Mihal Luarasi,

[Brari]

Mihal Luarasi, i lënduar sepse janë harruar të paharruarit


Nga Agron SEJAMINI


E takuam me ndjesinë, se këto faqe suplementi, do të ishin pak për të dhënë diçka nga jeta e tij e trazuar. Mirëpo, Mihal Luarasi nuk mbajti asnjë rresht për vete...

Edhe pse ka qenë nga më të ftuarit dhe më të respektuarit në disa kanale televizive dhe faqe gazetash, nuk ndruhet që të thotë, në natyrën dhe kulturën e vet, atë çka ndjen në shpirtin e tij të lënduar.

- Ato, dinë për gjithë artistët, shkencëtarët, gjeneralët, për beteja të humbura e të fituara prej tyre, dinë për shkrimtarët, futbollistët, politikanët e tërë botës, por jo për krijuesit e interpretuesit e vendit të tyre! E, në të vërtetë nuk janë gazetarët që i kanë gjithë ato dituri, është zoti internet ai që ua servir të gatshme! Kurse datëlindjet e datëvdekjet e të shquarve shqiptarë, me që ende nuk kanë hyrë atje, duhet t'i hulumtojnë, kërkojnë e t'i gjejnë vetë, por për këtë ata nuk kanë as kohë e as durim. Madje nuk kanë as kërshërinë e dashurinë e nevojshme për një mund të tillë.

Dhe si të ishte pak ky front lufte që hapi, edhe më fajtor bën institucionet përkatëse ku mungon sistemi i domosdoshëm, për të nderuar artistët që nuk jetojnë. Nuk i është zbehur nga kujtesa, ai trishtim që ndjeu para pesë vjetësh, në ambjentet e jashtme të Teatrit Kombëtar. Ishte planifikuar që të bëhej një takim mes kolegësh dhe miqsh, për të festuar 95-vjetorin e ditëlindjes së Artistit të Popullit, Mihal Popi. Pak minuta para të ftuarve, kishte mbërritur Orkestra Simfonike e Radiotelevizionit.

Ngelën duke kthyer përgjigje instrumentistët mysafirë për arsyen e ardhjes, pasi asnjë nga drejtuesit e këtij institucioni që e kishte të shtëpisë sebepin, nuk dinte gjë (?!). Një përvjetor lindje që nuk duhej të kalonte në heshtjen e shurdhët të Teatrit Kombëtar. Heshtje, që sigurisht nuk i prishi punë Popit të madh, por asaj administrate të vogël teatri!

Do edhe një muaj e ca ditë që të vijë 7 nëntori, kur ky kolos i teatrit shqiptar ka 100-vjetorin e lindjes. Por, Mihal Luarasit i duket se është tepër vonë... Shfrytëzon rastin dhe u lutet institucioneve përkatëse që të nderojnë Mihal Popin, me urdhërin e lartë "Nderi i Kombit". Nëse dikush nguron apo e ka harruar këtë madhështi, ai e ka gati motivacionin e tij. Një aktor i jashtëzakonshëm i vlerësuar maksimalisht edhe nga regjisorët e huaj. Aktori që interpretoi katër role të mëdha të dramaturgjisë botërore, katër kolonat e krenarisë së teatrit shqiptar: Gordnikun tek "Revizori" i Gogolit; Zhurdenin tek "Borgjezi fisnik" i Molierit; Falstafin tek "Gratë gazmore" të Shekspirit dhe senatorin Lengdon tek "Rrënjët të thella" të Xheims Gou e Arold D'juso. I pa shkolluar profesionalisht, por që krijoi shkollën e vet. Fatkeqësisht kjo shkollë, nuk ka kaluar në praktikën e edukimit profesional të aktorëve të rinj si prurje origjinale shqiptare e një aktori të madh. Duhet të ndjehet fatlum ai aktor që shfleton "tekstet" e tij. Mes tyre, ai ditar në të cilën pasqyron punën që bënte çdo ditë në teatër, për të interpretuar sa më mirë personazhin. Mihali nuk qetësohej kurrë gjatë analizës që i bënte personazhit, deri sa gjente atë që ai e quante "hall". "Çfarë halli ka, ku do të dalë ky njeri, çfarë do të arrijë në atë copë jete që ngërthen vepra që kam në dorë?".

Mihal Popi, mbetet shkollë edhe për mirëkuptimin që kishte me kritikën. Ai shquhej për modesti dhe thjeshtësi. Për të dëshmuar këto virtyte të tij, Mihal Luarasi, kujton atë reagim profesionisti pas botimit të një shkrimi në gazetën e kohës "Drita". Pas premierës së komedisë së Goldonit "Mirandolina" (Zonja e bujtinës), ku ai luante Kalorsin, veç vlerësimeve të merituara, i tërhiqej vëmendja edhe për një gabim gjuhësor. Bëhej fjalë për një përzierje dialektore, ku thoshte: "Grua, mua?! Nuk du mori gru!". Gjysma e fjalisë toskërisht dhe gjysma tjetër gegërisht. Të nesërmen, në oborrin e Teatrit, Mihali i afrohet autorit të shkrimit dhe pasi i shtrëngon dorën, i thotë: "Ke të drejtë! E di sa përpjekje bëj që këto shkarje të mos ndodhin?! E megjithatë ndodhin..." Ndërsa sot ndodh e kundërta. T'i bësh dikujt një kritikë, nuk të flet me gojë një vit...

Ja pse Mihal Popi, i bën nder kombit të vet, me atë karrierë brilante interpretimi në skenën e Teatrit dhe kinematografisë.

Pas Mihal Popit, Mihal Luarasi, filloi të flasë për Mihal Stefën. Jo nga adashësia, por edhe te ky artist i motivuar nga mjeshtëria. Aktori i madh i roleve të vegjël. I ardhur nga grupet amatore, dalloi mes kolegëve për pasionin dhe përkushtimin e realizimit të personazhit. I pari, vinte dhe i fundit dilte nga salla e provave. Dëshmoi atë që është e vërtetë, se aktorin e madh nuk e bën roli, por aktori e bën rolin të madh. Ka aktorë që i nënvleftësojnë rolet dytësore, duke mos punuar si profesionist, për të mos thënë se, jo pak prej tyre i refuzojnë. E kundërta ndodhte me Mihal Stefën! Edhe për këtë koleg të nderuar që nuk jeton më, Mihal Luarasi, dëshiron vlerësimin me titullin "Mjeshtër i Madh". Natyrisht në përvjetorin e ditëlindjes, që ai e ka rrethuar me laps...

Pas, Mihalëve, bashkëbisedimi ynë vijoi me Esat Oktrovën, regjisorin e shquar të shkollës ruse. E kishte hak kultura shkodrane, një artist të tillë. Në fillim të viteve '60, e gjeti Teatrin e këtij qyteti në nivel amatorësh. Falë punës së tij, kjo trupë teatrore u ngrit në lartësitë e profesionalizmit të kohës. Më 1966, ky artist i lindur erdhi në Akademinë e Arteve dhe krijoi Fakultetin e Regjisurës Teatrale. Libri më profesional për regjisurën që qarkullon sot në auditorët e Akademisë së Arteve, mban autorësinë e Esat Oktrovës. Nuk e shihje nëpër lokalet e kafes këtë artist. Edhe pushimet e verës i kalonte me librat... A nuk është për të ardhur keq, kur ndjen harresën e këtij emri të nderuar të punës?! Më e pakta që mund të bënin të gjallët për të sot, do të ishte të kujtuarit dhe të nderuarit. Ky njeri i punës ka qenë mjeshtër i madh i saj, para se të dilte ai titull që atij ende nuk i është akorduar (!?) Pra, të vonuar edhe në këtë mirënjohje dhe vlerësim të merituar.

Edhe për Prokop Mimën ndjen keqardhje që punoi dhe u lodh aq shumë në skenë, por nuk shijoi ndonjë vlerësim të veçantë. Në këtë mungesë vlerësimi dhe mirënjohje për kohën, pjesën e vet kishte edhe biografia. Por, më e keqe se biografia paskësh qenë harresa...

I duket sikur fluturon, ndërsa kalon nëpër rrugicat që mbajnë emrat "Vangjush Furxhiu", "Ibrahim Tukiqi", "Ferdinand Deda"... Sa më shumë emra artistësh të shohë, aq më shumë ledhatohet dhe qetësohet, shpirti i tij i trazuar.

Herë pas here ulet pranë kompjuterit dhe i shpreh lëndimet e tija. Mihal Luarasit nuk i mungojnë temat për të shkruar. Por më e preferuara mbetet ajo e polemikës, gjykimit dhe vlerësimit për spektaklet teatrore edhe pse dikur, një miku i tij e pat këshilluar se, "po deshe që, në funeralin tënd të vijnë njerëz, mos shkruaj më kritikë për Teatrin!". Mirëpo, as e dëgjoi dhe as nuk është penduar për këtë. Sepse, tek Mihal Luarasi nuk ka vdekur shpresa, se punët do të ndryshojnë dhe shqiptarët do të kujtohen që, pa kulturën dhe artin e vërtetë, mund të dalin vetëm në brigjet e Askundit...


MIHAL LUARASI

Artist i Popullit


16 shtator 1929. U lind në qytetin e Korçës.

1948-1952. Nxënës në Liceun Artistik "Jordan Misja", aktrim.

1952-1958. Student në Akademinë e Teatrit dhe Filmit në Budapest, regjisurë.

Shtator 1956-janar 1958. Regjisor në Teatrin Popullor.

Janar - qershor 1958. Budapest

Shtator 1958-shtator 1961. Regjisor në Teatrin e Estradës - Tiranë.

Shtator 1961-shtator 1966. Regjisor në Teatrin Popullor

Korrik-gusht 1966. Në Teatrin "Migjeni", Shkodër

Shtator 1966-shtator 1971. Regjisor Teatrin "A.Z. Çajupi" Korçë.

Gusht-shtator 1971. Në Teatrin "Aleksandër Moisiu", Durrës

Dhjetor 1971. Festivali X-të, i Këngës në Radiotelevizion

Shtator 1971-mars 1973. Shef katedre në Institutin e Lartë të Arteve

Pranverë 1972. Teatri i Operës dhe Baletit

Dhjetor 1972. Festivali XI-të, i Këngës në Radiotelevizion

5 prill -10 korrik 1973. Punëtor betoni në Uzinën e Ballshit.

11 korrik 1973. Arrestimi, në Ballsh.


DISA NGA TITUJT E SHFAQJEVE TË TIJ


- Intrigë e Dashuri, në Teatrin Popullor

- Dragoi i Dragobisë, në Teatrin Popullor

- Rrugë të tërthorta, në Teatrin Popullor

- Tri ditët e kjametit, në Teatrin Popullor

- Dhelpra dhe rrushtë, në Teatrin Popullor

- Një dashuri e tillë, në Teatrin Popullor

- Dy zotërinj nga Verona, në Teatrin Popullor

- Banorët e shkallës nr. 6, në Teatrin Popullor

- Orrell zbret në ferr, në Teatrin Popullor

- Hekurat, në Teatrin Popullor

- Streha e të harruarve, në Teatrin Popullor

- Cuca e maleve, në Teatrin "Migjeni"

- Mbarimi i shkollës, fillimi i shkollës, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Flakë në shtëpi, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Njerëzit e minierës, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Pas dy vjetësh, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Dasma e madhe e dritave, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Njolla të murrme, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Të pamposhtur, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Gjurmët zbulohen, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Nata e fundit e shërbimit, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Fronti, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Mosha e bardhë, në Teatrin "A.Z. Çajupi"

- Çështja e inxhinier Saimirit, në Teatrin "Aleksandër Moisiu"

- Mosha e bardhë, në Teatrin e të rinjve, Tiranë

- Endrra në diell, në Estradën e Shtetit

- Tri komedi, në Estradën e Shtetit

- Kolltuku Magjik, në Estradën e Shtetit

- Korbi i bardhë, në Teatrin Popullor

- Antigona kërkon të atin, në Teatrin Popullor

- Opera Karmen, në TOB

- Opera Pranvera, në TOB

- Opera Përtej mjegulles, në TOB

- Opera Traviata, në TOB

- Opera Për tre grosh, në TOB


LIBRA TE BOTUAR:

- Teatri Kombëtar në udhëkryq;

- Kujtesa që nuk fle;

- Gomone, korbi i bardhë; Përjetësisht dashuria.


LIBRA NE PROGRES:

- Vjershat e sirtarit

- Aforizmat Skiplandeze

- Bibla e shpërvjelë


Hungaria... e para dhuratë që i fali demokracia


Kush më shumë se Mihal Luarasi, ka dëshiruar të mos vonojë demokracia?! Sepse, ia dinte të mirat lirisë, ndaj dhe nuk iu tremb as arrestimit dhe as qelisë. Tetë vjet burg, u dënua regjisori i të famshmit festival të njëmbëdhjetë në RTV. Por se mos e keqja i erdhi vetëm nga festivali. Prej kohësh, ky artist i talentuar, kishte guxuar të njolloste ideologjinë komuniste. Deri sa dosjes së tij, ju mbaruan fletët e bardha... Për t'i ardhur radha, fletë arrestit, më 11 korrik 1973. Pas gjashtë vjetëve del nga burgu. Por u lirua plotësisht dhe përfundimisht në ditët e demokracisë...

Në vitin 1990, në Stamboll organizohej Festivali Ndërkombëtar i Filmit. Më shumë se sa Kujtim Çashku, në këtë konkurim fitoi Mihal Luarasi. Në një nga ato ditë të zhurmshme, Kujtimit i afrohet kryeredaktorja e revistës hungareze, "Bota e filmit", Vera Letay. E ndërsa priste të dëgjonte pyetjen e parë të intervistës, për filmin me të cilin konkuronte, hungarezja interesohet për një regjisor tjetër.

- A e njihni Mihal Luarasin. Kemi dëgjuar që është ekzekutuar nga rregjimi...

Edhe më shumë surprizohet dhe gëzohet gazetarja, kur mëson se shoku i tij i shkollës, është gjallë. I lutet që t'i përcjellë përshëndetjet e saj, duke i çuar Mihalit adresën dhe numrin e saj të telefonit.

Prekëse dhe mjaft emocionuese ishin bisedat e para, midis dy ish-studentëve të regjisurës, të Akademisë së Teatrit dhe Filmit në Budapest. Shumë shpejt, Mihalit i erdhi edhe ftesa për të vizituar Hungarinë. Ishte një ftesë shumë shoqërore dhe e sinqertë, që u dëshmua edhe në pritjen e Budapestit. Me tufa lulesh në duar e priti jo vetëm Vera, por edhe 17 shokët e kursit. Pas 32 vitesh përsëri bashkë. Tashmë shumë më të rritur dhe të dëshiruar për të kujtuar ato vite studentore. Natën e dytë për nder të mikut shqiptar, hungarezët organizuan një darkë madhështore. Të gjithë të kënaqur, të gjithë të lumtur të dëshiruar, për ta mbajtur sa më gjatë mes tyre shokun e tyre të kursit. Shansi punoi për të dy palët... Sepse kjo vizitë për Mihalin nga turistike u kthye në shëndetësore. Për fat gjithçka doli shumë mirë. Gjithsesi, miqtë e tij, e shfrytëzuan këtë rast si një arsye më shumë që Mihali të qëndronte gjatë në Budapest. Nuk ishin vetëm miq, por edhe pushtetarë. Fjala vjen, shoku më i ngushtë i atyre viteve, Ishtvan Çurka, ishte nënkryetar i Partisë në pushtet. Jo më pak i njohur për Mihalin, ishte edhe Presidenti i Republikës, bashkëstudent edhe ky, në të njëjtën Akademi. Por edhe shqiptari, nuk qëndronte më poshtë se shokët e vet. Shumë shpejt, ai u integrua plotësisht në të përditshmen jetë hungareze. Regjisor, kritik arti, gazetar... Jetoi një rini të dytë si atëherë kur ishte student. Po, po, me të edhe Edi! Plot, 12 vjet në Budapest. Por jo më shumë! Më i dëshiruar dhe më i bukur se çdo kryeqytet i botës, tashmë ishte bërë Tirana...