterėt e regjistrimeve turke-osmane tė shekullit XV.
Nga shembujt e kėtillė antroponomik po veēojmė kėtė fond emrash vetjak sipas krahinave tė ndryshme gjeografike.- Nahija e Manastirit, Nahija dhe Vilajeti i Tetovės, Vilajeti i Shkupi, Nahija e Kėrēovė, Vilajeti i Rekės sė Dibrės, Vilajeti i Velesit (Qupėrlisė), Nahija e Follorinės (Maqedonisė egjejane /shih mė detajisht nga prof.dr. Qemal Murati DĖSHMIME ONOMASTIKE PĖR AUTOKTONINĖ E SHQIPTARĖVE NĖ TROJET ETNIKE TĖ TYRE NĖ MAQEDONI-Shtėpia botuese FAN NOLI-Tiranė, 1993 nė faqet 86,87 dhe 88.
Kamjani shtrihet nė lartėsinė mbidetare mbi 500 m. pra gjendet nė jug 7 kilometra larg Tetovės, numėron gati 1 mijė shtėpi dhe 4.135 banorė sipas regjistrimit tė vitit 1994. Ka 5,9 km2, sipėrfaqe agrare 554 ha, tokė bujqėsore 450 ha, kullota 11 ha dhe 93 ha pyje.
Pėrmbajtja e letrės sė profesorit Neritan Ceka ku thuhet se:
Faleminderit pėr informacionin dhe fotot. Nga njė vėshtrim i shpejtė dhe nga kualiteti ende i pamjaftueshėm i fotove mund tė them kėto pėrfundime. Ėshtė njė gur varri i fillimit tė shek. III mbas Krishtit (rreth 220-230 mbas erės sonė) dhe paraqet katėr personat e njė familje. Mbishkrimi ėshtė nė greqisht dhe pėrkthehet: PROKLA JA NGRE (KĖTĖ MONUMENT) FĖMIJĖVE TĖ SAJ NĖ KUJTIM.
Nė tė dy anėt e mbishkrimit kryesor, i cili ėshtė gdhendur me germa tė mėdha, janė shkruar emrat e femijėve tė Prokles (e cila duhet tė jetė paraqitur nė qendėr). Nė tė majtė ėshtė emri Makrobio, qė nė greqisht do tė thotė Jetėgjata. Nė tė djathtė emri Liko, qė ėshtė pėrsėri emėr femre. Ndėrsa, emri i tretė do tė ishte Laia, por nuk jam i sigurt. Nė fakt kam nevojė pėr njė foto tjetėr ku drita duhet tė bjerė pjerrtas nė mėnyrė qė tė shquhen mė mirė shkronjat.
Zmadho fotografinė
Mbishkrimi i varrit Dardan nė Kamjan
Mbishkrimi i takon njė familjes vendase, e cila pėrdorė emra grekė, qė ishte e modės nė atė kohė. Edhe nga paraqitja duket se ata mbajnė veshje aristokrate dhe jo popullore. Ky ėshtė mbishkrimi i tretė nė greqisht qė vjen nga ajo trevė dhe qė lidhet me bashkėsinė dasarete tė Lyhnidit (Ohrit), ku gjuha greke si gjuhė kulture u ruajt gjatė gjithė epokės romake.
Mendoj se duhen lajmėruar autoritetet vendore tė Tetovės (kryesia e Komunės), tė cilat duhet tė marrin gurin pėr ta vendosur nė Muzeun e Qytetit, nėse ekziston. Pėrndryshe komuna dehet tė marrė njė vendim pėr krijimin e kėtij muzeu nė njė ambient publik dhe tė sillen atje edhe objekte tė tjera qė janė gjetur nė luginėn e Tetovės. Unė do tė isha i gatshėm qė tė ndihmoja nė pėrmbajtjen e kėtij muzeu. Sidoqoftė, nėse vendi tregon se aty mund tė jetė edhe varri i personave qė pėrmenden nė gur, nuk duhet prekur, por duhet mbrojtur, derisa tė vijė koha qė tė gėrmohet nga specialistėt.
Pėrshėndetje, Neritan Ceka. (19.02.2010)
Pėr kėtė dėshmi, prof. dr. Nebi dervishi, ligjėruas nė USHT dhe njėherit Kryetari i Shoqatės sė Historianėve Shqiptarė nė Maqedoni, pasi qė kuptoi pėr kėtė Rrasė Varri me tė parė shpreh opinionin e tij se: Kjo rrasė varri i takon familjes sė pasur tė trevave tė Pollogut nė antikitet, pėrkatėsisht nė shekullin e III nė kohėn e dinastisė sė Severėve. Kjo dėshmi duhet ti pėrkasė filsit tė Dardanisė. Por, duhet theksuar se dėshmitė e kėtilla janė gjetur edhe mė parė si nė rajonin e Strugės, por qė nuk ėshtė dėshifruar ende qė janė jesė e qytetėrimit tė dadaretėve, po ashtu edhe nga rajoni i Krushevės janė gjetur dėshmi tė kėsaj natyre, por nė mungesė tė ekspertėve tė kėsaj lėmie ende mbeten tė pa dėshifruara, pėrkatėsisht tė pa lexuara.
Epitafi nė rrasėn e varrit qė ėshtė gjetur nė atarin e Kamjanit, qė na detyron tė hulumtojmė se aty duhet tė ketė edhe kishė e pse jo edhe ndonjė bazilikė paleokristiane.
Ndėrsa, se ku do tė ruhet kjo dėshmi profesor Nebi Dervishi, shpreh skepticizmin se mjerisht nuk kemi institucion pėrkatės pėr ti ruajtur e kultivuar vlerat e kėtilla unikate tė dėshmive tė rralla tė antikitetit, por ai ėshtė i gatshėm qė edhe kėtė eksponat tė vė nė koleksionin e Muzeut tė tij qė i ka mbi 4000 nė Livadhi. Ky lakalitet nė mungesė tė gėrmimeve tė organizuara nga specialistė tė fushės sė arkeologjisė, ruan edhe shumė e shumė dėshmi tjera, qė nė sipėrfaqe hasen si fragmente tė qeramikės, rrėnoja the themele tė mureve rrethuese po pse jo edhe monedha. Tė gjitha kėto flasin se kėtu ka ekzistuar njė lokalitet me njė qytetėrim antik dhe mesjetar.
Fragmentet e gjetura nga qeramika nė kėtė lokalitet flasin pėr organizimin e jetės. Prandaj, inventaret e varreza nė kėtė lokalitet duhet tė jenė me shumė materiale varresh qė janė tė ēmueshme siē pėrfolet statujė mermeri, vath, qafore, byzilik, armė si shpata, mburojet varėsisht nga pasuria dhe pozita shoqėrore.
Ndryshuar pėr herė tė fundit nga fegi : 13-09-2010 mė 10:35
Disa fjalė pėr historikun e Shkupit
Trajtėn latine grekėt e bėnė Scopi, prej nga e morėn sllavėt Skoplje, ndėrsa te udhėpėrshkruesi arab Idrisiu (1150) e gjejmė traj*tėn arabe Iskofia, Iskobia. Mė vonė turqit e morėn variantin popullor tė vendit, i shtuan njė ELIF nė fillim dhe e bėnė Yskyb[1]. Shkupi pėr herė tė parė nė histori pėrmendet nga Klaudie Diolomej me emrin e tij antik Scupi (Skup)i[2].
Disa fjalė pėr historikun e Shkupit dhe shpėrnguljae shqiptarėve muslimanė pėr nė Turqi
Behxhet Jashari
Nė shekullin III para erės sonė (p.e.s.) Shkupi ishte i banuar me dardanė, ndėrsa mė vonė, me ardhjen e Perandorisė Romake, Shkupi u bė pjesė e Pe*ran*dorisė Romake. Shkupi ishte kryeqytet i Dardanisė. Pėr kėtė dė*sh*mojnė shumė tė dhėna tė periudhės romake me tė cilat disponon arkeologjia dhe historia e gjeografisė[3]. M. Shufflay, nė librin ‘Kostadin Balsiē (1392-1402)’ thotė:
‘Shkupi shtrihet nė pjesėn mė qendrore tė Dardanisė dhe nė kėtė tre*vė shqipja nuk ėshtė mė e re se greqishtja’[4].
Nė fillim tė shekullit XVI njė udhėpėrshkrues venedikas pėr Shkupin kishte shkruar: “Nė Shkup gjuha e parė tė cilėn e flet gjithė Shkupi e kazaja, ėshtė gjuha shqipe”[5].
Udhėpėrshkrues tė ndryshėm qė shkruan edhe nė shekujt e mėvonshėm pėr udhėtimet e tyre, shprehėn befasinė, gėzimin dhe kėnaqėsinė tė cilėn e kishin gjetur nė kėtė qytet. Udhėpėrshkruesi turk Deliger Zede, i cili nė shekullin XVII e kishte vizituar Shkupin, shkruan:
“Kam udhėtuar njė kohė tė gjatė nėpėr shtetin e Rumelisė dhe kam vizituar shumė qytete tė bukura. Kam qenė i mahnitur nga tė mirat e Allahut, mirėpo asgjė nuk mė ka impresionuar, ēuditur dhe gėzuar aq shumė, si qyteti i mrekullueshėm, Shkupi, nėpėr tė cilin kalon lumi Vardar”[6].
Behxhet JashariNė vitin 1559 Shkupin e vizitoi njė udhė*pėrshkrues tjetėr venedikas dhe shėnoi se qyteti i ka 2.900 familje, kry*esisht muslimane[7]. Edhe sipas buri*meve tė Propagandės Fide[8] (v. 1623), thuhet se shumica e qyte*tarėve tė Shkupit janė “shqiptarė myslimanė me ndikim politik”[9].
Tė dhėnat antroponomike dhe toponomastike qė sjellin defterėt osman tė shekujve XV-XVI qartė tregojnė se edhe nė periudhėn kohore tė shekujve XV-XVI, shqiptarėt ishin shumicė dėrrmuese qė banonin nė krahinat e Shkupit, Tetovės, Gostivarit, Kėrēovės, Dibrės, Strugės, Prespės, Manastirit, Velesit e tė Prizrenit[10].
SHKUPI - KRYEQENDĖR E VILAJETIT TĖ KOSOVĖS
Vilajeti i Kosovės u formua nė vitin 1877[11] dhe pėrfshinte njė sipėrfaqe tė gjerė gjeografike prej 32.900 km katrorė. Brenda kufirit administrativ tė Vilajetit tė Kosovės bėnin pjesė gjashtė sanxhaqe. Ato ishin: sanxhaku i Prishtinės, i Shkupit, i Prizrenit, i Jeni Pazarit, i Pejės dhe i Tashllixhes (Plevljes)[12].
Sipas shėnimeve zyrtare tė Perandorisė Osmane tė shpallura nė gazetėn zyrtare tė qeverisė sė atėhershme Osmane ‘La Turquie’ (maj 1878), thuhet se Vilajeti i Kosovės i kishte 1.199.154 banorė[13], ndėrsa sipas statistikave turke tė viteve 1896 dhe 1900, Vilajeti i Kosovės kishte njė popullsi tė pėrgjithshme prej 996.738 banorėsh[14]. Sipas regjistrimeve osmane tė viteve 1896-1900, Sanxhaku i Shkupit kishte 324.982 banorė[15].
Sipas regjistrimeve osmane tė vitit 1900, vetėm kryeqendra e Vilajetit tė Kosovės - Shkupi, i kishte 4.682 shtėpi me mė shumė se tridhjetė mijė banorė, pjesėn mė tė madhe tė tė cilėve e pėrbėnin shqiptarėt myslimanė[16].
SHPĖRNGULJET E SHQIPTARĖVE MUSLIMANĖ PĖR NĖ TURQI
Shpėrnguljet e mėdha tė shqiptarėve jashtė trojeve etnike tė tyre filluan me tė ashtuquajturėn “Krizė Lindore” nė vitet 1877-1878[17], gjegjėsisht kur filloi lufta ruso-turke. Nė tė vėrtetė, kjo ishte edhe faza mė e rrezikshme qė e pėrjetoi Perandoria Osmane, sepse fuqitė e mėdha evropiane bėnin orvatje perfide diplomatike me tė vetmin qėllim qė “tė sėmurin e Bosforit” ta eliminojnė nga skena. Me kėtė mund tė thuhet se shpėrnguljet e muslimanėve, me kėtė edhe tė shqiptarėve nga trojet e tyre, ishin tė varura drejtpėrdrejt nga dobėsimi i shtetit osman dhe nga depėrtimi i ushtrive sllave nė viset shqiptare dhe viset tjera, tė administruara nga Porta e lartė.
Shkatėrrimi i Perandorisė Osmane filloi kah mesi i shekullit XIX. Turbulencat politike dhe ato ekonomike qė u paraqitėn nė disa qarqe osmane, si nė radhėt e ushtrisė, administratės etj., ishin shkak qė Sulltan Abdul Hamidi i Dytė t’i miratojė tė ashtuquajturat Reformat e Tanzimatit. Kėto reforma u aprovuan nė vitin 1839[18]. Mė vonė, gjegjėsisht nė vitin 1856, u shpall edhe Dekreti i Hatihumajunit[19].
Tė gjitha reformat tė cilat u realizuan brenda shtetit osman thuajse aspak nuk ia zgjatėn jetėn kėsaj perandorie. Fundi i shekullit XIX ishte periudha kur shteti osman e kishte bėrė shprehi tė humbė sipėrfaqe tė mėdha territoresh. “Kriza Lindore” ishte faktori kryesor qė ndikoi drejtpėrdrejt ose tėrthorazi nė marrėdhėniet tjera politiko-shoqėrore. Kėto rrethana shoqėroro - historike morėn jo vetėm pėrmasa ballkanike, por edhe evropiane.
Mė rėnien e pjesėve tė territoreve osmane nėn okupimin sllavo-ortodoks, njėkohėsisht do tė fillojnė edhe dėbimet dhe shpėrnguljet masive tė popullatės autoktone shqiptare e muslimane drejt Azisė sė Vogėl.
Shpėrnguljet e shqiptarėve nga trojet e tyre u realizuan edhe “falė” marrėveshjeve dhe planeve tė ndryshme qė u zhvilluan nė dėm tė tė shpėrngulurve, gjegjėsisht ndėrmjet Serbisė dhe administratės sė atėhershme turke. Ėshtė me rėndėsi tė theksojmė se shpėrngulje tė shqiptarėve muslimanė pati qė nga fundi i shekullit XIX dhe ato vazhduan deri nė fund tė shekullit XX. Vitet kur filluan shpėrnguljet pėr Turqi ishin vitet: 1912, 1919, 1920, 1924-1935, 1950-1958, ndėrsa shpėrnguljet mund tė thuhet se vazhduan deri nė vitin 1966.
Shpėrnguljet e shqiptarėve ishin rezultat i komplotit dhe planeve famėkeqe sllave. I tillė ishte plani i hartuar apo memorandumi nga Ilija Garashanini i quajtur “Naēertanje”, i pėrgatitur nė vitin 1844. Sipas kėtij plani, parashihej qė tėrė Bosnja e Hercegovina, Sanxhaku dhe Kosova (si dhe Maqedonia), territore kėto qė ishin nėn administrimin e Perandorisė Osmane, tė shkėputen nga Perandoria...
Sipas memorandumit tė Garashaninit parashihej qė: “Serbia doemos tė vazhdojė qė nga godina e shtetit turk tė shkėputė gurė-gurė, ashtu qė nga ky material cilėsor, mbi themelet e vjetra tė Mbretėrisė Serbe (tė Dushanit), pėrsėri ta ndėrtojė shtetin e ri tė madh serb”[20].
Shpėrnguljet e shqiptarėve drejt Turqisė kishin filluar. Nė tri ditėt e fundit tė prillit 1925 nga stacioni hekurudhor i Shkupit ishin nisur pėr nė Turqi (me kalim transit nėpėr Selanik), rreth 350 familje shqiptare, njė pjesė e madhe e tė cilėve ishin me mbi dhjetė anėtarė. Tani mė planet famėkeqe kishin filluar tė realizohen. Kėto ishin plane tė hartuara nė dėm tė drejtpėrdrejtė tė shqiptarėve. Nė funksion tė kėtyre qėllimeve tė errėta shoveniste (pėr dėbimin e shqiptarėve, me kėtė edhe tė tė gjithė muslimanėve nga trojet e tyre), pushteti i atėhershėm jugosllav i vuri nė disponim tėrė mekanizmat.
Qeveria jugosllave i kushtoi kujdes tė veēantė hartimit tė njė platforme (ose tė disa platformave) sa mė tė pėrpikta lidhur me problemet teorike e praktike tė zbatimit tė shpėrnguljeve me dhunė. Njė platformė e tillė nė etapa e periudha tė caktuara pėsoi ndryshime dhe riformulime gjithmonė tė kushtėzuara nga realizimi sa mė i thellė dhe, mundėsisht, i plotė i shpėrnguljes sė shqiptarėve nga trojet e tyre autoktone. Nė variantet disaplanėshe zyrtare ose formalisht jashtėzyrtare tė kėsaj platforme gjatė shekullit XX, vend tė rėndėsishėm zėnė projektet qė u diskutuan nė tė ashtuquajturin ‘Klubin serb tė kulturės’ tė Beogradit gjatė viteve tė tridhjeta (ato tė Gojko Perinės, Orestie Kėrstiqit, Vasa Ēubrilloviqit etj.); elaboratet e funksionarėve tė lartė tė Ministrisė sė Jashtme tė Mbretėrisė sė Jugosllavisė (Ivo Andriqit dhe Ivan Vukotiqit), mendimet e eksponentėve ēetnikė (si Drazha Mihajlloviqi); gjatė Luftės sė Dytė Botėrore, projekti tjetėr i Vasa Ēubrilloviqit i 3 nėntorit tė vitit 1944, e deri te memorandumet e akademikėve serbė tė ditėve tona, nė tė cilat shpėrngulja me dhunė e shqiptarėve tė Maqedonisė sė sotme gjen trajtim tė veēantė ose pėrfshihet nė shpėrnguljen e shqiptarėve nė tėrėsi. Nga tė gjitha projektet e lartėpėrmendura duhen veēuar ato tė Vaso Ēubrilloviqit, ku shprehet shkalla mė e lartė e shovinizmit sllavoortodoks. Sipas rekomandimeve tė tij, shqiptarėt muslimanė tė Tetovės, Gostivarit, Shkupit, Kumanovės, Kėrēovės etj., ishin regjistruar arbitrarisht si turq ose pa vullnetin e tyre quheshin tė tillė[21].
Nė kėto arazhmane politike pėr shpėrnguljen e shqiptarėve nga trojet etnike tė tyre, nė mėnyrė tė drejtpėrdrejtė u inkuadruan edhe personalitete kyēe tė qeverisė turke tė viteve tė tridhjeta. Natyrisht, pazarllėqet bėheshin ndėrmjet qeverisė sė atėhershme jugosllave dhe asaj turke. Nė tė vėrtetė, mė 28 shkurt tė vitit 1933 ministri i Punėve tė Jashtme tė Turqisė, Ruzhdi Arasi, me sugjerimin e Kemal Ataturkut e viziton Beogradin. Nė suitėn e Ruzhdi Arasit ishte edhe e bija e tij Emel hanėm. Pasi qė u pritėn me njė nder tė veēantė, ata mė pas i filluan bisedimet me autoritetet jugosllave pėr shpėrnguljen eventuale tė shqiptarėve nė Anadoll. Nė kėtė takim mori pjesė edhe pėrfaqėsuesi zyrtar i Turqisė nė Beograd, Hajdar Beu. Nė vitin 1934 pati njė vizitė nga qeveritarėt jugosllav nė Turqi, kur Bogoljub Jevtiqi dhe Qemal Ataturku zhvilluan dy orė tė plota bisedime, kryesisht pėr shpėrnguljen e shqiptarėve nga Jugosllavia dhe vendosjen e tyre nė Anadoll[22]. Bisedime dhe “pazarllėqe” pėr dėbimin e shqiptarėve nga trojet e tyre etnike pati edhe mė vonė siē ishte vizita e Millan Stojadinoviqit nė vitin 1938 nė Turqi, e cila kishte rėndėsi tė madhe pėr palėt jugosllavo-turke. Pas Marrėveshjes ballkanike, nė Beograd filluan tė mbahen mbledhjet ndėrministrore. Mbledhje tė tilla u mbajtėn nė Ministrinė e Punėve tė Jashtme gjatė verės sė vitit 1938. Nė tė gjitha kėto tubime ministrore ishte potencuar se shpėrngulja me dhunė e shqiptarėve duhet ta pėrfshijė vetėm elementin fshatar, nė mėnyrė qė tė arrihet deri te pronat e lira tokėsore. Tė gjithė diskutuesit ishin pajtuar se numri i popullsisė shqiptare qė duhej tė shpėrngulet nė Turqi duhet tė sillet prej 200.000 deri nė 2 milionė. Po ashtu u vendos qė qeverisė sė Turqisė pėr ēdo familje tė shpėrngulur t’i paguhej njė shumė prej 15.000 dinarėsh, por me kėtė duhej tė insistohej qė numri i anėtarėve nė familje tė jetė sa mė i madh[23].
Kėshtu, pėr t’u bėrė sa mė praktik ky plan famėkeq antishqiptar dhe antimusliman, si dhe pėr ta trasuar edhe mė tej rrugėn e shpėrnguljes sė shqiptarėve nga trojet e tyre, diplomacia e Beogradit arriti ta bindė Xhelal Bajarin qė ta vizitojė Jugosllavinė. Negociatat jugosllavo-turke (qeveritarėt jugosllav dhe kryetari i qeverisė turke Xhelal Bajar), u zhvilluan mė 10-11 maj tė vitit 1938[24]. Gjatė kėsaj vizite Xhelal Bajarit i dorėzohet medaljoni ‘Shqiponja e bardhė e shkallės sė parė’[25].
Sipas konventės jugosllavo-turke tė vitit 1938, gjegjėsisht sipas nenit 2 qė fliste pėr shpėrnguljen e shqiptarėve nė Anadoll, mes tjerash pėrfshihen edhe shqiptarėt e territoreve tė Banovinės sė Vardarit, ata tė rajonit tė Prizrenit, Dragashit, Therandės, Ferizajit, Tetovės, Gostivarit, Rostushės, Dibrės, Rrafshit tė Kosovės, pastaj shqiptarėt e rajonit tė Shkupit me rrethinė, Gjilanit, Preshevės, Prespės, Manastirit, Kavadarit, Marihovės, Negotinės nė Vardar, Kumanovės, Velesit, si dhe shqiptarėt ose muslimanėt e rajonit tė Kėrēovės, Ohrit, Strugės, Prespės, Vallandovės, Dojranit, Gjevgjelisė, Strumicės, Koēanės, Vinicės, Shtipit, Berovės etj...
Planet dhe bisedimet pėr dėbimin e shqiptarėve nga trojet e tyre etnike kanė vazhduar edhe pas Luftės sė Dytė Botėrore, gjegjėsisht nė vitet 1950, 1951-1953. Ekzistojnė edhe dokumente tė publikuara qė flasin pėr kėto ēėshtje. Nė tė vėrtetė bėhet fjalė pėr dokumentin origjinal tė marrėveshjes, qė ėshtė evidentuar si Marrėveshja Tito-Kypėrli 1953, e cila ėshtė realizuar nė Split. Kėtu do t’i sjellim vetėm disa fjalė nga ajo marrėveshje:
Tito: “Do tė ishte nė interes tė tė dyja vendeve qė tė punojmė pėr harmoninė e popujve nė tė ardhmen. Kjo do tė thotė se nuk do tė na ngarkojė fare e kaluara. Sa u takon shqiptarėve tė religjionit musliman nė Kosovė dhe Maqedoni, atyre pėrmes vizave qė do t’u lejohen nga Qeveria e Juaj (turke), do tė kenė mundėsi tė integrohen me familjet e tyre qė i kanė andej nė Turqi. Ato lidhje familjare janė krijuar shekuj me radhė. Pėr mėnyrėn e vizave tė pasaportave, ne nuk do tė vendosim, por ne do tė pėrkujdesemi qė tė keni sa mė tepėr kėrkues. Atyre u nevojitet t’u sigurohet pasuri tokėsore, sepse afėr 90% e tyre janė bujq... Besoj se deri nė vitin 1959 atje do tė keni pėrafėrsisht njė milion qytetarė bujq tė zellshėm. Kėshtu flasin informatat nga terreni, pėr tė cilat ne kemi punuar qė nga viti 1951... Bartja le tė fillojė nga Shkupi, sepse prej andej shqiptarėt ndjehen mė tė sigurt qė tė lėvizin. Kosovarėt janė mė tė egėr, por do tė pėrkujdesemi qė tė natyralizohen aty pėr fillim...”[26].
Nė vitet 1950-1966 u formuan komisione tė posaēme, me qendėr nė Shkup, qė paraqiteshin nė opinion duke u ofruar ndihmė dhe kushte lehtėsuese atyre qė do tė shpėrnguleshin nė Turqi.
Gazeta “Nova Makedonija” e Shkupit ndėrmjet muajve janar 1956 - janar 1957 i botonte emrat e 2.976 kryefamiljarėve, familjet e tė cilėve po shpėrnguleshin nė Turqi. Qyteti i Shkupit, veēanėrisht stacioni i tij hekurudhor, ishte dhe mbeti nyja mė e rėndėsishme tranzitore e largimit tė shqiptarėve drejt tokės sė panjohur turke. Nga trojet ballkanike nuk u shpėrngulėn vetėm shqiptarė. Me kėtė fushatė u shpėrngulėn edhe njė numėr i madh i pėrkatėsive tė tjera etnike. Natyrisht, tė gjithė ishin muslimanė, si; boshnjakė tė Bosnjės e Hercegovinės, boshnjakė nga Mali i Zi dhe nga Sanxhaku, torbeshė dhe turq.
A. Milladinov. Emri i Strugės del nga ilirishtja, ndėrsa Ami Bue ishte i mendimit se emri sllav Bitolla vjen nga emri i vjetėr ilir Butelion (i butė R.N), gjė qė e vėrteton origjinėn ilire tė kėtij qyteti, kurse M. Pavlloviq, emrin e lumit Dragor tė Manastirit e nxjerr nga fjala shqipe dragua, figurė mitologjike shqiptare, emrin e fshatit Gopesh, rreth i Manastirit e lidh me fjalėt shqipe rap dru i fortė shekullor, duke u bazuar nė emrin e mėparshėm tė Gopeshit Rapesh. Ky autor, me rrėnjė shqipe i nxjerr edhe emrat e dy ēezmeve tė Prilepit Ruklec (rrugė) dhe Zhurka (zhur, rėrė)
Prof. Dr. Agostino Ribeco: Tė drejtat mijėvjeēare etnografike dhe gjeografike tė shqiptarėve shtrihen prej kohėrave tė vjetėra nė Iliri, Maqedoni dhe nė Thesali.
Barbara Jelaviē. Rrėnjėt etnike tė maqedonasve tė lashtė janė sipas tė gjitha gjasave ilire, megjithėse nė atė kohė shtresa e lartė kishte rėnė nėn ndikimin e kulturės greke.
Braisfold. Nga rasat qė sot jetojnė nė Maqedoni, vetėm shqiptarėt mund tė thuhet se janė autoktonė.
Branisllav Nushiq: Shqiptarėt janė autoktonė, tė cilėt gjatė tė gjitha dyndjeve tė popujve, e ruajtėn tipin dhe karakterin e vet nė mėnyrė tė theksuar. Ata u bėnė ballė sulmeve tė romakėve, mėsymjeve tė dendura tė sllavėve, tė cilėt ua pushtuan tė gjitha fushat, ultėsirat dhe lumenjėt. Pėrndryshe, Nushiqi gjyshin e ka patur shqiptar me emrin Belo.
Dimēe Kocev. Ky historian i shquar, nė praninė e studentėve maqedonas, ka thėnė se muri qė gjendet midis Kalasė sė Shkupit dhe Elektrodistribucionit ėshtė pjesė pėrbėrėse e qytetit tė antikitetit tė Shkupit Dardan, kurse pėr Kishėn e ngritur rrėzė Kalasė sė Ohrit pohoi se ishte dhuratė e themeluesit tė principatės sė arbėrit Progonit.
Dimitar Gėrdanov: Skirtonėt ilirė e kanė themeluar Heraklenė e Manastirit para 2500 vjet. (Ata siē duket e kanė themeluar edhe Resnjėn e Prespės, gjė tė cilėn e dėshmon edhe njė qytet i vjetėr me emrin Skitrina, qė ėshtė ngritur nė tė njėjtin vend).
dr. Dushko Hr. Konstantinov: Ky historian maqedonas nga Manastiri, nė njė shkrim tė tij, botuar nė Muzeun Popullor tė Manastirit, nr.1, mars 1966, shkruan se: Shqiptarėt janė banorė mė tė vjetėr nė Gadishullin Ballkanik dhe pasardhės tė drejtpėrsėdrejtė tė ilirėve tė vjetėr, tė cilėt kishin ndėrtuar shtetin mė tė fuqishėm nė Ballkan. Pas ngjarjeve tė v.1981, ky studiues i Manastirit me dy tituj shkencor dr-dr, nėn ndikimin edhe tė vėllaut tė vet, Millosh Konstantinov, ndryshoi qendrimin ndaj historisė tė popullit shqiptar, duke e quajtur bile edhe Kongresin e Manastirit si njė mbledhje e rastėsishme e disa intelektualėve shqiptar. Autori i kėtij shkrimi polemizoi ashpėr me tė nė shtypin maqedonas.
Edvin Jasques: Ilirėt dhe shqiptarėt kėta bijė tė paepur ishin luftėtar tė shqipes, trashėgimtarė tė denjė tė Akilit, Filipit, Aleksandrit tė Madh dhe Pirros sė Epirit .
Home » Kronika nga qytetet » U zbuluan 3 korridore nėntokėsore nė Kalanė e Tetovės
U zbuluan 3 korridore nėntokėsore nė Kalanė e Tetovės
Nga gėrmimet masive arkeologjike nė gjithė territorin e Maqedonisė, u pėrfshi edhe Kalaja e Tetovės, por nė kėtė rast, pėr dallim nga lokacionet tjera ku nuk pranohet pėrfshirja e arkeologėve shqiptarė, kėtu bashkėrisht me arkeologėt maqedonas, marrin pjesė edhe disa kosovarė, tė cilėt kanė filluar gėrmimet nė lokacionin e kodrės sė Balltepes nga viti 2008 dhe do tė pėrfundojnė nė vitin 2012. Aty gjindet “Kalaja e Abdurahman Pashės”, i cili nė kohėn e Perandorisė Osmane, mė saktėsisht nė vitin 1820 e ndėrtoi atė, ashtu siē veprohej zakonisht, mbi themelet e njė kalaje ilire qė ishte paraprakisht nė tė njėjtin vend.
Sipas menaxheres sė kėtij projekti arkeologjik Ljuljeta Abazi, kėto ditė janė zbuluar 3 korridore tė nėndheshme tė lidhura ndėrmjet veti dhe njė saraj vere qė ishte i mbuluar nėn dhe. Zbulimi i kėtyre 3 korridoreve nėntokėsore ishte njė e papritur e madhe. Ata fillojnė nga mesi i kalasė, aty afėr kishės “Shėn Athanasi” dhe njėri shpie poshtė nė pjesėn jugore, deri nė qytet dhe tjetri shpie kah pjesa veriore pėr tek fshati i afėrt Llacė dhe i treti kah pjesa perendimore, pėr tek lumi Shkumbin.
Pėrndryshe, ekzistojnė gjithsejt tetė kala ilire nė rajonin e pollogut tė poshtėm (prej tė cilave del edhe njėra nga teoritė e emėrimit tė qytetit si “Tetė” dhe me prapashtesėn sllave “ov”), tė cilat presin rikonstruimet e munguara nga institucionet.
Shkrimet e para pėr ekzistimin e Tetovės si vendbanim, datojnė nga periudha antike, me emrin antik EUNEUM.
Sipas disa tė dhėnave me tė cilat disponojmė, Fusha e Pollogut dikur ka qenė liqen. Kėto tė dhėna, mbėshteten nė gjurmėt e zbuluara nė Balltepe (Kodra e Mjaltit), ku gjendet rrafshnalta me shkėmbinj tė liqenit me lartėsi mbidetare prej 770 m. Sipas tė dhėnave turke tė dokumentuara, Tetova nė shek. XIV ėshtė trajtuar si fshat nė Fushėn e Pollogut. Nė shek. e XV Tetova pėrmendet si qendėr nė vendin e Vakėfit tė Mehmet Beut nė vitin 1436, ku thuhet se, nė Tetovė ka pasur shumė dyqane dhe punėtori, si dhe janė ndėrtuar lagje tė reja. Sipas Mehmed Beqir Ēelebiut (1470), Tetova fillon t’i ngjaj qytetit. Me ardhjen e turqve nė kėtė rajon, Tetova gjithnjė e mė tepėr zhvillohet.
Nė ndėrkohė, gjatė kėsaj periudhe realizohen ndėrtimet e objekteve kulturore-historike, siē janė:
- Xhamia e Pashės (e Larme),
- Arabati Baba-Teqe,
- Tempulli (faltorja) ortodokse "Shėn Kirili e Metodi",
- Hamami i vjetėr,
- Kalaja e Tetovės,
- xhamia dhe kisha tė tjera,
- Ura e gurit nė lumin Pena (Shkumbin-Artat), etj.
Gjatė asaj kohe, gjithashtu filloi edhe ndryshimi i arkitekturės sė shtėpive, tė cilat gradualisht filluan tė marrin pamje orientale. Nė vitin 1689 Tetova emėrtohet si qytet. Nė Tetovė ka shumė kisha, tė cilat varėsisht nga periudha kohore qė i takojnė, kanė edhe vlerat e tyre tė veēanta historike.
Nga periudhat e kaluara kohore, vlen tė pėrmendet biblioteka e Teqesė-Arabati (shek XVIII-XIX), sepse nė tė ėshtė zhvilluar kultura dhe arsimimi pėrkrah besimit islam. Nė kėtė bibliotekė, janė kopjuar veprat e intelektualėve me kaligrafi tė zgjedhur tė asaj kohe, qė mė vonė janė zbukuruar me ornamente tė mbėshtjella me lėkurė.
Njė zhvillim i hovshėm i Tetovės ndodh nė pjesėn e dytė tė shek. XIX, deri te Luftėrat Ballkanike, kur Tetova bėhet qendėr tregtare dhe zejtare.
Pas Luftėrave Ballkanike, i tėrė Ballkani ndodhej nė krizė, ashtu qė edhe zhvillimi i Tetovės si qytet shėnon stagnim. Sidomos, pas Luftės sė Dytė Botėrore, vjen deri te zhvillimi i shtuar i gjithė rajonit, pra, edhe i Tetovės si qytet.
Veēoritė kulturore – historike
Tetova bėn pjesė nė mesin e qyteteve mė tė vjetra nė Maqedoni, nė tė cilin gjatė historisė janė gėrshetuar njė numėr i madh kulturash tė mbėshtetura mbi traditėn e qytetarėve, qė jetojnė nė kėto troje.
Menada (Valltarja ilire) e Tetovės nė vitin 1933, nė afėrsi tė lokalitetit tė quajtur "Ēeshma e Balezės", ėshtė zbuluar statuja e bronzit nga periudha e ilirėve, shek. VI p.e.s., qė paraqet zbulimin mė tė vjetėr arkeologjik tė gjetur nė rajonin e Tetovės.
Statuja me dimensione 9 cm e gjatė dhe 4 cm e gjerė, gjendet nė muzeun e Tetovės.
Xhamia e Pashės, e cila nė popull njihet si Xhamia e Larme, gjendet nė anėn e djathtė tė lumit Pena (Artat), nė pjesėn e vjetėr tė qytetit ku gjenden edhe objekte tė tjera tė arkitekturės fetare, civile e islame, siē janė: Hamami i qytetit, Ura e Gurit, tė rėndėsishme pėr vlerat estetike e artistike si dhe, pėr mbishkrimet historike qė i pėrmbajnė.
Xhamia ėshtė ndėrtuar nė vitin 1495, kurse karakteristikė pėr tė, ėshtė ngjyrosja me ngjyra kolorite, jo vetėm nė brendėsinė e saj por edhe nė pjesėn e jashtme tė mureve. Nė oborrin e xhamisė gjendet edhe fontana dhe tyrbja oktagonale, nė tė cilėn janė varrosur zonja Hurshide dhe Mensure, tė cilat e kanė financuar ndėrtimin e xhamisė.
Kompleksin bektashian, Teqe - Arabati e ka ndėrtuar Sersem Ali Dede nga viti 1538 deri mė 1548, dhe paraqet njėrin nga objektet mė tė rėndėsishme tė kėtij lloji nė Ballkan. Teqeja mahnit me arkitekturėn e instaluar nė brendinė e saj, si fontana - njė pavijon i hapur nga konstruksioni i drurit, objekti markant me ngjyrė tė kaltėr, i quajtur "Konaku i Grave" etj.
Kisha Shėn Kirili e Metodi nė pjesėn e vjetėr tė Tetovės, paraqet njėrėn nga faltoret mė tė bukura ortodokse jo vetėm nė rajonin e Pollogut, por edhe mė gjerė.
Ajo ėshtė ndėrtuar nė periudhėn mė tė re, respektivisht nė vigjilje tė Ilindenit tė famshėm nė vitin 1903, qė jep njė rėndėsi tė veēantė si shenjtore ortodokse. Iniciatorė pėr ndėrtimin e kėsaj kishe ka qenė famulltari me mė ndikim nė Tetovė Mihail Martinovski. Ai mė 21 nėntor 1902 nė Stamboll nga sulltan Abdul Hamidi ka arritur tė marrė leje pėr ndėrtimin e kėsaj faltoreje.
Ndėrtimi i kėsaj kishe ka filluar mė vitin 1903 dhe ka pėrfunduar mė 1918, kurse ėshtė lėshuar nė pėrdorim mė 12 qershor tė vitit 1925 me rastin e festės (Dita e Petrovit).
Nė qytetin e Tetovės ka edhe shenjtore tė tjera ortodokse, nė mesin e tė cilave janė: faltorja mė e vjetėr ortodokse Shėn Nikolla, e ndėrtuar gjatė viteve 1842-1847, kisha Shėn Bogorodica e ndėrtuar mė 1912, eshenjtėruar mė 28.08.1918, Shėn Dhimitri, e ndėrtuar mė 1912 kurse e shenjtėruar mė 1915.
Kalaja e Tetovės(Vocės), gjendet nė majėn e Balltepes mbi Tetovė. Ėshtė ndėrtuar nga Abdurrahman Pasha mė vitin 1820. Kjo pėrmendore kulturore, paraqet njė bukuri tė rrallė nga e kaluara.
Pėrbėrja e saj ėshtė komplekse:
- pjesa e brendshme ka pesė saraje,
- kuzhina tė mėdha,
- banja,
- njė pus nė mes dhe
- tre tunele pėr dalje.
Gjithashtu, paraqet njė ndikim tė madh tė arkitekturės osmane, por fatkeqėsisht gjatė kohės sė luftėrave botėrore janė bėrė dėmtime tė mėdha.
Nė anėn e djathtė tė lumit Rakita, para derdhjes sė tij nė lumin Vardar (Aksium) afėr fshatit Orashė e Poshtme, gjendet kalaja ilire e periudhės antike, e njohur me emrin "Kalaja e Nicės" apo e Sobrit.
Pozita strategjike e kalasė nė periudhėn antike ka luajtur njė rol tė rėndėsishėm nė periudha kohore tė ndryshme, sidomos pėr mbrojtjen dhe kontrollimin e udhės qė lidh ultėsirat e Pollogut me fushat e Shkupit e tė Kosovės. Fatkeqėsisht, deri mė tash nuk janė bėrė hulumtime thelbėsore arkeologjike e as rikonstruktime (rindėrtime) pėrkatėse.
Simbolet pagane, janė mė tė vjetra se vet religjionet e modifikuara monoteiste dhe shqiptarėt i kanė modifikuar gjatė pėrdorimit edhe simbolet qė i pėrdornin nė antikitet, duke i sintetizuar ata bashk me pranimin ose predikimin e feve tė ndryshme deri mė sot.
Kėtu do tė paraqesim njė album fotografish, ku shihen simbole tė gjendura nė trevat e populluara me shqiptar qė nė antikitet:
varr-katolik-mysliman-300x147.jpg
1
1.Varr katolik dhe mysliman tė shqiptarėve tė Maqedonisė, ku shihet qartė pėrdorimi i kultit tė diellit, qė ishte njė nga karakteristikat e besimit ilir pagan (ndėr mė tė rėndėsishmet ishte kulti i diellit dhe i gjarpėrit), qė u sintetizua qė nė antikitet nė kulturėn e tė gjitha provincave ilire, nė Dardani, Dalmati, Epir, Maqedoni dhe u trashėgua mė pas edhe tek kulturat e popujve tjerė pėrreth, veēanėrisht grekėve dhe romakėve, tė cilėt nė relacion me ngritjen e tyre kulturore, i transmetuan kėto simbole edhe mė shumė nė tė gjithė rajonin.
Simboli qė shihen nė fasadėn e Xhamisė sė larme nė Tetovė qė u ndėrtua nga osmanėt nė shek. XV ėshtė poashtu vazhdimėsi e pėrdorimit tė kultit tė diellit. Edhe simboli i gjysėmhėnės qė pėrdoret nga myslimanėt (qė turqit e zyrtarizuan qė ky simbol ti pėrkiste Islamit), poashtu ishte pagan, qė shqiptarėt e kishin pėrdorur shumė para se ta pranonin Islamin. Origjina e simbolit te gjysem henes eshte Artemisa Pellazge dhe mė vonė Diana Romake.
Flamurin me gjysėm hėnė e pėrdorėn pėr herė tė parė Romaket pas nje beteje qė e fituan kundėr Goteve, e cila u zhvillua ditėn e parė tė muajit hėnor, thuhet qė Roma me kėtė rast realizoi flamurėt me gjysėm hėnė.
Komunitetet e para myslymane, pra dhe ne kohen e profetit Muhamed, nuk kishin asnjė lloj simboli, perdornin vetėm flamuj tė ngjyrosur (zakonisht tė gjelbėrta, tė zeza ose te bardhė) pėr tu identifikuar.
Ishin turqit otomano-muslimane (qė 400 vjet administruan komunitetet muslimanė) qė morėn kėtė simbol antik pagan dhe e pėrshtatėn si simbol i tė gjithė botės myslimane. Simbole tė ngjajshme, qė ishin nė pėrdorim tek shqiptarėt, para se ata tė zyrtarizoheshin nė pėrdorimet fetare (si, Kulti i Diellit, Kulti i Gjarpėrit, Gjysėm hėna, Ylli i vaēant, qė mė von do tė quhet “Ylli i Davidid”…), do tė paraqesim nė fig. e mėposhtme:
Figura qė pėrdoreshin nga shqiptarėt katolik dhe mysliman, tė gjetura mė sė shumti nė veri tė Shqipėrisė.
Figurat e Kultit tė Diellit dhe tė gjysėm hėnės, tė pėrdorura nė Shqipėrinė e veriut.
Hėna e katolikėve Shqiptarė nė Memorabilien e Bizantit
Varre myslimane me simbole tė besimit Ilir
Shkruan: Dr.sc. Ilmi VELIU
Zyrtarėt e Komunės sė Osllomesė, na informuan se banorėt e fshatit Jagoll, rrethi i Kėrēovės, duke dashur tė rrafshonin njė tokė pjellore, kanė hasur nė disa varre tė vjetra, dhe kishin kėrkuar qė ne, si pėrfaqėsues tė Muzeut, ta vizitonim terrenin dhe tė shihnim se pėr ēka ėshtė fjala. Ditėn e caktuar, Isa Neziri dhe Sulejman Veliu, nga komuna e lartėpėrmendur, mė shoqėruan deri te lokaliteti nė fjalė.
Terreni i perngjante njė varreze tumulare, dhe vetėm historianėt e lexuar mirė, e dinė se Ilirėt jėnė varrosur nė kėtė mėnyrė. Varrezat e quajtura “Tuma” jėnė zbuluar nė Shqipėri, Dalmaci, Bosnje e Mal tė Zi, dmth nė trojet ku jėnė shtrirė Ilirėt, dhe nėse ėshtė zbuluar edhe nė Maqedoni kėsi lloj varreze me siguri se nuk ėshtė publikuar ose ėshtė shkatėrruar, qė tė fshihen faktet dhe argumentet se ketu kanė banuar ilirėt dhe se shqiptarėt e sotėm jėnė pasardhės tė drejtpėrdrejtė tė tyre.
Pėr lexuesin e rėndomtė do tė skjarojmė se Tumat janė “varreza ilire” ku njė familje apo vendbanim i tėrė ėshtė varrosur nė njė terren tė rrafshtė, nė njė vijė rrethore tė caktuar dhe, kur vėndi ėshtė plotėsuar, terreni ėshtė mbuluar dhe bėrė nė formė tė njė gėrmadhe – tume, trume, (gėrmadhė dheu). Nė tė shumtėn e rasteve varrimi ėshtė bėrė me trup por jėnė zbuluar raste ku kufoma ėshtė djegur dhe ėshtė gjetur vetėm urna (ena) qė ka ruajtur hirin e kufomės.
Nė lokalitetin nė fjalė, ka mundėsi qė toka, dalėngadalė tė ketė rrėshqitur nga lagėshtia, dhe varret ti ketė nxjerrur nė sipėrfaqe. Puntorėve qė kishin dashur ta rrafshonin terrenin u ishte dashur pakė punė qė ti zbulonin varret dhe ka mundėsi qė nė njė thellsi mė tė madhe tė ketė edhe varreza tjera.
Varret jėnė tė njė gjatėsie prej 2m, dhe gjėrėsie 80 cm. Brėndia ėshtė e rregulluar me pllaka tė trasha prej 10-12 cm, por ka raste ku ata jėnė tė ndėrtuara me murė guri. Pllakat qė i kanė mbuluar varret mungojnė dhe ka mundėsi qė bujqit nė tė kaluarėn ti kenė hiekur, qė mė lehtė ta lėvronin e punonin tokėn.
Varret nė fjalė jėnė tė njejtė me tre varret qė nė vitin 1985 i ka zbuluar arkeologja e Muzeut tė Kėrēovės, Gordana S. e cila nė oborrin e xhamise sė Kėrēovės duke kėrkuar themele kishe, ka zbuluar tre varre ilire pėr tė cilėt shkruan se jėnė tė sh.III p.e. Duke u bazuar nė materialet qė ka zbuluar ajo, mund tė thuhet se varret kanė qenė tė kohės kur kryeqyteti i fisit ilir tė Penestėve “Uscana” ka qenė nė kulmin e fuqisė sė sajė, dhe sipas Tit Livit ka pasur mbi dhjetė mijė banorė.
Duke krahasuar varret e zbuluara nė Jagoll me varret e zbuluara te xhamia e Kėrēovės, vimė nė pėrfundim se edhe kėto varre jėnė Ilire, sepse jėnė tė ndėrtuar nė mėnyrė tė njejtė,formė tė njejtė dhe jėnė pėrdorur materiale tė njejta.
Qė tė vazhdohet gėrmimi nė kėtė lokalitet, duhet bėrė marrėveshje mė pronarėt e tokės, tė bėhet proekt nėpėrmes Muzeut, tė kėrkohen mjete finansiare nga Qeveria e Maqedonisė dhe tė vazhdohen gėrmimet, ku nė mėnyrė shkencore dhe me ane tė materijaleve qė do tė zbulohen, do tė vėrtetohet edhe njėherė se nė kėto troje, nė kontinuitet ka jetuar i njejti popull, Ilirėt-Arbėrit-Shqiptarėt.
Por ajo qė na habiti dhe na la pa teksat, gjatė vizitės dhe hulumtimit edhe tė varrezave shumė tė vjetra myslimane tė kėtij fshati, e qė mendojmė se ka domethėnje shumė tė madhe pėr ne shqiptarėt nė kėta troje, ėshtė ajo se disa nga pllakat e varreve, qė datojnė nga viti 1211, hixhri ose 1780 tė kalendarit tė sotėm, shihen edhe simbole tė besimit pagan-ilir.
Kėto simbole ilire, tė zbuluara nė pllakat e varreve tė shqiptarėve mysliman, vėrtetojnė se popullata e kėtushme ėshtė autoktone-ilire, e cila edhepse, para 2000 vjetėve nga paganizmi kanė kaluar nė krishterizėm, dhe para 600 vjetėve nė Islamizėm, nuk e kanė harruar traditėn e besimit pagan.
Pllaka a varrit, qė qėndron te koka e tė vdekurit ėshtė e shkruar nė osmanisht, me germa arabe dhe jep tė dhėna pėr tė vdekurin, por ajo qė ėshtė e veēantė dhe qė asnjėherė nuk mund tė haset nė varrezat myslimane joshqiptare, ėshtė se, nė majė tė pllakės sė varrit, ėshtė i gėdhendur dielli, i cili qėndron mbi dy koka tė gjarpėrinjėve.
Ilirologu mė i madh i Ballkanit, po edhe i Evropės, shqiptari nga Zara, Aleksander Stipqeviē, pastaj Neritan Ceka e Muzafer Kėrkuti nga Tirana, kanė vėrtetuar se besimi pagan kryesorė tek Ilirėt, e sidomos te ata tė jugut, ka qenė besimi nė gjarpėrin.
Edhe sot te shqiptarėt mbretėron mendimi se nėse gjarpėrin e gjen brėnda shtėpisė ose nė themel tė sajė, nuk duhet prekur, sepse ėshtė gjarpėr themeli, mbrojtės i shtėpisė, qė ėshtė besim pagan dhe ėshtė ruajtur ndėr shqiptarėt pėr 2500 vjet me rradhė.
Nė shtėpitė e vjetra tradicionale shqiptare, qė ishin me vatėr e oxhak, aty ku mbeshteteshin drutė, qėndronte njė lloj objekti nga hekuri me kokė gjarpėri, katėr kėmbė tė shkurtėra dhe bisht tė pėrdredhur, i cili objekt nė Kėrēovė e rethinė, quhet “Dromoxhak”, dhe vazhdimisht qėndronte tek oxhaku. Simbolikėn e tij e kuptova vitin e parė tė studimeve, kur arkeologu arbėresh Stipqeviē, qė na ligjėronte Arkeologji, e pas tij edhe Muzafer Kėrkuti nga Tirana na e skjaruan simbolikėn e gjarpėrit.
Ėshtė e vėrtetė, thotė Stipqeviē, se kulti i ilirėve parahistorik, sidomos nė Ilirinė veriore ka qenė dielli, dhe kėte e vėrtetojnė zbukurimet e gjetura qė ilirėt i kanė mbajtur nė qafė ose nė shtėpi. Tek ilirėt e jugut ka dominuar gjarpėri, dhe ai si kafshė toteme ka pasur rol qėndrorė nė sistemin mitologjik e religjioz tė tyre. Numėr i madh paraqitjesh tė kėsajė kafshe, qė bėhen tė shpeshta, veēanrisht prej sh.V,p.e. nė stolitė e ndryshme dhe mbi pllakat e varreve, vėrtetojnė rėndėsinė qė ka pasur kjo kafshė toteme.
Gjarpėri ėshtė paraqitur si roje i vatrės sė shtėpisė, symbol i frytshmėrisė e plleshmėrisė, dhe si simbol i fiseve ilire tė jugut, qė do tu bėjė ballė tė gjitha fortunave dhe si qė shihet nga ky zbulim i joni, ka arritur deri nė ditėt tona.
Video – ku shihen simbole pagane tė sintetizuara edhe tek shqiptarėt myslimanėt dhe gjurmė arkeologjike ilire, tė gjetura kėto ditė nė Kėrēovė:
1.Varr katolik dhe mysliman tė shqiptarėve tė Maqedonisė, ku shihet qartė pėrdorimi i kultit tė diellit, qė ishte njė nga karakteristikat e besimit ilir pagan (ndėr mė tė rėndėsishmet ishte kulti i diellit dhe i gjarpėrit), qė u sintetizua qė nė antikitet nė kulturėn e tė gjitha provincave ilire, nė Dardani, Dalmati, Epir, Maqedoni dhe u trashėgua mė pas edhe tek kulturat e popujve tjerė pėrreth, veēanėrisht grekėve dhe romakėve, tė cilėt nė relacion me ngritjen e tyre kulturore, i transmetuan kėto simbole edhe mė shumė nė tė gjithė rajonin.
2.Dielli dhe Hėna nė Bizhuteri –Ėshtė pėrdorur nė Malėsinė e Madhe
Ndryshuar pėr herė tė fundit nga fegi : 19-09-2010 mė 06:35
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt