Skicë e mendimit politik shqiptar

[Dar_di]

Paraqitje e shkurtër

Studimi, “Skicë e mendimit politik shqiptar”, është i autorit Dr. Hysamedin Feraj, i cili është ligjërues i Shkencave Politike në Universitetin e Tiranës.
Analiza dhe studimi objektiv, me qëllim të një përmbledhjeje autentike dhe të paraqitjes metodike e sistematike të argumenteve dhe të vërtetës historike, janë parimet kryesore me të cilat autori ka paraqitur një skicë me refleksion politik të së kaluarës së popullit shqiptar, udhëheqësve politik të tyre, pretendimet dhe praktikën politike të tyre.
Derisa e gjithë përmbajtja fokusohet kundër një sistemi politik, dhe gjithnjë sintetizohen fshehtësitë e një personaliteti dhe një rryme politike, studimi dhe qëllimet e tij, centralizohen rreth një individi. Ky individ, sipas autorit, është dekompozuesi kryesor i asaj që kishte filluar të ndërtohej, të realizohej, por që ndikimi ndërsubjektiv dhe përqafimi i një plani degjenerues, i cili ishte diametralisht i papërputhshëm me projektin e së kaluarës, ka nxjerrë një praktikë izoluese dhe dekonstruktive për popullin shqiptar.
Hysamedin Feraj thotë se ka qenë komunist i vërtetë dhe ithtar i flakët i Enver Hoxhës, mirëpo, që më vonë është zgjuar nga letargjia e realitetit në vetëdijen kritike, e cila e paska shtyrë të mendoj, analizoj dhe gjykoj objektivisht mbi realitetin, apo simpatia për një person i qenka kthyer në antipati. Studimi i tij ka dalë me përfundimin konkret se Enverizmi jo vetëm që kishte qenë një rrymë politike e kundërt me nacionalizmin shqiptar, por njëkohësisht edhe antinacionaliste. Deri tek arritja e hartimit të këtyre fakteve, autorit i është dashur një punë e mundimshme, e lodhshme, por frytdhënëse për të hedhur dritë mbi të vërtetën historike. Ka biseduar me shumë njerëz, veçanërisht me Ajet Haxhiun, me të cilin ka diskutuar çdo ditë për rreth katër vite, të cilin autori e çuan edhe si mësues të së vërtetës. Edhe autori, siç thamë edhe më herët, paska qenë tifoz i komunizmit, por që vonë paska menduar në mënyrë kritike dhe kështu ka filluar të dyshoj në Enver Hoxhën.
E gjithë kjo trajtesë e tij ka të bëjë me studimin dhe paraqitjen e një skice të nacionalizmit shqiptar, si për “rilindësit”, “irredentizmin”, “zogizmin”, “nolizmin”, “lëvizjen komuniste”, “ballizmin”, “enverizmin”, “socializmin” etj. Ai veçon specifikat e fenomenit mendim politik zyrtar në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore, në të cilën shtjellon çështjen e vendimeve dhe sistemin e marksizëm-leninizmit dhe ideologjisë së tillë të futur edhe në Kushtetutë e në ligje penale të Shqipërisë. Qendër e vendimeve absolute ishte Byroja Politike me Enver Hoxhën në krye dhe idetë e tij të pashkelura, si një formë despotizmi dhe autoritarizmi, mendim politik të cilin autori e quan enverizëm. Pra, nuk kishte ndonjë analizë apo kritikë drejt kësaj ideologjie, por e cila pranohej si e tillë, derisa ajo u ndryshua më 1990.
Mirëpo, më konkretisht, për të ardhur tek rrëfimet mbi enverizmin, duhet të bëjmë një trajtim kronologjik të nacionalizmit shqiptar, nga e kaluara deri në ditët e sotme.

Paraqitja e traditave, rrymave dhe çështjeve ndarëse themelore politike të shqiptarëve, e “metafizikës” situacioniste dhe zgjidhjeve të tyre.

Ndarje të mëdha - Ndarja e parë (shek XI) – Rrymat - Ilirët (“albanët”) shqiptarët (“sllavë e grekë”) - Çështjet ndarëse: Me Kishën e Lindjes, apo me Kishën e Perëndimit?

Ndarja e dytë (shek XII-XIV) – Rrymat (“anti-bizantinë”, “anti-grekë”, “anti-serbë”, “pro-osmanë”)  (“pro-bizantinë”, “pro-grekë”, “pro-serbë”, “anti-osmanë”) - Çështjet ndarëse: Me Perandorinë Bizantine, me grekët e serbët kundër Perandorisë Osmane, apo me osmanët kundër tyre.

Ndarja e tretë (shek XV) – Rrymat (“vasalistë”)  (“skënderbegas”) - Çështjet ndarëse: Luftë e armatosur, apo pranimin e vasalitetit ndaj Perandorisë Osmane.

Ndarja e katërt (shek XV-XIX) – Rrymat (“integracionistë”)  (“qëndrestarë”) – Çështjet ndarëse: Integrim në jetën e Perandorisë Osmane, apo qëndresë e armatosur ndaj saj.

Ndarja e pestë (shek XIX) – Rrymat (“nacionalistët”, “turkomanët”, “italofilë”, “austrofilët”)  (“grkomanët”, “serbofilët”) – Çështjet ndarëse: Me turqit kundër
serbëve e grekëve, apo me serrbët e grekët kundër osmanëve?

Ndarja e gjashtë (shek XX) – Rrymat (“irredentistët”)  (“zogistët”, “nolistët”, “komunistët”) – Çështjet ndarëse: -Lufta për bashkimin kombëtar, apo zhvillimi brenda kufijëve politik?

[Dar_di]

Nacionalizmi shqiptar

Derisa më lart e përmendëm se monopolin e kriterit të drejtësisë dhe të vërtetës e të menduarit politik në Shqipëri e mbante E.Hoxha dhe Byroja Politike, atëherë mund të themi se centralizimi i veprimeve të tilla vinte nga sistemi i tij.
E gjithë kjo kumtesë bazohet në orvatjen për t`iu përgjigjur pyetjes se a ishte enverizmi nacionalizëm apo antinacionalizëm shqiptar?
Enverizmi, ashtu si stalinizmi, ka qenë një dukuri totale jo vetëm në kuptimin e të menduarit me kategorinë e totalitetit, por edhe në kuptimin e drejtpërdrejtë se përfshinte dhe ndikonte në formësimin e të gjitha fushave të jetës. Duke u nisur edhe nga pikëpamjet dhe mendimet e ndërkombëtarëve, autori përpiqet të definojë enverizmin si politikë e dëmshme për shqiptarët, izoluese dhe ksenofobike, si antishiptare ose si një nacionalizëm i frymëzuar i së kaluarës. Autori thekson se ka pasur vështirësi në sigurimin e të dhënave ose zbardhjen e tyre nga arkivat, por edhe për të zbuluar dokumentet origjinale. Mirëpo, këtë fakt ai e arsyeton me atë se punimi i tij posedon argumente të mjaftueshme për të konkretizuar nacionalizmin shqiptar pas Luftë së Dytë Botërore. Pavarësisht kësaj, ai ngërthen në studim edhe të kaluarën historike në kontekst të nacionalizmit shqiptar, duke reflektuar në historiografi. Pasqyrim të studimit të tij janë edhe tipizimet e miqve dhe armiqve, progresivëve e reaksionarëve, patriotëve e “tradhtarëve”, veprimet e të cilëve i koncepton nga parimi i vullnetit të mirë, nga filozofia kantiste për moralin.
Mbi të gjitha ky studim ka karakter përshkrues dhe krahasues. Mendimi analitik, është direktiva fundamentale e trajtimit të kësaj çështjeje. Mirëpo, para se të vijmë deri tek shtjellimi i këtij mendimi, atëherë duhet të bëjmë fjalë pakëz edhe për teoritë dhe konceptet, si p.sh. për konceptin e kombit politik që lindi nga francezët dhe konceptin e kombit kulturor-etnik që u formua nga gjermanët. Kombi si lidhje dhe frymëzim drejt nacionalizmit në aspektin e nacionalizmit kulturor nuk e përjashton idenë e shtetit dhe bashkësisë politike, por vetëm bën dallimin ndërmjet lojalitetit emocional e dhënë instiktivisht ndaj formës kulturore nga aleanca formale sipas kombit politik. Natyrisht, kombi dhe nacionalizmi u bënë tema të trajtimit të rrymave të mëdha ideologjike që zotëruan mendimin politik të shek. XIX dhe XX, si liberalizmi, socializmi dhe konservatorizmi.
Sipas konceptit liberal, për të ekzistuar një komb dhe për të pasur të ardhme, ai duhet të ketë një madhësi të mjaftueshme për formimin e tij, të ketë bashkëjetesë ose kujtesë historike për një shtet në të kaluarën ose në të tashmen, ekzistenca e elitës kulturore e krijuar për një kohë të gjatë, letërsia e shkruar dhe administrata vendase si dhe aftësia e dëshmuar për pushtime, që në këtë mënyrë e justifikon aftësinë e kombit për të mbijetuar.
Në konceptin socialist nuk ka ndonjë definim specifik për kombin dhe nacionalizmin, mirëpo përparësi e jepet shoqërisë dhe zhvillimit të saj. Aty më tepër idealizohen kombet e mëdha të cilat kanë të drejtë, sipas parimeve të proletariatit, të mbisundojnë mbi kombet e vogla. Ideja e lëvizjeve nacionaliste ishte e lejueshme për vetëvendosjen e kombeve, por vetëm në përputhje me normat e proletariatit. Fakti se Marksi, Engelsi, Lenini e Stalini, favorizonin kombet e mëdhenj, tregon për idealizimin që i bënë ata nacionalizmit rus gjatë kohës së Bashkimit Sovjetik.
Në konceptin sociologjik, nacionalizmi perceptohet si përpjekje e individit për të krijuar identitetin e tij dhe, si rrjedhojë e kësaj, të formojë identitetin kombëtar.
Gjithashtu, tendenca është që ky identitet kombëtar të përfshijë tërë hapësirën kulturore etnike, e cila duhet të jetë në përputhje të plotë me atë territoriale politike.

[Dar_di]

Dy traditat themelore

Ideja e kombit si vlera më e lartë, qendra e lojalitetit dhe baza e legjitimitetit, e idesë së identitetit kombëtar si forma më e lartë e identitetit, si vlerë qendrore e ndërgjegjes nacionale, bëri të mundshme ekzistencën e lëvizjeve politike nacionaliste.
Në Shqipëri kjo fillon në gjysmën e parë të shek. XIX, ndërsa arrijnë pjekurinë e saj me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, 1878. Kjo lëvizje u quajt Rilindja Kombëtare, ndërsa bartësit e saj rilindës. Shkaqet kryesore të organizimit të saj ishin:
1. Fillimi i procesit të industrializimit dhe rritjes së tregtisë në Perandorinë Osmane, nën sundimin e së cilës ishte edhe Shqipëria.
2. Krijimi i shteteve të pavarura fqinje, Serbisë, Greçisë, Malit të Zi dhe Bullgarisë dhe, lidhur me këto, rreziku i copëtimit territorial të territoreve etnike shqiptare ndërmjet këtyre shteteve fqinje.
3. Reformat administrative centralizuese (“Tanzimati” – 1839) që u bënë nga Perandoria Osmane dhe kundërshtimi i tyre nga shtresat e privilegjuara shqiptare.

Pra, kjo periudhë merret si fillim i nacionalizmit global shqiptar. Gjatë kësaj rrjedhe shekullore tek shqiptarët u krijuan dy tradita themelore: ajo e bashkëpunimit me sundimtarët fqinjë ballkanas, sllavë e grekë, kundër sundimtarëve jashtëballkanikë dhe tradita e bashkëpunimit me popujt jashtëballkanas kundër sundimtarëve ballkanas sllavë e grekë. Prej katolikëve shqiptarë, është fjala për ata që e ruajtën identitetin fetar prej krishterimit e deri në shek. XI, dolën rrymat nacionaliste shqiptare, ndërsa ata që u shndërruan në ortodoksë krijuan rrymat sllavofile dhe grekomane brenda kombit shqiptar. Këtë asimilim (ortodoks) ata e bënë pa vullnetin e tyre.
Dihet që paraardhësit e shqiptarëve janë ilirët, emër i cili u njoh deri në shekujt e parë të mesjetës, pastaj si albanë dhe si shqiptarë. Prej këtyre rrymave të dala nga asimilimi, siç ishin “bizantofilët” e “serbofilët”, pas Perandorisë së Dushanit dalin, rrymat pro dhe antinacionaliste shqiptare. Sipas autorit, në shek. XIV, dalin rryma e “skënderbegasve”, e cila bënte luftë kundër Perandorisë Osmane dhe kërkonte bashkëpunim me serbët, grekët, hungarezët (ishin vasalistë të Venedikut), pra, me një fjalë kërkon bashkëpunim me sllavët e grekët kundër osmanëve, si rrymë tradicionale. Në anën tjetër, rryma e dytë e këtij shekulli, është ajo e “vasalistëve”, përkrahës të Perandorisë Osmane, siç ishin Hamza Kastrioti, Moisi Golemi, Stres Balsha, Ballaban Pasha etj, dalin nacionalistët shqiptarë të shek. XIX.
Gjatë sundimit të Perandorisë Osmane pati rezistencë nga malësorët apo krahinat e vetëqeverisura, një tension ky lokal pa ndonjë zgjerim të madh. Pjetër Bogdani, arqipeshkv i Shkupit, në bashkëpunim me peshkopin serb Arsenie III Cërnojeviq dhe austriakët, luftuan kundër osmanëve, ndërsa Pashallëqet e Shkodrës dhe të Janinës kishin pretendime dhe interesa të ndryshme. I pari luftoi kundër sllavëve dhe grekëve dhe tentoi në krijimin e një pashallëku etnik shqiptar, ndërsa i dyti, përkundrazi, pati
lidhje me serbët, rusët, francezët, anglezët e veçanërisht me grekët, madje u ndihmoi atyre në themlimin e shtetit grek.
Nga kjo që u tha më lartë, konstatohet se pas vendosjes së pushtimit osman, rezistenca e armatosur nga shqiptarët shkoi duke u zvogëluar, ndërsa integrimi në jetën politike e shoqërore osmane duke u rritur, arsyeja ishte motivimi i fortë etnik që kishin shqiptarët për këtë integrim. Debatet dhe pyetjet e shumta, por edhe pluhuri mjaft i madh, mendimet e konceptet divergjente, lidhur me atë se pushtimi i shqiptarëve nga osmanët dhe përqafimi i islamit luajti rol pozitiv ose negativ, janë pjesë përbërëse dhe aktuale për shumë studiues, por pse jo edhe të atillë subjektiv ose emocional.
Autori me shumë përpjekje dhe fakte autentike dhe objektive, ka arritur t`i japë një përgjegjje me argumente të forta, duke konkluduar se ato patën rezultate e rrjedhoja pozitive në mbrojtjen e shqiptarëve nga asimilimi bizantin, sllav e grek. Për dallim nga sllavët që kishin ardhur në Ballkan për t`u vendosur gjithmonë aty, osmanët nuk paten pretendime të tilla. Në anën tjetër, Bizanti dhe Kisha Ortodokse e Konstantinopojës ushtronin presion gradual asimilues, sidomos kur gjuhë zyrtare u bë greqishtja. Si Perandoria Bizantine dhe ajo Osmane ishin universaliste, mirëpo, Bizanti dominonte nga sllavët e grekët, ndërsa Perandoria Osmane ishte më tolerante, multietnike, multikulturore dhe mjaft demokratike për kohën, sepse për dallim nga sulltanët të cilët zgjedheshin dhe rridhnin nga radhët osmane, apo më mirë të themi, posti i sulltanit ishte i trashëgueshëm, qeveria dhe institucionet e tjera mund të përfaqësoheshin nga njerëz me etni të ndryshme, si nga shqiptarët, serbët, malazezët, grekët, bullgarët, boshnjakët, hungarezët, armenët, arabët etj. Madje, sipas dëshmive historike, 42 kryeministra osman ishin me origjinë shqiptare. Perandoria Osmane ishte shumë më tolerante nga pikëpamja fetare.
Derisa ortodoksizmi i shqiptarëve bëhej me dhunë të egër fizike dhe ekonomike, islamizimi përgjithësisht bëhej mbi baza vullnetare, në praninë e dy dëshmitarëve, të gjykatësit etj., edhe nën presionin ekonomik. P.sh. “Kanuni i Stefan Dushanit” parashikonte damkosjen me hekur të skuqur në fytyrë, konfiskimin e shtëpisë dhe pasurisë të çdo shqiptari që nuk pranonte të konvertohej në ortodoks, ndërsa në përpjekjet islamizuese osmane nuk gjenden asnjëherë raste të tilla. Në anën tjetër, xhizja nuk ishte taksë e papërballueshme ekonomikisht. Ajo ishte një mundësi zgjedhjeje: të zgjedhësh nëse do të kryesh shërbimin ushtarak ose ta paguash atë. Pra, kjo nuk mund të krahasohet me dhunën fizike e ekonomike ortodokse. Pastaj, islamizimi nuk do të thoshte osmanizim ose turqizim, ndërsa ortodoksizmi ishte njëkohësisht edhe sllavizim edhe greqizim. Në Kosovë ata të cilët e pranonin fenë islame nuk bëheshin osman, por bëheshin shqiptar (turk-shqiptar mysliman, në kuptimin e termit të asaj kohe). Ndërsa, në anën tjetër, kush ortodoksizohej konsiderohej serb, pavarësisht nga prejardhja etnike. Administrata civile dhe ushtarake në Shqipëri nën Perandorinë Osmane ishte pothuajse tërësisht shqiptare, ndërsa në ortodoksizëm ndodhte e kundërta. Shqiptarët kishin liri në ushtrimin e traditave të vendit, në aspektin juridik lejohej edhe e drejta zakonore (Kanuni) për zgjidhjen e problemeve të ndryshme. Perandoria Osmane nuk ka organizuar shpërngulje të shqiptarëve si sllavët e grekët. Ata shqiptarë që janë shpërngulur në Italinë e Jugut tokat e tyre nuk janë populluar me osmanë, siç ndodhte me rastin e sllavëve dhe grekëve. Osmanët nuk ishin të dyndur në Ballkan dhe e zvogëluan fuçinë e sllavëve dhe grekëve në asimilimin e shqiptarëve. Për pesë shekuj osmanët nuk organizuan spastrim etnik, ndërsa ortodoksizmi sllav e grek këtë e bëri si para osmanëve, por edhe pas tyre në shek. XIX që përfunduan me asimilimin e territoreve të tjera shqiptare. Osmanët nuk ndërmorën ndonjë fushatë intensive për ndërrimin e toponimisë shqiptare, ndërsa pushtuesit serb (gjatë sundimit bizantin) ushtronin një presion intensive. Shqiptarët gjatë sundimit osman e arritën edhe një zhvillim ekonomik. Të gjitha këto ndryshime pozitive për shqiptarët dominuan deri në fillim të shek. XIX. Andaj, autori thekson se ata patën fatin të ruajnë traditën e të kaluarën, por edhe etnicitetin e tyre duke u mbrojtur nga asimilimi ortodoks sllav e grek. Hipoteza se shqiptarët u penguan nga osmanët në zhvillimin e tyre perëndimor me kohën, supozim ky që doli nga mendimi politik i enverizmit, sipas autorit është i pabazë dhe jo argumentues.
Shqiptarët i dhanë Perandorisë Osmane jo vetëm 42 kryeministra, ministra dhe një shumicë të madhe gjeneralësh, bejlerbejlerësh, sanxhakbejlerësh e personalitetesh të tjera politike-shtetërore, por edhe njerëzit e shquar, që kanë ndikuar gjithë kulturën osmane-turke si shkrimtarë, poetë, arkitektë, rektorin e parë të Universitetit të parë, enciklopedistë dhe hartuesin e fjalorit të gjuhës turke, autorin e himnit turk etj.

[Dar_di]

Lindja e nacionalizmit

Derisa shqiptarët kishin në duart e tyre një autonomi të posaçme përmes pashallëqeve, e cila u jepte atyre lejen, nëse mund të quhet kështu sipas mendimit personel, drejt decenralizimit të pushtetit qendror osman, në anën tjetër Perandoria Osmane kishte filluar të bënte hapat e parë të ndryshimit të gjendjes së saj ekzistuese. Duke e ndier veten sit ë prapambetur kundrejt lulëzimit perëndimor, ajo vendosi të bënte reformat ë cilat njihen me emrin Tanzimat – 1839. Në fakt, këto reforma e goditën shtresën privilegjuese osmane, appo më mirë të themi myslimanët, ngase u garantonte të drejta dhe detyrime të njejta gjithë banorëve të saj.
Shqiptarët u goditën më së shumti me këto reforma, sepse praktika e cila i çonte ata drejt decenralizimit u kthye në centralizimin e pushtetit, takstat u rritën, u zvogëlua pushteti i tyre në administratë, nëpunësit u zëvendësuan me joshqiptarë, u ndalua lëvrimi i gjuhës amtare etj., vendime këto të cilat nuk pranoheshin në asnjë mënyrë nga shqiptarët. Dhe tani ishte mëse e domosdoshme komponimi i një ideje kombëtare ose i një lëvizjeje bashkuese me interesa të përbashkëta. Rezistenca e kryengritjeve ose ajo fizike kishte filluar, ndërsa tani kërkohej një mobilizim mendor në përceptimin e identitetit kombëtar dhe në krijimin e formave më të përshtatshme të sendërtimit të tij. Dy kreatorët e kombit dhe nacionalizmit shqiptar Pashko Vasa (katolik) dhe Sami Frashëri (mysliman), në bashkëpunim me rilindësit tjerë, nisën themelet e para të një shteti shqiptar.
Megjithëkëtë, konkurrenca midis identiteve shkaktoi dilema tek popullsia shqiptare në bashkimin apo jo me nacionalizmin shqiptar. Siç dihet shqiptarët i takonin tri besimive fetare, myslimanë (shumica e tyre), ortodoksë dhe katolikë. Shqiptarët mysliman ishin përballë dilemës së një ideje panislamiste të dalur nga sulltan Abdylhamiti, mirëpo efekti i saj ishte i dobët për të bërë përçarje ose devijime drejt lëvizjeves nacionaliste. Shqiptarët ortodoksë të cilët jetonin në pjesën jugore të Shqipërisë ishin nën presion të madh të grekëve, sepse po të qëndronin së bashku me grekët ortodoks, atëherë ky do të ishte një rol pasiv i tyre dhe një asimilim i plotë. Ndërsa, ajo që ishte e drejtë: gjuha, kombi, zakonet i lidhnin ata me lëvizjen nacionaliste shqiptare, por, në anën tjetër kjo konceptohej prej tyre si një luftë me vëllezërit ortodoksë.
Duke i ndier këto vrima të ndarjes, lëvizja kombëtare gjente metodat e inspirimit në të kaluarën historike, si p.sh. tek Gjergj Kastrioti – Skënderbeu. Personaliteti i tij luajti rol pozitiv në bashkimin e shqiptarëve në dy aspekte: si Skënderbe real, të cilin e simpatizonin edhe sllavët e grekët, poashtu edhe rrymat serbofile e grekomane, dhe si Skënderbe i instrumantalizuar të cilin e përqafonte rryma vasaliste, pra që respektohej e frymëzohej nga shqiptarët mysliman. Kjo praktikë tendencioze e universaliste shqiptare i bashkonte aspiratat dhe forcat drejt rrugës së nacionalizmit shqiptar. Instrumentalizimi dhe përdorimi i Skënderbeut nga nacionalizmi është shembulli shqiptar i asaj që quhet përdorim ose interpretim nacionalist i historisë. Duke qenë i pranueshëm për të gjitha rrymat politike shqiptare, ai u bë figurë qëndrore e mendimit politik shqiptar, e Rilindjes Kombëtare Shqiptare të shek. XIX dhe deri sot. Kuptimi i kombit shqiptar si bashkësi e përkufizuar mbi baza etno-kulturore gjendet që më 1844 nga Naum Veqilharxhi. Megjithatë, dy autorët që e përpunuan në mënyrë sistematike dhe metodike idenë e nacionalizmit shqiptar, janë Pashko Vasa në dy esetë e tij “Shqypnia dhe shqyptarët” (1879) dhe “E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët” (1879); dhe Sami Frashëri në esenë e tij “Shqipëria ç`ka qenë, ç`është e ç`do të bëhetë?”. Këto ese, ata i hartuan duke u bazuar në prova të sakta si prejardhja, gjuha, tradita, historia e përbashkët, të cilat nga qenia e kombit nxjerrin të drejtën e shqiptarëve për të pasur njësinë e vet politike dhe se ajo duhet të përputhet me njësinë e kombit të tyre. Rreziku më i madh në këtë aspekt vinte nga sllavët dhe grekët, të cilët me agresivitet të madh tentonin në zhdukjen fizike, kombëtare e territoriale të shqiptarëve. Gjatë kësaj periudhe shqiptarët ishin në dilemë, të bashkëpunojnë me sundimtarët ballkanikë kundër pushtuesit jashtballkanik ose të bashkëpunojnë me sundimtarin jashtëballkanikë kundër pushtuesve ballkanikë. Ata zgjodhën këtë të fundit, sepse ishin të ndërgjegjshëm për synimet e serbëve dhe grekëve. Mirëpo, kishte edhe disa rryma shqiptare panballkanike, të cilat krijuan dy traditat themelore. Ata ishin sllavofilët dhe grekomanët të cilët bashkëpunonin me ta kundër pushtuesit të përbashkët.

[Dar_di]

“Bota e ideve dhe e ndjenjave të nacionalizmit shqiptar”

Në historiografinë e sotme shqiptare dominon teza e besueshme dhe përgjithësisht e pranuar se shqiptarët janë me prejardhje ilire. Mirëpo, rilindësit shkonin edhe më larg duke këmbëngulur se shqiptarët ishin populli më i vjetër i Evropës Juglindore, të cilët rridhnin nga pellazgët. Këtë hipotezë ata nuk e krijuan rastësisht, por që bazoheshin në studimet e kohës. Ajo pranohej si nga rryma nacionaliste shqiptare, por edhe nga ajo grekomane me dallimin se këta të fundit thoshin se shqiptarët dhe grekët janë vëllezër me origjinë të përbashkët pellazgjike. Pra, sipas tyre, ata kishin lidhje gjaku e vëllazërore me grekët. Të tillët, si p.sh Dhimitër Kamarda, mbronte pikëpamjen se gjuha shqipe është substrat i greqishtes, ndërsa Jani Vreto, duke u nisur nga këto lidhje, propozonte që shqiptarët të mos quheshin shqiptar, por heleno-shqiptarë. Edhe për alfabetin e shqipes ai këmbëngulte në vendosjen e alfabetit grek. Jani Vretoja dhe Thimi Mitko, mbronin po ashtu pikëpamjen e bashkimit politik të shqiptarëve me grekët, por sipas tyre, në një shtet të “përbashkët”. Tendencat e tilla grekomane i admironte edhe kryeministri shqiptar F.S. Noli ku, sipas tij, ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve ekzistojnë “lidhje race dhe historie”. Duke iu përgjigjur pyetjse së redaktorit të gazetës greke “Politika”, kryeministri shqiptar Noli, thotë: “është e tepërt të flasim për origjinën e përbashkët të dy popujve, që kanë po ata stërgjyshër” dhe se “… nga ana tjetër, shqiptarët nuk harrojnë se në saje të kulturës greke lulëzoi ndjenja e tyre kombëtare”. Mbas Nolit, këto teza dhe përfundime politike grekomane nuk kanë gjetur përkrahës dhe, si të tilla, janë shuar.
Tezën e prejardhjes pellazgjike të shqiptarëve e mbronin edhe kreatorët e shtetit shqiptar si Pashko Vasa e Sami Frashëri. Ata pohonin se grekët ishin të ardhur në Ballkan pas pellazgëve dhe se me luftë kishin mundur t`i dëbonin ata drejt veriut, sepse pellazgët nuk u pajtuan të jetonin të robëruar. Kështu, sipas Pashko Vasës, shqiptarët dhe grekët kurrë nuk kishin qenë të bashkuar, madje, sipas tyre, armiku më i madh i shqiptarëve ishin grekët me “Megali Idenë” e tyre. Përkundrazi, osmanët nuk paraqitnin rrezik për kombin shqiptar, sepse ata ishin më tolerant dhe kjo dëshmohej nga e kaluara historike.
Për nacionalizmin shqiptar, rrezik të madh paraqitnin edhe sllavët (serbët, malazezët, bullgarët e rusët), sepse ata synonin në copëtimin e tokave dhe eliminimin fizik të shqiptarëve. Vetë, udhëheqësi i Kryengritjes së Përgjithshme Shqiptare të vitit 1912, Hasan Prishtina thoshte se ani përse lufton kundër turqve, sllavët ishin rrezik më serioz, madje edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore kjo u dëshmua, pse jo edhe tani. Edhe Samiu thoshte një gjë të tillë.
Prirja e nacionalizmit shqiptar ishte krejtësisht perëndimore. Elita politike, themeluese e nacionalizmit shqiptar, përbënte në pikëpamjen e formimit, arsimimit dhe krijimtarisë kulturore, një shkrirje të kulturës lindore, persiane, islamike dhe osmane me kulturën perëndimore. Politikisht, nacionalizmi shqiptar ishte drejtuar thellësisht drejt Evropës Perëndimore. Madje edhe Naim Frashëri shprehet se të ardhmen e pret nga perëndimi, se ai është vend i ndriçuar dhe mezi pret që edhe Shqipëria të bëhet e tillë:”Jakë o ditë e bekuarë/ që lind nga perëndon/ atë an`e ke ndrituar/ po ne pse na harron?”, në kuptimin nacionalist shqiptarët e konsideronin veten si mbrojtës të Evropës Perëndimore nga vërshimi sllav, të cilët janë popuj të Lindjes, ashtu si e kanë mbrojtur në kohën e Skënderbeut nga vërshimi osman, të cilët poashtu ishin popuj të Lindjes. Kjo ndjenjë dhe orientim properëndimorë ka qenë dhe ka mbetur karakteristikë e përhershme e nacionalizmit shqiptar. Ky drejtim është rrjedhojë logjike e konfliktit të tij me popuj sllavo-lindorë dhe ortodoksë, të cilët konsiderohen armiku kryesor i shqiptarëve.

Tiparet dalluese të nacionalizmit shqiptar janë:
1. Nacionalizmi shqiptar është jomesianik, domethënë, nuk i jep vetes rolin e Mesias, shpëtimtarit të popujve të tjerë, siç ishin pansllavizmi, panhelenizmi, pangjermanizmi etj.
2. Nacionalizmi shqiptar është mbrojtës dhe jo agresiv,
3. Nacionalizmi shqiptar është realist në kuptimin e politikës,
4. Nacionalizmi shqiptar është pragmatist,
5. Nacionalizmi shqiptar është fetarisht tolerant,
6. Nacionalizmi shqiptar është modernizues jotradicionalist,
7. Nacionalizmi shqiptar është joksenofobik – izolacionist.

[Dar_di]

Panballkanizmi

Në vitin 1844, në Beograd, kryeministri serb, Ilia Garashanin, hodhi parullën “Ballkani, popujve të Ballkanit”. Ndërsa njëqind e dyzet e katër vjet më vonë (1988), ministri i Punëve të Jashtme të Shqipërisë, Reiz Malile, hodhi po në Beograd parullën, “Ballkani duhet t`u takojë vetëm popujve të tij!”.
Në këtë kontekst, panballkanizmi joshqiptar nuk i njihte shqiptarët fare, siç është fjala tek projekti i Garashaninit, ai thirrte më tepër në pansllavizëm.
Në anën tjetër, sipas autorit, kur është fjala për panballkanizmin shqiptar, shqiptari më panballkanist ka qenë Skënderbeu, pastaj Kuvendet Ballkanike, Ali pashë Tepelena etj etj, por që si panballkanistë shqiptarë konsiderohen rrymat sllavofile (serbofile) dhe grekomane.
Sllavofilët (serbofilët) shqiptarë. Me emrin sllavofilë shënohet ajo rrymë politike shqiptare, e cila me veprimtarinë e vet iu përmbajt pikëpamjeve, praktikave dhe programeve politike të nacionalizmit serb (dhe malazez e bullgar) për shqiptarët. Autori përmend personalitete shqiptare me karakter historik dhe patriotik, të cilët kanë bashkëpunuar me sllavët. Të tillët, si: Isa Boletini, Idriz Seferi e Sadik Ramë Gjurgjeviku (sipas Zekeria Canës), këta ishin më të bindurit dhe lojalistët e politikës serbe e malazeze për shqiptarët. Pastaj Ahmet Zogu e F.S. Noli, sepse serbët niseshin nga ajo se armiku i tyre i përbashkët ishte Perandoria Osmane, e cila ju kishte sjellë dëme apo e kishte penguar këtë zhvillim të tyre. Në fakt, në praktikë ndodhte e kundërta, sepse shqiptarët nxiteshin prej sllavëve për luftë kundër osmanëve, shkurtimisht, mashtroheshin. Rryma serbofile dha një kontribut të rëndësishëm në realizimin e planeve dhe programeve nacionaliste serbe ndaj shqiptarëve. Nga këto pozita ajo hyri në konflikt të shpeshtë me nacionalizmin shqiptar, konflikte që shpesh morën formën e luftërave të vërteta civile ndërmjet shqiptarëve.
Grekofilët shqiptarë. Me emrin grekofil shënohet ajo rrymë politike shqiptare, e cila në veprimtarinë e vet iu përmbajt pikëpamjeve, praktikave dhe programeve politike të nacionalizmit grek për shqiptarët. Këto rryma kanë qenë pengesat kryesore të unitetit nacionalist shqiptar, sepse lojaliteti i tyre ndaj serbëve dhe grekëve, i kishin sjellur dëme shqiptarëve në copëtimin e trojeve të tyre dhe dëbimin nga tokat e tyre. Në shek. XIX, nga tradita e bashkëpunimit me popujt ballkanikë kundër “armikut të përbashkët” jashtëballkanik osman, lindën rrymat e ndryshme që u quajtën “serbofile” dhe “grekomane”, të cilat bashkarisht do të quhen “panballkanike”, dhe, nga tradita e bashkëpunimit me pushtuesit jashtëballkanikë osmanë, kundër pushtueve ballkanikë, lindën rrymat politike, të cilat u quajtën “turkomane” dhe “nacionalistë” shqiptarë.
Nacionalizmi shqiptar ka lindur nga tradita e bashëpunimit me pushtuesit, armiqtë jashtëballkanikë, kundër pushtueve ballkanikë sllavë e grekë, në vijën “albanë”---“vasalistë”---“nacionalistë”. Panballkanizmi shqiptar (“sllavofilët” dhe “grekomanët”) ka lindur nga tradita e bashkëpunimit të shqiptarëve me pushtuesit ballkanas, kundër pushtuesve jashtëballkanikë në vijën “sllavë” e “grekë” --- “probizantinë” --- “skënderbegas” --- “rezistenca antiosmane” --- “panballkanizmi shqiptar” = (“sllavofilë” + “grekomanë”).

[Dar_di]

Ndarjet e mëdha pas shpalljes së pavarësisë

Përderisa para Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë koncepti nacionalist dhe dinamika e tij pretendonte në realizimin e programit që kishte, gjë e cila u arrit, por në mënyrë të pjesërishme, nacionalizmi shqiptar vazhdoi të ishte prezent edhe mëtutje në mesin e shqiptarëve irredentist, të cilët synonin në jetesën e kombit shqiptar me territorialitet të plotë etnik. Kjo nuk ishte arritur, ndërsa ata që kishin mbetur jashtë shtëpisë ose që u ishte marr toka me forcë kërkonin bashkim. I tillë ishte Hasan Prishtina, i cili me parullën e vazhdimit të luftës dhe rezistencës për bashkimin kombëtar etnik të shqiptarëve, iu drejtua qeverisë së Tiranës, por ajo heshti, ngase kishte frikë në rrezikun e kufijve aktual të Shqipërisë, se ata do të pushtoheshin.
Pra, gjatë kësaj kohe e pas saj, në Shqipëri nuk kishte më nacionalizëm, ai ndodhej në zemrat e kosovarëve dhe çamëve, sepse ndarjet e mëdha kishin filluar në Shqipëri dhe ato dukeshin në mesin e shqiptarëve të andejparit. Nuk ishte ky një mit nga i cili frymëzohej Hasan Prishtina, por një këmbëngulje e drejtë irredentiste nacionale shqiptare.
Nacionalizmi shqiptar nisej nga besimi se shteti i krijuar shqiptar s`do të mundej as të forcohej politikisht dhe as të zhvillohej ekonomikisht, pa arritur më parë bashkimin kombëtar. Sepse Kosova dhe popullsia çame ishin aneksuar nga sllavët e grekët. Ky nacionalizëm shqiptar e shikonte vendosjen e një sistemi politik demokratik si një rrethanë që lehtëson veprimtarinë e tij dhe të përpjekjeve të përbashkëta për bashkimin kombëtar. Ky koncept nacionalist mbizotërohet nga konceptet e liberalizmit politik – filozofik e të demokracisë libarle përgjithësisht.
Edhe gjatë kësaj kohe armiqtë kryesorë vazhdojnë të jenë sllavët (serbët e malazezët) e grekët, rusët francezët, anglezët, sepse këta popuj luajtën një rol negativ në Traktatin e Shën Stefanit, Kongresin e Berlinit, Konferencën e Ambasadorëve në Londër (1913), Luftën e Parë Botërore, Konferencën e Paqes në Paris (1919), duke i dhënë mbështetje armiqëve të shqiptarëve. Ndërsa aleat janë Austro-Hungaria, Turqia dhe Gjermania. Megjithëkëtë, tani pas Shpalljes së Pavarësisë dolën rryma jonacionaliste, të cilat mendonin se nuk duhej luftuar më për bashkimin kombëtar dhe se Shqipëria mund të qëndronte politikisht dhe të zhvillohej ekonomikisht edhe pa të. Madje këto rryma jonacionaliste i kundërshtonin nacionalistët shqiptar, por edhe i përndjeknin, prandaj si të tilla, ato do të quhen rryma antinacionaliste. Tri rrymat kryesore politike antinacionaliste janë: “zogizmi”, “nolizmi” dhe “lëvizja komuniste”.

Zogizmi. Quhet kështu nga udhëheqësi i saj Ahmet Zogu. Ai, nacionalistët shqiptar për Bashkimin Kombëtar i quante aventurierizëm politik, iluzion politik etj. Ishte pro marrëdhënieve të mira me fqinjët serb e grek, këtë e tha edhe në vitin 1922 para Parlamentit. Ishte pro monarkisë dhe autoritarizmit. Qeveritë zogiste përmes deklaratave zyrtare publike shpreheshin se s`dëshironin që çështja e Kosovës të turbullojë marrëdhëniet miqësore midis Shqipërisë e Jugosllavisë. Zakonisht, mbas këtyre deklaratave, Jugosllavia ashpërsonte qëndrimin ndaj shqiptarëve brenda territorit të vet. Zogistët kishin larguar nga puna edhe disa nëpunës kosovar që punonin në Shqipërinë e Veriut. Për zogistët aleat të shqiptarëve ishin Serbia, Italia, Anglia dhe Franca, por në fillim ishin serbët, sepse ata e ndihmuan atë që të vie në pushtet.
Zogizmi hyri në konflikt me nacionalistët shqiptar irredentistë, me grekomanët e serbofilët më pak, por edhe me nolizmin e komunizmin. Zogizmi vrau Bajram Currin e Hasan Prishtinën dhe e dënoi Nolin. Për zogizmin më të pranueshëm ishin serbofilët, prej të cilëve përbëhej edhe qeveria zogizte. Siç ishin (serbofilë) Ceno Beg Kryeziu, Xhemil Dino, Iliaz Vrioni, Nikollë Ivanaj, Sejfi Vllamasi etj. Me kërkesën e Serbisë, zogizmi ngriti çështjen e përjashtimit të deputetëve kosovarë nga Parlamenti i Shqipërisë. Zogizmi bashkëpunoi me Serbinë për shuarjen e lëvizjes antiserbe në Kosovë, të njohur si “Lëvizja kaçake e Kosovës”, gjatë viteve 1918-1928. Pra, zogizmi mund të konsiderohet si rrymë serbofile shqiptare. Por, zogizmi, në krahasim me rrymat tjera antinacionaliste (nolizmin e enverizmin) ka qenë më i afërt me nacionalizmin shqiptar.

Nolizmi. Quhet kështu nga përfaqësuesi i saj kryesor, F.S. Noli. Përfaqëson një sistem pikëpamjesh dhe praktikash politike e kulturore, që arsyetojnë paraqitjen si rrymë politike më vete dhe jonacionaliste në mendimin politik shqiptar. Ajo konsiderohet si rrymë panballkaniste.
Për bashkimin kombëtar, në të cilin këmbëngul rryma nacionaliste (irredentiste), Noli thotë se ai është një luks për shqiptarët, duke u shprehur kështu kundër bashkimit të njësisë politike me atë kombëtare. Madje, për çështjen çame, Noli thotë: “ne nuk duam të ndërhyjmë në çështjet e brendshme të Greqisë, se çështja është e brendshme greke, por do të ishte mirë të rregullohet miqësisht, që të mos bëhet shkak rreziqesh për marrëdhëniet e të dy vendeve”. Noli dëshiron të ketë raporte të mira me Jugosllavinë e Greqinë.
Në përfytyrimin nolist, armiqtë kryesor të shqiptarëve mbeten imperialistët (me të cilët Noli i mendonte perëndimorët), ndërsa miqtë kryesor të shqiptarëve i konsideron sllavët, grekët dhe ballkanasit përgjithësisht. Me rrymat politike shqiptare Nolizmi ka bashkëpunuar me komunistët, madje shumica e komunistëve dolën nga nolizmi. Ishte kundër zogizmit. Lista e praktikave politike noliste që janë me logjikën e nacionalizmit shqiptar është e shkurtër. Këtu mund të numërohet futja e shqipes në meshë në Kishën Ortodokse Shqiptare (1908), shtrimi i çështjes shqiptare në takimin me presidentin amerikan Vilson (1918); përpjekjet për/ dhe shpallja e kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare (1919); mbron mbetjen e deputetëve të Kosovës në Parlamentin e Shqipërisë dhe të drejtën e votës për Bajram Currin (1923), etj.
Lista e praktikave dhe ideve politike noliste, të kundërta me nacionalizmin shqiptar, është e gjatë. Por, këtu mund të përmenden: përfytyrimi klasor përballë atij nacionalist (që nga 1907); veprimtaria kundër Hasan Prishtinës e Ismail Qemalit (1912); afria e përhershme me komunistët; afrimi me Bashkimin Sovjetik (që nga 1924); përfytyrimi i tkurrur për atdheun; ideja e prejardhjes së përbashkët të shqiptarëve me grekët; paraqitja e kulturës greke si bazë e ndjenjës kombëtare të shqiptarëve; pjesëmarrja e tij në Kongresin e Miqve të Bashkimit Sovjetik (1927); resentimentet negative kundër shqiptarëve të Shqipërisë së Veriut dhe të Kosovës (si malok dhe kosoviot) etj. Sa i përket Bajram Currit, atë politikisht “e vrau” Noli (duke e ndaluar veprimtarinë e Komitetit Kosova), ndërsa fizikisht, disa muaj më vonë, e vrau Zogu.
Nolizmi nuk mbeti vetëm një rrymë jonacionaliste, por iu kundërvu nacionalizmit shqiptar, qoftë në idetë themelore, qoftë me veprime praktike, ose, thënë ndryshe, nolizmi nuk ishte rrymë politike thjesht jonacionaliste, por rrymë politike antinacionaliste.

[Dar_di]

Lëvizja komuniste (enverizmi)

Edhe këto rryma kishin dëshirë në bashkimin kombëtar, por rruga të cilën e zgjodhën ato, ishte e papërshtatshme me qëndrim joserioz, duke e lënë këtë aspiratë kombëtare në plan të dytë, të tretë, ose nganjëherë edhe për ta harruar fare.
Rryma nacionaliste (irredentizmi) e mori pushtetin për pak ditë (qeveria e Hasan Prishtinës), por synimi i saj i parë në bashkimin kombëtar nuk u pëlqye nga rrymat panballkanike dhe qeveria e tij ra nga pushteti (1922). Madje enverizmi ka pasur shumë dallime në disa ide themelore me nacionalizmin shqiptar, si p.sh. në konceptin atdhetar, kombëtar (duke thënë se atdheu dhe kombi i shqiptarëve është territori i Shqipërisë, jo asaj etnike), pastaj miq i konsideronte komunistët e Jugosllavisë, grekët, Bashkimin Sovjetik, Kinën, etj. Kosovën dhe Çamërinë nuk i reflektonte fare. Për enverizmin, vëllezërit sovjetik, jugosllav, “motra Kinë”, janë shprehje më të pëlqyera sesa të zë në gojë, apo të marr parasysh, kërkesën e komunistëve të Kosovës për t`u bashkuar me ata të Shqipërisë. Enverizmi armiq i konsideron fashistët Italian, nazistët gjerman, madje edhe SHBA-të dhe Anglinë, drejtime këto që bien ndesh kategorikisht me nacionalizmin shqiptar.
Enverizmi ishte një sistem politik që si parim themelor kishte formimin e një shoqërie socialiste duke u bazuar në sistemin komunist. Dallim tjetër është se enverizmi kishte edhe rol mesianik, në ndihmë Jugosllavisë dhe Spanjës, ndërsa kosovarët e çamët nuk i shikonte fare. Të marrim shembull këtu Andon Zako Çajupin kur thotë: “Mjaft punove për të tjerë o fatkeq, shiko vendin tek ke lerë e tek heq.” Disa tipare tjera dalluese me nacionalizmin shqiptar, enverizmi i ka edhe në këto aspekte, në karakterin mesianik, jo tolerant fetar, ksenofobik, izolacionist etj. Nga kjo mund të themi se enverizmi si burim kryesor e ka stalinizmin, i cili është i kundërt me nacionalizmin shqiptar, si në dimensionin subjektiv, por edhe në atë praktik. Rusët ishin gjithmonë kundër shqiptarëve. Enverizmi në vitin 1963 u prish me sllavët. Me perëndimin u prish në vitin 1946, me jugosllavët në vitin 1948, me hrushovianët më 1961 dhe me kinezët 1978.
Enverizmi nuk mund të quhet si rrymë nacionaliste shqiptare, sepse ai pati lidhje me Lindjen, i mohoi besimet fetare, duke u shpallur kështu Shqipëria si shtet ateist, nuk pati marrëdhënie ose nuk donte të merrte parasysh ftesat e ndryshme nga perëndimi, ishte një rrymë e cila e izoloi Shqipërinë si me Lindjen ashtu edhe me Perëndimin. Duhet të jemi të vetëdijshëm se, sidomos mbas viteve `60, enverizmi udhëton me konflikte ideologjike dhe marrëdhënie të tendosura ndërshtetërore me Jugosllavinë dhe Bashkimin Sovjetik, dhe kështu si praktikë politike vazhdoi të formësohet nga idetë e panballkanizmit shqiptar (rrymave sllavofile dhe grekomane) dhe stalinizmit si nacionalizëm pansllav rus dhe se enverizmi ishte stalinizëm edhe në këtë aspekt.
Në politikën e jashtme, dy parimet themelore nga të cilat ndiqej enverizmi, ishin: parimi i përkrahjes së lëvizjeve nacionale-çlirimtare dhe parimi i luftës ndaj dy superfuqive, SHBA dhe BRSS, si armiq të “barabartë të popujve.” Në vitin 1970 BRSS-në e shpalli të tillë.
Sipas Enver Hoxhës, tani “në krye të armiqëve të popujve janë imperializmi amerikan dhe social-imperialiami sovjetik. Të dy luftojnë kundër popujve e vendeve të tjera, kundër forcave revolucionare.” Se Enver Hoxha dhe PPSH pretendonte të luante
rolin e mesiut të marksizëm-leninizmit tregon fakti se në kohën kur u prishën marrëdhëniet me BS, ai prapëseprapë mbajti anën e BS. Nga tërheqja e BS para presionit amerikan, vështirë se do të ishte prekur më shumë edhe një nacionalist ekstremist rus: “Doli ajo që e mendonim ne. Hrushovi kapitulloi para Kenedit dhe e la Kubën në baltë… E tmerrshme është, se ai, me këtë qëndrim diskreditoi krejt Bashkimin Sovjetik. Kjo është tradhëti e re, e madhe, që u bëhet Bashkimit Sovjetik, marksizëm-leninizmit…” – shkruante Enver Hoxha.
Edhe pse enverizmi i kishte ndërprerë raportet diplomatike me BS-në, ai prapëseprapë shprehte simpati për pansllavizmin rus, duke kritikuar udhëheqësit e BS që nuk i ndihmonin apo nuk e ruanin INFLUENCËN E TYRE BOTËRORE kundër imperializmit amerikan dhe, dëshirë e Shqipërisë për të mbajtur raporte diplomatike me vendet e tjera jashtë evropiane, kanë qenë marrëdhënie me sferat e influencës sovjetike, si: Vietnamin, Libinë, Nepalin, Sirinë, Guinenë Ekuatoriale, Senegalin, Nigerinë, Kamerunin, Gabonin, Guinea Bisau etj., nuk mund të krahasohet apo shpjegohet me ndonjë strategji nacionaliste shqiptare, por vërtetohet e kundërta, se enverizmi shpesh u tregua më mbrojtës i shpirtit rus sesa vetë Hrushovi, Brezhnjevi e drejtues të tjerë të Bashkimit Sovjetik.

[Dar_di]

Enverizmi në anën e serbëve kundër “titizmit”

PKSH u themelua më 1941. Në vitin 1948 Enver Hoxha u prish me jugosllavët dhe përkrahte nacionalizmin serb.
Enverizmi dhe nacionalizmi serb kanë qenë kundërshtarët më të vendosur të barazimit të statusit juridik të Kosovës me republikat e tjera të federatës jugosllave. Natyrisht, këtë pozitë të Kosovës e planifikonte Tito dhe “titistët” shqiptarë të Kosovës. Ky qëndrim antikosovar i E. Hoxhës ishte i qëndrueshëm deri më 1981, por edhe pas kësaj, përpjekjet e Kosovës, veçse me fjalë, nuk përkrahen me asgjë tjetër nga Shqipëria zyrtare si shtet.
Enver Hoxha frikohej se mos Tito do ta largonte pushtetin e tij në Shqipëri dhe kjo ishte arsyeja që e bëri atë të jetë përkrahës i nacionalizmit serb. Në vend të barazimit të statusit juridik të Kosovës në Jugosllavi, E. Hoxha u këshillonte shqiptarëve të Kosovës tri rrugë për çlirimin e tyre:
a) Rruga e revolucionit proletar në vend të “reformave borgjeze”;
b) Bashkë me klasën punëtore të popujve të tjerë të Jugosllavisë, të ngrihen në revolucion proletar për përmbysjen e sistemit kapitalist vetëqeverisës dhe vendosjen e diktaturës së proletariatit;
c) Të bashkohen me marksistë-leninistët e vërtetë, me stalinistët e Jugosllavisë, gjithashtu për kryerjen e revolucionit proletar, pasi ky zgjidhte edhe problemet nacionale.
Derisa në Kosovë rryma titiste (decentralizuese) e përfaqësuar nga Fadil Hoxha, Xhavit Nimani, Mahmut Bakalli etj; kritikohet nga nacionalizmi serb dhe enverizmi, përkundrazi mbështetet rryma “rankoviqiste” si Ali Shukriu, etj. Mbi të gjitha, politika e jashtme e enverizmit kishte dëshirë të bashkëpunonte me pansllavizmin rus dhe me serbët e Jugosllavisë, ndërsa e kundërshtonte çdo përpjekje nacionaliste shqiptare pro perëndimore. P.sh., derisa në Kosovë veprat e Fishtes nëse lexoheshin nga ndokush, të tillët dënoheshin me dy muaj burgim dhe konfiskimin e librit, në Shqipëri mund të dënoheshin me 20 vjet burgim dhe me internim të familjes. Pra, në politikën e jashtme nuk mund të ekzistojë koncepti se enverizmi u bë kundërshtar i sllavëve: në marrëdhëniet ekonomike, diplomatike, në gjykimin e ngjarjeve ndërkombëtare, në fushën kulturore e shpirtërore enverizmi mbeti deri në fund në anën e Rusisë kundër Perëndimit, ndërsa brenda Jugosllavisë, në anën e serbëve kundër kroatëve, sllovenëve e boshnjakëve.

[Dar_di]

Lufta e hapur kundër nacionalizmit shqiptar

Enverizmi gjatë gjithë ekzistencës së vet ka luftuar kundër nacionalizmit shqiptar. Enevreizmi kurr nuk ka kërkuar bashkimin e kombit shqiptar në një njësi të vetme politike, ndërsa kjo ide ishte parimi kryesor i rrymës nacionaliste shqiptare. Në këtë kontekst, ideja e bashkimit të Kosovës me Shqipërinë u dënua ligjërisht. Ata që propagandonin këtë qëllim dënoheshin me burg, por edhe pushkatoheshin.
Në ndërgjegjen politike enveriste, nacionalizmi përkufizohej si ideologji borgjeze dhe çdo pikëpamje e tillë e shprehur në çfarëdo forme, dënohej si agjitacion dhe propagandë. Pra, këto dënime bëheshin për të ruajtur pozitën sunduese të tij në Shqipëri dhe për të krijuar lojalitetin e popullit, duke propaganduar rrezikun e tendencave të tilla. Tetë të dënuar me pushkatim, në fund përmendnin: “Rroftë Shqipëria së bashku me Kosovën.”
Enverizmi është përpjekur t`i instrumentalizoj shqiptarët jashtë kufijve politik të Shqipërisë, në interes të politikës së vet. Duke e ndier një rrezik nga ndonjë sulm eventual i rusëve, ai thoshte se le ta dinë armiqtë tanë se po të tentonin të sulmojnë Shqipërinë, atëherë ata do të pritën me armë nga shqiptarët e Kosovës, madje kjo është detyrë e kosovarëve, sepse Shqipëria është atdheu i tyre. Përkundrazi, në këtë kontekst, enverizmi e ka ngushtuar konceptin mbi atdheun. Socializmin politik e ka synuar në një fakt historik-politik, që caktimin e kufijve të shtetit shqiptar nga Fuqitë e Mëdha në vitin 1913, ta shndërrojë në fakt të ndërgjegjes politike shqiptare, e cila bie në kundërshtim me nacionalizmin shqiptar, sepse Shqipëri Etnike ishte edhe Kosova dhe popullsia çame, të cilat enverizmi nuk i quante pjesë të atdheut të tyre. Pra, nga kjo themi se ai ishte rrymë serbofile e grekomane. Ai e ka ngushtuar konceptin për kombin. I quan shqiptar ata që jetojnë brenda njësisë politike të Shqipërisë, ndërsa shqiptarët jashtë saj si joshqiptarë, “kosovar, çam” etj.
Enverizmi e ka përmbysur përfytyrimin e nacionalizmit shqiptar mik/armik. Siç e kemi thënë edhe më herët se rrymat antinacionaliste shqiptare i konsideronin si armiq osmanët dhe perëndimorët etj, ndërsa si miq sllavët e Ballkanit, grekët e rusët. Mbi këtë bazë ka vepruar edhe enverizmi. Në periudhën e regjimit të tij edhe paraqitja apo shkrimi i Historisë së Popullit Shqiptar, është projektuar nga e tashmja duke e skematizuar të kaluarën dhe mosparaqitjen objektive të së vërtetës historike. P.sh. si miq tradicional të shqiptarëve janë serbët, grekët, bizantinët e bullgarët, me një fjalë i gjithë ortodoksizmi lindor, ndërsa si periudhë e ngecjes së lulëzimit apo të zhvillimit të shqiptarëve elementarizohet ajo e Perandorisë Osmane.
Fokusimi i tyre asimetrik (i njëanshëm) është vërejtur edhe tek skematizimi i historisë nga enveristët ( ku shumica janë shqiptarë), tetë, prej të cilëve
pesë nuk janë etnikisht shqiptarë, por katër prej tyre janë vllehë, si p.sh. redaktori përgjegjës Stefanaq Pollo, dhe një hebrej (ish-kryetar i Akademisë së Shkencave, Aleks Buda). Ky i fundit ishte shkolluar në Vjenë, ndërsa shtatë të tjerët kishin kryer studimet në Bashkimin Sovjetik dhe i takonin shkollës ruse. Nga kjo mund të kuptojmë se historia nuk është e renditur dhe autentike, por që në shkrimin e saj ka dominuar aspekti subjektiv.
Enveristët në botimin e veprave të rilindësve i shmangin ose edhe nuk i botojnë fare deklarimet e tyre kundër armiqve sllavë e grekë. P.sh. te vepra e Sami Frashërit: “Shqipëria ç`ka qenë ç`është e çdo të bëhetë?”, nuk botohet fare kapitulli “Rreziket e Shqipërisë” për shkak se Samiu armiqtë kryesorë dhe fundamental të shqiptarëve i konsideronte “shqehtë e greqët” e pastaj “osmanët” të cilët u ndihmojnë atyre.
Gjithashtu edhe vepra nacionaliste “Lahuta e Malcisë” e Gjergj Fishtes u kritikua ashpër nga Enver Hoxha si vepër shoviniste ndaj serbëve e malazezëve, si imperializëm etj. Ndërsa, në anën e kundërt, kjo vepër është hallkë zinxhirore e paralajmërimeve të vazhdueshme për armiqtë e shqiptarëve. Gjatë gjithë regjimit komunist në Shqipëri, kjo vepër ishte e ndaluar të lexohej, sepse nxiste nacionalizmin shqiptar dhe ata të cilët gjendeshin në flagrancë dënoheshin me burgim. Kjo tregon centralizimin parimor të veprimit censurist të enverizmit, duke iu dhënë mesazhe shkrimtarëve të kohës së tij se çfarëdo t`i priste po që se shkruajnë kundër sistemit dhe ideologjisë së kohës. Me një fjalë, politika e tij në instrumentalizimin e shqiptarëve pati sukses, mirëpo, praktika ishte antinacionaliste apo nuk përputhej me nacionalizmin shqiptar të shek. XIX.
Në kuadër të PKSH dominonte elementi joshqiptar në këtë elitë enveriste. Enverizmi nxiste përçarje fetare dhe krahinore, shpalli Shqipërinë shtet ateist i vetmi në botë. Mbi të gjitha, ai është besnik i vetëm ndaj marksizëm-leninizmit, d.m.th. stalinizmit, si formë e rusifikuar e marksizmit, si bashkim i marksizmit me nacionalizmin pansllav rus, nga Lenini dhe më pas nga Stalini. Është vazhdim i rrymës me përvojë shekullore panballkanike shqiptare, është vazhdim i rrymave politike serbofile dhe grekomane shqiptare, e veshur me ideologji komuniste. Është pasardhës i drejtpërdrejt i nolizmit.
Përveç njësimit të gjuhës letrare shqipe, enverizmi nuk mund të cilësohet si pasardhës i frymëzuar në nacionalizmin shqiptar, sepse praktika politike e ndjekur prej tij, kategorikisht bie në kundërshtim me planet nacionaliste shqiptare të filluara nga shek. XIX. Nuk mund të hasësh në një politikë e cila do të çonte në bashkimin kombëtar të shqiptarëve, por përkundrazi, përpjekjet ndiqeshin nga parimi divergjent pengues për një synim të tillë. Pasi që pjesa më e madhe e politikës realiste enveriste, mbizotërohej nga modelet e nacionalizmave sllavë dhe nacionalizmit grek, mbizotërimi i elementit joshqiptar, ortodoks, me arsim rus, jugor, në udhëheqjen politike, kulturore, shkencore dhe të medias, ka bërë që regjimi enverist të përjetohet nga shqiptarët si rrymë politike shqiptare sllavo-greko-ortodokso-lindore, e veshur me ideologjinë komuniste.