Gazulloret-Gjon Gàzulli, astronom e diplomat i shek. XV

[puroshkodran]

Gjon Gàzulli, astronom e diplomat i shek. XV



Gjon Gàzulli ka qenë një ndër figurat ma të shqueme të shkencës europiane të shekullit të XV. Veprimtaria e tij shtrihet në atë hark kohor që lidhë dy prej epokave ma në shej të kohës: humanizmit dhe Rilindjes Europiane. Tue marrë parasyshë fushat e veprimtarisë së tij: astronomì, matematikë, fizikë, filozofì, diplomacì, arte, mund të thuhet pa frikë se ai ka qenë një enciklopedi e kohës së vet.

Pa dyshim, dy lamejtë ky ai shkelqeu ma shumë janë astronomia dhe diplomacia.

Që të mund të hidhet dritë mbi jetën dhe veprën e tij, asht e domosdoshme të gjurmohen arkivat e kohës: të Padovës, të Budapestit, të Venecies, e sidomos të Raguzës (ku ai jetoi e punoi ma gjatë). Janë veçanarisht me vlerë seritë e maposhtme arkivore: Diversa Notarie; Acta Consilii Rogatorum; Acta Consilii Minoris; Lettere et commissione Levantis; Testamenta Notarile etj.

Por edhe arkivat private (nëse ruhen ende e nuk i kanë rrënue dallgët e kolerës së kuqe) kanë vlerë të madhe. Ndër ta do të kujtoja: Arkivin e Fondeve Private Bassegli-Gozze.

Tue qenë se Gàzulli ushtroi veprimtarinë e tij si në Itali, në Raguzë, ashtu edhe në shumë vende të tjera europiane ku e çoi detyra e tij diplomatike e shkencore, të dhana të vlefëshme jep edhe leteratura e kohës mbi këte enciklopedi shqiptare.

Rreth veprimtarisë së tij shkencore gjendemi në një vështirësi tash për tash të pakapërcyeshme: duhet të kënaqemi me sa na japin autorë të tjerë për te, veçanarisht Grmek, Boshkoviç, Juriç, Musantius, Appendini (sidomos ky), Johannsis de Monte Regio, Brotto – Zonta, etj; pse libri i tij për të cilin Jan Pannoni, oborrtar i mbretit të Hungarisë Matia Korvini i shkruen: “……ai libri i Juej ku do mendime të kapërthyeshme të astrologëve të vjetër …i gjetem të shtjellueme në dritë të diellit”, fatkeqësisht nuk na ka ra në dorë e duhen kërkime të posaçme, ndoshta në Budapest.

Prejardhja

Gàzulli, simbas autorëve të ndryshëm, gjuhësh e kombësishë të ndryshme, na sillet herë me emnin Gjon e herë Gjin (natyrisht edhe Joanis, Giovanni etj., por që asht e njejta gja), ashtu edhe me mbiemen të pakristalizuem, si Gàzulli, Gazulis, Gaxuli, Gazzolo etj., por që asht fjala gjithmonë për të njëjten figurë historike e shkencore. Që të mos e endim tepër lexuesin në këto hulumtime, format Gjon e Gjin janë një ngatrrim i thjeshtë pse Gjin quhej i ati.

Nëse Gjoni lindi në tokën amë, apo në Raguzë, ku ishin strehue shumë familje shqiptare mbas trazinave tronditëse të invazioneve turke, sidomos aty nga fundi i shekullit XIV e fillimi i shekullit XV, autorë të ndryshëm e ngatrrojnë keqas këte temë, por një gja asht e sigurtë: familja e tij i përkiste atij trungu fatlum të Gazullorëve, që i la emen të pashlyeshem vetes në historinë kombtare përgjate gjashtë shekujsh.

Aso kohe në Raguzë u ngulen shumë familje shqiptare, si Gjon Durrsaku (Johannes de Durachio), i biri Domenik Durrsaku, piktor i përmendun, Marin Beçikemi, e sa të tjerë, ndër ta arkitektë të famëshëm, që lanë vepra monumentale, e simbas G. Gelcich, “janë vepra të gjenisë e mjeshtrisë shqiptare”.

Po nga kishte ardhë familja Gàzulli në Raguzë?

Për këte na ndihmojnë vepra autentike arkivore: Regjistri i Kadastres dhe i shitblemjeve për krahinën e Shkodres i viteve 1416-1417, që ruhet në Arkivin e Shtetit në Venedik (Archivio di Stato di Venezia) (Shih edhe: Giuseppe Valentini “Acta Albaniae Veneta”, pjesa II, vëllimi VIII, ku zihen në gojë si pronarë në Sapë - Zadrimë, veç të tjerësh, edhe Bardh Gàzulli, Dedë Gàzulli, Klamada Gàzulli e Mankez Gàzulli).

Gjyshi i Gjonit quhej Pal, një emen që sot e kësaj dite, bashkë me atë Gjon, përsëriten prej brezi në brez në këte familje, si asht zakon në Veri të Shqipnisë. Ndërkohë axha i tij, Matia, që cilësohet shumë i pasun, ndeshet qoftë në Raguzë, ashtu edhe si prift në Barbullush.

Pra, edhe nëse familja Gàzulli, ose një pjesë e saj, lëvizi, apo jetoi edhe në Raguzë, për shkaqe historike që i përmendem, ajo rrajët i ka pasë përherë në trojet tona Veriore.

Mbiemni Gazulli, apo Gazullorë, që gjendet në Veri qysh në krye të kohës, duhet të ketë edhe një shpjegim të thjeshtë etimologjik: “gazullor” në atë kohë e ma heret do të thonte “gazmor” i të sotmes. Bie fjala, te Zef Serembe ndeshim: “Kangjelë gazullore”, që në shqipen e sotme do të ishte “Kangë gazmore”. Asht gjasa pra, të mendohet se ndonjë i parë i fisit të ketë qenë njeri i gëzueshëm, i hareshëm, hokatar – si i thonë popullorçe - , e të jetë thirrë pikërisht për këte, bie fjala, Pal Gazullori, që sot do të ishte Pal Gazmori. Por ndërsa mbiemni cilësor “gazullor” ndër shekuj asht shndrrue në “gazmor”, mbiemni i familjes, siç asht e natyrëshme, ka mbetë i ngurrtësuem, Gàzulli. Kaq sa për të thanë se toponamistika nuk mund të na ndihmojë shumë për prejardhjen e kësaj familje për shkak të dyndjeve të shpeshta si rrjedhojë e mizorive të kohës. Gjithësesi, si Gjoni, ashtu edhe Gazullorë të tjerë në shekuj, mbesin pinjoj të shquem të një trungu të padyshimtë shqiptar e ma ngusht të Shqipnisë Veriperëndimore.

Duhet shënue se dokumentat ma të besueshëm mbi prejardhjen e Gàzullit duhet të mbahen një Testament Noterial i Mati Gàzullit (Arkivi Historik i Dubrovnikut) i datës 24 shtator 1426, ku caktohet si trashigimtar nipi i tij Gjoni, i biri i Gjinit, nipi i Palit.

Nga këto akte gjejmë të dhana që dëshmojnë se Pali (gjyshi i Gjonit) ishte nga Zadrima (de Sapa), ashtu si ishin prej asaj ane edhe shumë të tjerë që përmenden në këto dokumenta të ardhun prej Deje (Vau i Dejes), Pultit, Ulqinit e Tivarit, të gjitha treva shqiptare.

Këto dokumenta kaq të vlefshëm kanë një mangësi keqardhëse: asnjeni nuk ban fjalë për datëlindjen e Gjonit apo për kohën kur filloi shkollimin.

Pse kjo mangësi, kur dihet sa e zhvillueme ishte Raguza aso kohe e se ruhen sot e kësaj dite të gjithë rregjistrat i lindjeve?

Përgjigjen mund ta gjejmë tek një dokument tjetër, protokollin e dhanjes së gradës doktor shkence në Universitetin e Padovës (shih Brotto-Zonta, Acta graduum Academicorum Gymnasii Patavini”), ku Gjoni quhet Johannis q. Gini Gaxolli de Albania (Gjoni, i të ndjerit Gjin prej Shqipnie), çka dëshmon jo vetëm përkatësinë e tij etnike, por edhe faktin që (bashkë me mungesën në regjistrat e lindjeve në Raguzë) Gàzulli kishte lindë në Shqipni e në Raguzë ishte i ardhun, ndoshta te axha i tij prift e i pasun, Mati Gàzulli. Pra mungesa e regjistrimit të lindjes së tij në regjistrat e lindjes në Raguzë dhe cilësimi “DE ALBANIA” e bajnë të padyshimtë vendlindjen e tij në tokën amë. (Kujtojmë edhe se qytetarët e Raguzës në dokumenta të viseve të tjera cilësohehshin “DE RAGUSA” tue qenë kjo, ashtu si Venediku, Republikë më vete). Prof. Jahja Drançolli, historian e thellë e i pasionuem, ka ba një ngatrrim të vogël. Tue mos njohë, ndoshta, latinshten, nuk ka dijtë kuptimin e “q.” në mes emnit dhe atësisë, që ka kuptimin “i dikurshëm”, e në emna të përveçëm përdorej aso kohe, kur i ati kishte vdekë, në kuptimin e “i të ndjerit”. Prandaj edhe do të ishte mirë që shkollës së Mesme Teknike të Prishtnës t’i ndrrohej emni nga Gjin në “Gjon Gàzulli”.

Atëherë, ku duhet ta vendosim datëlindjen e Gàzullit ? Sigurisht aty nga fillimi i shekullit XV, derisa më 1428 ai kishte krye studimet në Universitetin e Padovës.

Astronomi





Ndriçimi i veprimtarisë së Gàzullit si shkencëtar, fatkeqësisht, mund të bahet vetem nëpërmjet referimeve të tërthorta, pse nuk kemi arrijtë me gjetë asnjë vepër të tij.

Atëherë le t’u referohemi atyne.

Historiani i madh Francesco Maria Appendini, në veprën e tij “Notizie istorico-critiche sulla antichità, storia e letteratura de Ragusa”, II, Raguzë 1803, shkruen për një letër të J. Çesmiçkit ku thuhet: “Libri, për të cilin flitet në këte letër, duket të ketë qenë botue dhe ndoshta nuk asht vepra e vetme e shkrueme prej Gjon Gàzullit. Ky hamendësim fiton një gjasë ma të madhe pse në tabelën kronologjike të Musantio-s, Gàzullin e ndeshim ndër matematikanët ma të mëdhej të shekullit XV”. (Shih edhe: Giovanni Domenico Musantio, “Tabulae chronologichae”, 1740). Atë e përmend edhe një bashkëkohës i tij i shekullit XV, astronomi Johan Myler nga Kënigsbergu. Poashtu astronomi Georg Peurbach në veprën e tij «Theoricae novae planetarum» sjell edhe një vizatim të Gàzullit. Ndërkaq historiani rus i shkencave egzakte V. Zubobi thotë se veprën e tij të madhe mbi astronominë Gàzulli e botoi më 1438.

Pra, gjithësesi, këto janë një pjesë e vogël e dëshmive të tërthorta që flasin për Gàzullin astronom me famë europiane.



Si arrijti ai deri këtu?

Simbas gjithë gjasave Gàzulli studjoi në Raguzë, e mandej, në vitin 1422 shkon në Padova ky kryen studimet universitare më 1428, kurse më 31 janar 1430 mbron doktoratën në një atmosferë me ngjyra të theksueme atdhetare, pse aty morën pjesë shumë arbneshë të Italisë, ashtu edhe shqiptarë të tjerë të ardhun kryesisht nga Raguza (përmendin pjesëmarrjen e tyne në këte datë të shënueme Gjergj Gaspri, Andrea Durrsaku etj.).

Mbas doktoratës Gàzulli niset «me mision» në Itali e Francë (do të ishin misione të natyrës diplomatike pse mbi Ballkan po bante gjamën gjysëhana) e mandej kalon disa vite në Raguzë, deri më 1439 kur mori Katedrën e Matematikës po në Padova.

Në Raguzë ai thellon kërkimet e tij në lamë të astronomisë. Sot e kësaj dite në Bibliotekën e Raguzës (Dubrovnikut) ruhen disa shënime kritike mbi veprën ma të shqueme të asaj kohe “Theorica novae planetaruum” të astronomit vjenez G. Purbah.

Pa dyshim që përmasat e Gàzullit astronom, sadoqë përsëri tërthoras, dalin në lidhjet e vlerësimin e tij në oborrin e mbretit hungarez Matia Korvini.

Shumë studjuesë kroatë, marëdhanjet aq të mira në mes Raguzës dhe mbretnisë ma të fuqishme e ma të lulzueme të kohës, Hungarisë, i shohin të kushtëzueme edhe nga personaliteti i Gàzullit e te fama e tij në atë kohë.

Siç thamë, një pjesë të mirë të jetës ai e kaloi në Raguzë, qoftë në mes viteve 1433-1439 (pra se të shkonte rishtas në Padova), ashtu edhe në vitet e moshës së shtyeme. Këtu ai u emnue nga Këshilli i të Urtëve (kujtojmë se Raguza ishte Republikë e pavarun) Rektor i Shkollave të Raguzës. Këtu edhe u ba astronom në za në mbarë Europën, sa, mbreti i Hungarisë, nëpërmjet një letre dërgue Këshillit të të Urtëve të Republikës, i lutet atij që Gàzulli të shkonte në oborrin e tij e të udhëhiqte studimet astronomike. Në një letër të dytë datë 26.06.1459 Këshilli i Republikës njoftonte rishtas Nalmadhninë e tij Korvini se po përpiqeshin me i mbushë mendjen Gàzullit të shkonte atje, po ky gjente si shkak kundërshtimi moshën.

Teoria e tij e “yjësive qiellore” tashma ishte ba mbizotnuese në botën shkencore që do të paraprinte Kopernikun. Ja një fragment nga letra e Çesmiçkit, edhe ky shkencëtar i shquem kroat e ishnxanës i Gazullit, tashti në oborrin e Matia Korvinit, drejtue pikërisht Gjonit tonë:

“Ju jo vetëm keni plotësue shpresën tonë, por keni ba edhe ma shumë. Libri, të cilin na keni dhurue, na pelqen pa masë. Ai asht aq i mbushun me dijeni e risi, sa që leximi i tij na ka sjellë kënaqësi sikur edhe studimi me interes të jashtëzakonshëm. Pranojmë se aty kemi gjetë sqarime për disa thanje të ngatrrueme të astronomëve të lashtë, që prej moti kemi dashtë me i kuptue. Për këte arësye Ju porosisim me gjithë shpirt që të mos përtoni të vazhdoni me shkrue e t’i jepni fund veprës së fillueme, e cila do të ketë randësi të madhe për shkenctarët dhe për famën Tuej …… “

Mbas vdekjes së Gàzullit më 1465, këte vend, pra të astronomit në Oborrin Mbretnor të Hungarisë, e zuni Johan Myler, ma i famshmi i astronomëve të kohës, që, në veprën e tij ma të randësishme botue pikërisht aty (Budapest) përmend shpesh Gàzullin, edhe tue iu kundërvue atij mbi disa trajtesa mbi yllësitë qiellore, çka dëshmon se Myler në Hungari u përball jo vetëm me famën e Gàzullit, por padyshim edhe me librin e tij, që na sot nuk e kemi në dorë. Asht pikërisht kjo kundërshti – më një anë fama e tij, më anë tjetër mungesa e librave të tij – që na kthen gjithçka në një enigmë që sot nuk jemi në gjendje ta zgjidhim. Kjo nuk ulë aspak vlerat e tij mbarëeuropiane, siç e dëshmon një bibliografi e pafund që gjendet anë e kand Europës: në Krakovë (Poloni), në Karlsrue (Gjermani), në Bibliotekën e Vatikanit ku Johan Fisher na sjell tabelat astronomike të Gàzullit, e referimet e shumë e shumë astronomëve të famshëm edhe në shekujt vijues (Jo që teoria mbizotnuese e ndamjes së yllësive të qiellit për ma se një shekull mbas vdekjes së tij mbeti ajo e qujtun e Campanum dhe Gàzulli, kurse emni i tij vazhdoi të përmendet në shumë studime të shekujve XVI-XVII. Vetëm në shekullin XVII, kur astronomia gjet mjete të reja studimi e ishte shtye shumë përpara drejt asaj që njohim sot, Gàzulli fillon e përmendet ma rrallë, edhe pse autorë të shquem si Musanti ende i referohen atij si fillesë e një kandvështrimi të ri astronomik (dmth shkëputja nga astrologjia e mesjetës së herëshme).

Në Arkivin e Raguzës ruhen 11 faqe dorëshkrim të Gjon Gàzullit, por ato nuk janë një vepër e mirëfilltë, por thjeshtë udhëzues për përdorimin e astrolabit. Edhe pse vetëm një udhëzues, autori shfaq aty një kthjelltësi të tillë, që ka ba t’u kthehen studimit të atyne faqeve të pakta shumë e shumë studius të ditëve tona.

Me që jemi ende në lamë të shkencës, simbas dokumentave arkivore të kohës, del se Gjon Gàzulli kishte një prej bibliotekave ma të pasuna për kohën, jo vetëm në Raguzë, por edhe ma gjanë.

Diplomati

Aftësitë e rralla të Gjon Gàzullit janë shpalosë jo vetëm në lamë të shkencave të përpikta, por edhe si një prej diplomatëve ma të shquem të kohës.

Siç dihet, popujt ballkanikë po përpiqeshin me i ba ballë pushtimit osman. Ishin kohë të vështira jo vetëm për Gadishullin, por rrezikoheshin edhe pjesë të tjera të Europës, e këta, ma shumë se me mbështetë luftën e popujve ballkanikë, për interesa të veta, u banë aktivë në mbështetjen e këtyne përpjekjeve. Qendrat kryesore të një diplomacie aktive ishin aso kohe Roma e Budapesti.

Mision i parë diplomatik i dokumentuem i Gàzullit asht udhëtimi i tij për në Romë, që të takonte mbretin e Hungarisë Sigmundin (parardhësin e Korvinit) me rastin e kunorzimit të tij mbret prej Papës. Ky mision, simbas vetë dokumentave raguziane, i ishte besue ma të shquemit të asaj Republike e me autoritet edhe ndër hungarezë.

Misioni i tij i dytë asht ai i vitit 1435 në Italinë e Jugut e fill mbas pak në Slloveni.

Në ato vite bashkpunimi në mes princave shqiptarë e Sigmundit të Hungarisë ishin dendësue shumë. Ka qenë pikërisht Gàzulli ai që lehtësoi rikthimin e shumë shqiptarëve në Atdhe me qellim forcimin e rezistencës antiosmane, e kjo veprimtari vazhdoi me udhëtime të shpeshta në Romë, Firence, Sienë, Lubjanë etj.

Tue qenë i përpimë në këto veprimtari të denduna diplomatike, Republika e Raguzës e liron atë nga detyra e Rektorit dhe emnon në vend të tij Pal Gàzullin të vëllajn, që cilësohet ndër dokumenta “magister, prudens et literatus vir”, çka do të thotë se kishte krye edhe ai studime universitare, sidhe identifikohet si vëlla i “magister Johannis Gaxuli”. (Kujtojmë se, si Pali, ashtu edhe vëllaj tjetër Andrea, do të përmenden ma vonë si bashkëpunëtorë të afërt të Kastriotit).

Po afrohej “Stina e madhe e Kastriotit” e vëllaznit Gàzulli, Pali, Andrea, Dhimitri, e mbi të gjithë Gjoni, do të kishin një vend të randësishëm në atë “stinë”.

Nga viti 1443 Raguza shërbeu si qendër informacioni për Europën e krishtenë mbi sa po ndodhte në Shqipni, ku kishin fillue në masë kryengritjet antiosmane me në krye Gjergj Kastriotin. Gàzulli, si diplomat i sprovuem, u angazhue pothuej tanësisht në çashtjen shqiptare. Në vitet e para ai bani sa askush tjetër për tërheqjen e vëmendjes për çka po ndoshte në Shqipni tue shfrytëzue udhëtimet e tij të shumta diplomatike për llogari të Raguzës.

I gjendun nën trysninë e rrethimeve të njëmbasnjëshme turke, Kastrioti u kërkoi ndihmë si Raguzës, ashtu edhe Venedikut, Romës, Napolit e Hungarisë. Me përjashtim të kësaj të fundit, të parët u mjaftuen me ndihma financiare apo edhe me ndonjë armatim, por jo me një bashkpunim konkret, pse nuk donin të hynin në luftë të drejtpërdrejtë me Turqinë.

Në gjithë këte veprimtari diplomatike, dy ishin “ambasadorët” shëtitës ma të randësishëm të Kastriotit, vëllaznit Gjon e Pal Gàzulli, ky i fundit sidomos me përfaqësimin e Kryezotit të Shqipnisë pranë Papatit, por edhe si “këshilltar” i Gjergjit tonë, aq sa qé quejtë “mendja e Kastriotit”.

Por Gjoni, si do ta tregonte fundi jo i largët e jetës së tij, pak e nga pak u tërhoq nga diplomacia për arësye shëndetësore e moshe, por shumë historianë janë të mandjes se u tërhoq edhe nga dëshira e zjarrtë t’i çonte deri në fund studimet e tij shkencore.

Ishte pikërisht në këte periudhë që doli ma në dukje roli i Pal Gàzullit si diplomat.

Duhet thanë se aty nga fillimi i viteve ’50 e deri sa u shue Fatosi i Kombit tonë, Pal Gàzulli ishte ai që mbajti lidhjet e Shqipnisë me Hungarinë, Raguzën, e me mbarë Gadishullin Apenin. Për këte ka dokumenta të pafund, por nuk asht rasti me i sjellë këtu. Po kujtoj vertëm një frazë të Barletit ”.. e ishte ky Pal Gàzulli mendja e Gjergjit tonë e që ia mbushte zemren me guxim me vazhdue luftën kundër të pafeve ..”.

z.sh

[puroshkodran]

Tre vëllaznit Gàzulli nën rrasën e harresës ...

“ … fatzeza moj Shqipni – po ishte faj me të dashtë ty”.

Gjergj Fishta ne vdekje te Avni Rrustemit.



Nxitje për këte shkrim u banë komentet dashamire për studimin tim të shkurtë “Gjon Gàzulli, astronom dhe diplomat i shek. XV”.

Me këte rast due t’i falnderoj të gjithë për fjalët e ngrohta.

Por çka më shtyni ma shumë me shtri këto radhë, asht një shënim i Prend Buzhalës, se “Kombet tjera, po të kishin figura të tilla, do t'i pagëzonin menjëherë universitetet e veta me emra të tillë!”

Në Prishtinë, në mos tjetër, ka një shkollë të mesme që mban emnin e Gjion Gàzullit. Në Lezhë, ku jetoj unë, emnin e tij, as të atyne për të cilët do të shkruej ma poshtë, nuk e ka asnjë shkollë fillore, as një rrugë, një shesh.

Do të përpiqem me i dhanë përgjigje një pyetjeje që lind vetiu: Përse shpërfillet astronomi e diplomati Gjon Gàzulli, ndërsa nga një anketë e vitit 2000 rezultoi se konsiderohet shkencëtari ma i madh shqiptar i të gjitha kohnave? Përse shpërfillet Dom Gjon Gàzulli, deputeti Nolist, varë në Fushën e Druve në Shkodër me 5 Mars 1927? Përse asht lanë gati në harresë gjuhëtari Dom Nikollë Gàzulli, vra pa gjyq me 2 shkurt 1946, përjashtue dashamirësisë së zonjes Brikena Çabej, bijës të të madhit Eqrem Çabej, që me shpenzimet e saj ribotoi Fjalorin e Gàzullit? Mos vallë vazhdom të jetë në listën e “anmiqëve të popullit”? Përse askush nuk kujtohet se sekratar i Shoqnisë “Bashkimi” të Avni Rrustemit ka qenë Stefan Gàzulli, profesor në Universitetin “La Sapienza” të Romës deri më 1961?

E ndjejë për detyrë morale të baj një parantezë.

Edhe pse nën diktaturën ma të egër që ka njohë Europa, Profesor Eqrem Çabej nuk pranoi ta botonte vëllimin e parë të Studimeve Etimologjike pse i kërkuen të hiqte emnin e Dom Nikollë Gàzullit. Kështu, për çudinë e shqiptarëve, u botue vëllimi i dytë para të parit.

Atëherë. Po tashti? Ç’diktaturë i pengon të kujtohen vëllaznit Gàzulli?



*****



Ka qenë traditë në familjen Gàzulli që të paktën një prej djelmëve të ndiqte studimet jashtë shteti. Nuk po zgjatem e të rrjeshtoj se si nga shek, XV (Gjon Gàzulli i madh, astronomi), Pal Gàzulli, ambasador i Kastriotit pranë Republikëse së Raguzës në vitet 1452-1459 dhe Rektor i Shkollave të asaj Republike, Doktori i Filozofisë Imzot Ndue Gàzulli, Arqipeshkëv i Shkupit (1702-1753), Abati i Mirdtës Ndre Gazulli (shek XVII), Andrea Gàzulli, komandant i Forcave të Veriut pranë Ali Pashë Tepelenës deri me sulmin e tij barbar mbi Kardhiq, e kështu me radhë, deri në ardhjen në pushtet të komunistave, ka pasë gjithmonë një pinjoll të familjes që do të shkonte për studime në Universitetet e Europës. Po kësaj radhe, pra në fillim të shekullit XX, ishin tre vëllazën njëherësh, Gjoni (1893 – 1927), Nikolla (1895 – 1946) dhe Stefani (1896 – 1964), që vijuen studimet jashtë shteti.



Dom Gjon Gàzulli:



Gjoni, ashtu siedhe Nikolla e Stefani, leu në Dajç të Sapës (Zadrimë) me 26 Mars 1893. Mësimet e para i bani në shkollën e fshatit, që e kishte çelë Dom Ndre Mjeda.

Si vijoi të mesmën në Shkodër, studimet e matejshme i ndoq në Itali dhe Austri, ku ishte dhe vëllaj tjetër, Nikolla.

Ai u shugurue meshtar me 4 Gusht 1919. Mbas një shërbimi të shkurtë në Gjadër të Lezhës, e çuen në Qelëz të Pukës e ma vonë në Koman.

Dom Gjoni ishte angazhue në jetën e problemet e vendit qysh kur ndiqte studimet në Romë, aqsa arbëreshi Agostino Ribecco e cilëson më 1919 “Atdhetari i madh Gjon Gàzulli”.

Por për të qenë sa ma të kursyem në këte shkrim, po rendoj vetëm pikat kryesore të jetës së tij të shkurtë.

Tue pa trazimet e Atdheut, ai u angazhue përkrah Luigj Gurakuqit, Avni Rrustemit, Fan Nolit, Bajram Currit, Gjergj Fishtës, Hasan Prishtinës, në atë krah që asht quejtë në histori “opozita”, pse i ishte kundërvu “popullores” së Ahmet Zogut, dhe në zgjedhjet politike të vitit 1923 Dom Gjoni u zgjodh deputet.

Ndërkohë, tue qenë meshtar në Qelëz, kreu atë akt që për kohën ishte një veprim revolucionar i pashembullt: Hapi në qelë (shtëpinë ku banonte vetë) shkollën e parë mikse në botë. Po po, në botë. Asht diçka e vështirë për brezin e ri me kuptue disa gjana, por edhe në Europën e përparueme shkollat mikse (djelm e vajza bashkë) janë çelë për herë të parë mbas Luftës së Dytë Botnore, në Francë më 1948, kurse në Itali katër vjet ma vonë, më 1952. Kurse ai, prift, hapi në qelë shkollë mikse me djelm e vajza bashkë, të krishtenë e muslimanë bashkë. Ja përse thash se ai ishte një revolucionar i vërtetë, në kuptimin ma të mirë, të saktë e ma modern të vetë konceptit të vërtetë të fjalës “revolucionar”.

Jo rastësisht një ndër votuesit e tij kryesorë, pse zgjedhjet në atë kohë baheshin me përfaqësi, ka qenë Myftiu i Hasit. Kur Musa Jyka iu drejtue Myftiut: “Po ti, si nuk pate turp që votove për priftin?!”, Myftiu, pa prishë terezinë, iu gjegj i qetë: “Nuk votova për priftin, po për atë që po na mëson përditë çka do me thanë Shqipni, çka do me thanë Atdhe”.

Në një fletore kujtimesh me titull të përgjithëshëm që pat lanë, “Njizet fytyrat ma në shej të kohës teme” (Njëzet figurat ma të shqueme të kohës time), trembëdhjetë ishin muslimanë: Bajram Curri, Hasan Pristina, Avni Rrustemi etj; e ai vetë ishte prift, po prift SHQIPTAR, me të gjitha shkrojat të mëdhaja.

Dom Gjoni nuk u largue kur në Shqipnia u rikthye Zogu me hordhitë serbe e bjellgardistët e Wrangelit. Nuk iku as atëherë kur Zogu i vrau miqtë e tij ma të mirë, Luigj Gurakuqin e Bajram Currin.

Në tetor 1945 Eduard Kardeli, numeri dy i Beogradit, porosiste Enver Hoxhën: Nëse do të mbajsh pushtetin, në radhë të parë duhet të zhdukish klerin katolik, dhe Enver Hoxha ashtu bani. Të njejtën porosi i pat dhanë edhe Pashiqi Ahmet Zogut e ky u lëshue mbi Mirditë, Zadrimë, Pukë e Dukagjin ma keq se serbi mbi Drenicë. Natyrisht, meshtari e deputeti Dom Gjon Gàzulli, që ndërkohë ishte transferue në Koman, nuk mund të bante sehir: ai iu gjet pranë popullit të Tij dhe për këte Ahmet Zogu e arrestoi me 26 Nandor 1926, e mbas një gjyqi farsë, e dënoi me vdekje, tue e egzekutue në litar me 5 Mars 1927. Katër orë mbas varjes, Zogu, kjo mbeturinë atavike e me djallëzi orientale, dërgoi një telegram ku gjoja i falte jetën. Nuk kanë qenë të pakta veprat e shëmtueme të Zogut: mjaft të kujtojmë vrasjet e Luigj Gurakuqit, Bajram Currit e Hasan Prishtinës, por varja e Dom Gjon Gàzullit asht pa dyshim një ndër aktet ma ë shëmtueme të tij, që e ndoq si hije ndëshkimi, kudo që mërgoi.

Po Dom Gjoni jeton. Kushdo që shkon në Vorrezat Katolike të Shkodrës, në Rrëmaji, mund ta vërejë se ai rron. Ka plot 80 vjet që besimtarë e jo besimtarë, të krishtenë e muslimanë, ndalen tek ai vorr, ndezin një qiri, lanë një tufë lule apo lëmoshë për të vorfnit. Vorri i Dom Gjonit, i thonë thjeshtë shkodranët, ndoshta edhe pa dijtë shunmëçka për Te, por tashma me një bindje të trashëgueme nga brezi në brez se Ai asht Shejt, për çka ka çelë procedurat e shejtnimit të Tij kohët e fundit edhe Vatikani.

Nuk e di nëse ishte shejt apo jo. Di po, që Ai ishte atdhetar, aq sa në gjyq pat lanë ate thanjen e tij lapidare: “I vetmi faj që i njoh vetes, asht se e kam dashtë Atdheun deri në flijim për të”.

Pat shkrue më 1942 At Gjon Shllaku për Bajram Currin, Luigj Gurakuqin dhe Dom Gjon Gàzullin: “Fatosa të vramë dy herë, një herë kur i mbyten, dhe një herë kur i lanë në harresë”.

Tue parafrazue thanjen e At Shllakut, ashtu siedhe për At Anton Harapin, mund të them tashma për Dom Gjon Gàzullin: I vramë tri herë: Një herë kur e mbytën e dy herë me harresë.



Gjuhëtari Dom Nikollë Gazulli:



Nikolla ishte dy vjet ma i vogël se Gjoni, po studimet i vijuen njëherësh e bashkë, pse atëherë u çel shkolla në Dajç, më 1902. Mbas së mesmes në Shkodër, ai i vijoj studimet në Grac e Insbruk të Austrisë, ku kreu si teologjinë, ashtu edhe gjuhësi, tue pasë për udhëheqës albanologun e shquem Norbert Jokel, me të cilin i ruejti lidhjet gjithë jetën.

Si u kthye në Atdhe, meshtar në Malësitë i Veriut, në Rjoll e në Shkrel, iu përkushtue me mish e me shpirt mbledhjes së fjalëve të rralla, toponomastikës, onomastikës, e deri studimeve etnografike, historike e gjeografike.

Më 1926 u arrestue edhe Dom Nikolla, bashkë me të vëllanë Gjonin, me dom Lekë Dredhën e dom Loro Cakën. E dënuen me 101 vjet burg. Me ndërhymjen e shumë figurave të shqueme, prej Norbert Joklit tek Viktor Eftimiu, prej Asdrenit te Fishta, mbas katër vjetësh e liruen nga burgu i Gjirokastrës.

Ai ishte dijetar i mirëfilltë e shumëplanësh. Zotnonte gjermanisht, italisht, latinisht, greqishten e vjetër, frangishten dhe sllavishten.

Porsi bleta mbledh nektarin e luleve, Ai mblodhi prej popollit të maleve tona mija fjalë të rralla, shprehje frazologjike, onomastikë e toponomastikë, gojëdhana e fakte historike, mitologji, materiale etnologjike e deri harta të vjetra mbi të cilat bani analizza që edhe sot e kësaj dite i kanë të pakta shoqet nga ana shkencore.

Sa qe gjallë, Ai botoi dy vepra, “Fjalorth i Ri”, 1942, si vëllim i XI i Visareve të Kombit, dhe “Fjalori toponomastik”, pjesë pjesë, në revisten “Hylli i Dritës” në vitet 1939-1943. Ishin këto vepra themel në fushën e leksikografisë krahinore dhe onomastikës.

Ajo që dallon këto dy vepra, shumë të vlefëshme për kulturën kombëtare, asht niveli i naltë shkencor, ku duket dora e një dijatari të mirfilltë, metodologjia e hartimit, objektiviteti i landës gjuhësore, ekuilibri në përzgjedhje, dhe sidomos shpjegimi analitik i landës.

Fjalorthi ngërthen mbi 5.000 fjalë të rralla të shtrime në 524 faqe. Çdo za asht shoqnue me shpjegim kuptimor, sinonimor – kur ka qenë rasti – etimologjik, e krahasue jo rrallë edhe me përkatëset në gjuhë të tjera, sidomos në gjermanisht e italisht.

Një vend të randësishem zanë njësitë frazologjike dhe fjalët e përbame (kompozitat) me shpjegime nga ma të hollësishmet. Veçanarisht me vlerë janë shpjegimet për lëvizjen kuptimore të fjalëve në rrjedhë të shekujve.

“Fjalori toponomastik” asht vepra e parë e këtij lloji në gjuhën shqipe, çka e ban Gàzullin themelues të leksikografisë onomastike. Në këte vepër trajtohen edhe shumë probleme historike, gjeografike, etnografike, deri tek emnat e hyjnive ilire e trake, etj.

E gjithë kjo punë e Tij, e gjithë ndihmesa e Tij në lamë të kulturës shqipatre, u mohue e u la në harresë për 50 vjet. Arësyeja ishte vetëm një: Dom Nkollë Gàzulli nuk zmbrapsej para thirrjes së Atdheut me mbrojtë lirinë dhe dinjitetin e kombit prej aneksimit fashist apo atij sllavo komunist të Beogradit.

Me 9 Prill 1939, Ditën e Pashkëve, në Kishë të Rrjollit, gjatë predikimit, ai iu drejtue besimtarëve: “Mos i lëshoni armët! Këta (pushtuesit italianë-shënim i imi, DG), skotë e mbrapshtë si janë, duen me na shkombëtarizue! Prandaj, si dikur bijtë e Kastriotit, t’i bajmë ballë pushtimit fashist!”

Të njejtat fjalë Dom Nikollë Gàzulli ua tha edhe malësorëve të Shkrelit më 1945, kur Shqipnia faktikisht ishte kthye në një republikë të shtatë jugosllave: “Lirinë e fitueme me gjak, këta duen me e lëshue pa gjak në dorë të shkjaut në emën të idelogjisë së tyne çnjerëzore komuniste! Pra, o burra, armët për syni!”

E vranë me 2 shkurt 1946. E mohuen për gjysë shekulli.

Vite ma parë, studjuesja Ledi Shamku shkruente për te: “Nikollë Gàzulli është një yll që ndriçon fort në hyjtufëzën e kulturës shqipatre në përgjithësi e asaj veriake në veçanti. Ka shumë që e kanë përdorë dritën gazullore, porse pa e emërtuar kurrë yllin nga buronte kjo dritë”.

Evidentova një pjesë të frazës së Shamkut pse ato fjalë shpjegojnë qartë shfrytëzimin e paprinciptë e të pamoral të Gazullit nga ata që ma vonë, me punimet e Tij e të At Justin Rrotës, do të baheshin profesorë e deri akademikë. Fjalët e masipërme nuk mund të thuhen vetëm për dy burra: Profesor Eqrem Çabejn, që nuk pranoi ta mohonte kurrë, dhe Porfesor Selman Rizën.

Gjuhëtari e atdhetari Dom Nikollë Gàzulli, ashtu si i madhi Gjergj Fishta, ashtu siedhe vigani legjendar Dedë Gjo’ Luli, edhe sot e kësaj dite asht pa vorr.



Demokrati Stefan Gàzulli:



I treti i vëllazënve, Shtjefni, apo si asht në dokumenta, Stefani, vijoi studimet në Romë për letërsi të lashtë.

Heret ai u kthye në Atdhe e u përfshi në lëvizjen rinore të Avni Rrustemit, në Shoqninë “Bashkimi”, e qé sekretar i saj (Kryetar ishte Avni Rrustemi).

Mbas vrasjes së Avniut, e sidomos mbas arrestimit të të dy vëllazënve, Gjonit e Nikollës, u detyrue të arratisej.

Qé profesor po në atë Universitet ku kishte krye studimet, në “La Sapienza” të Romës, deri më 1961, kur u kthye që t’i preheshin eshtnat në Atdhe.

Më 1964 ai nuk vdiq, po plasi.

Natyra e tij rebele nuk mund ta duronte dhunën e kohës e sidomos atë tufë injorantësh që sundonin Shkodrën e Shqipninë mbarë.





*************



Të vramë fizikisht e me harresë.

Përse?

Sepse në Shqipni asht politika ajo që përcakton edhe vlerën e figurave historike. E, po qenë nga Veriu, veçanarisht priften katolikë, bahet gjithçka me i lanë në hije. Një gja të tillë në vitet ’40-’50 ua kërkonin edhe Beogradi e Moska. Po sot?

Në pushtet janë po ata që i varën apo i pushkatuen, ose bijtë e tyne, nipat.

Vëllaznit Gàzulli, në mos nuk asht e mundun të rivriten fizikisht, se u bajnë hije disave, të paktën rivriten me harresë.

Po populli nuk harron.

Një ditë historia do të jetë ma bujare edhe me Ata, ndonse nuk u flijuen për shpërblim, po pse e ndjenin për detyrë që për Atdhe e Fe, edhe me dhanë jetën asht përsëri pak. Gjithmonë duhet ba edhe diçka ma shumë.

E ata banë jo pak për Atdhe.

Përsëri, detyrën banë.

E si shpërblim, ende sot e kësaj dite, mbi Ta randon rrasa e randë e harresës.

z.sh