Fatos Lubonja: Takimi me gjyqtarin që më dënoi 16 vjet burg në komunizëm
U dënuan me vdekje vetëm pse i shkruan udhëheqjes së PPSH-së disa letra për ndryshimin e kursit politik të Shqipërisë, pas prishjes së marrëdhënieve me Kinën. Fillimisht me nga 10 vjet burg, ndërsa më pas dikush dha urdhër dhe me një proces të dytë, u pushkatuan.
Kjo është tragjedia e intelektualëve Vangjel Lezho, Fadil Kokomani, Xhelal Koprëncka, që janë dënuar me vdekje në fund të majit 1979, të akuzuar se kishin formuar dy organizata konspirative që punonin kundër Republikës Popullore të Shqipërisë.
Dëshmi u dëgjua në emisionin “Opinion” nga shkrimtari Fatos Lubonja, pjesa e parë e së cilës u botua dje edhe në gazetën “Panorama”, që nga njohja e Lubonjës me 3 të burgosurit, kushtet në qeli, frika, terrori, përmbajtja e letrave, procesi i parë i dënimit me burg dhe më pas ai i dyti, për dënimin me vdekje të Lezhos, Kokomanit dhe Koprënckës. Frikë dhe dyshim, luftë psikike për jetë a vdekje, viktima dhe xhelatë, Fatos Lubonja vijon rrëfimin e djeshëm për 3 të dënuarit me vdekje, por edhe për veten,, se si një ditë “u gdhi papritmas anëtar i një organizate revizioniste”.
Pyetje: Cili nen i dënoi me vdekje këta të tre?
Lubonja: Ishte “Agjitacion dhe propagandë”, fraksion dy (/2), por ishte për raste lufte. Ky nuk ishte rast lufte dhe për më tepër një letër nga burgu nuk mund të konsiderohej rast lufte në një regjim të tillë të konsoliduar.
Pyetje: Dhe këta cili nen i përfshin?
Lubonja: Gjetën nenin “Krijimi i një organizate antirevolucionare, antisocialiste, antidemokratike” për të përmbysur pushtetin me dhunë. Diçka e tillë.
Pyetje: Kjo organizatë, sipas tyre, ishte krijuar në burg?
Lubonja: Ndoshta pse dëshironin të ndëshkonin dhe të tjerë, ndoshta pse donin të mbushnin thjesht organizatën, duhet të zgjidhnin edhe njerëz.
Pyetje: Dhe ju ishit midis tyre?
Lubonja: Unë isha një nga ata që u zgjodhën për të mbushur organizatën.
Pyetje: Në cilin vit u arrestuat?
Lubonja: Në shkurt të vitit 1979.
Pyetje: Në momentin që u arrestuat, ju nuk e dinit se pse?
Lubonja: Unë kisha marrë disa sinjale që kishin pyetur për mua. Të mos harrojmë që jemi në periudhën e ridënimeve. Të burgosurit ndienin frikën që nuk do të dilnin, që do të ridënoheshin.
Pyetje: Pra, ju e prisnit që të ridënoheshit, por nuk e dinit që ishit pjesëtar i një organizate revolucionare…
Lubonja: Pikërisht. Këtu vjen misteri, sepse zakonisht i merrnin një nga një, si kokrra. Morën njërin, pastaj tjetrin, pastaj tjetrin… Tani, befas, ti shikon një kamion që shfaqet në hyrje të burgut, të marrin, të bëjnë një kontroll rrobash, trupi, të këpusin një palë pranga, të hipin te kamioni. Pastaj t’i heqin këto pranga dhe t’i lidhin dorë më dorë me dikë, ku gjysma ishin shokë që i kishe pasur, gjysma ishin njerëz që i shihje me dyshim. Edhe burgu kishte këta njerëzit që shikoheshin me dyshim, si bashkëpunëtorë të komandës dhe ti nuk merrje vesh në atë grumbull të madh në kamion, se ku po të çojnë dhe pse po të marrin. Ndërkohë, kur më thirrën mua, kisha marrë vesh që ishte nisur një kamion.
Pyetje: Dhe ju sollën në Tiranë?
Lubonja: Gjithë ai labirinth se ku po shkojmë, ankthi se mos na dërgojnë në Burgun e Burrelit, se zakonisht bënin transferime atje. Megjithatë, transferim në Burrel pa plaçka, nuk kishte ndodhur ndonjëherë. I merrje dhe ato plaçka, 5 rroba gjithsej, dhe i çoje në Burrel. Nejse, kaluam Urën e Milotit dhe menduam ‘mosss, po na çojnë në Ballsh’, po përfunduam në burgun e Tiranës. Aty ishte majtas dhe djathtas. Majtas ishte kaushi, ndërsa djathtas ishin qelitë. Në kaush mund të shkoje për ndonjë tranzit, qëndrim të përkohshëm. Ne na çuan djathtas, na bënë kontrollin dhe përfunduam në qeli.
Pyetje: Dhe kur jua komunikuan që ishit pjesëtar i një organizate kundërrevolucionare?
Lubonja: Historia është shumë e gjatë, se nuk dua të tregoj këtu gjithë librin. Gjithë problemi ishte se fillimisht ishte akuzë për agjitacion. Unë të paktën. Dhe aty nuk dihet prapë se si këta kanë vepruar. Ishte gjëja më absurde që të të akuzonin në burg se ke krijuar një organizatë. Jo për gjë, por kishte shumë arsye aty brenda: mosbesimi, ajo klima e terrorit aty brenda etj. Domethënë, ti refuzoje, refuzoje, refuzoje dhe befas të thonë që je pjesë e një organizate për të bërë krime…
Pyetje: Si reaguat kur jua thanë, qeshët?
Lubonja: Jooo
Pyetje: Apo në atë kohë nuk mund të qeshje?
Lubonja: Jo, në asnjë mënyrë, nuk mund të qeshja. Përkundrazi.
Pyetje: Kam përshtypjen se një njeri që ju dëgjon sot, nuk ju kupton dot?
Lubonja: Kjo ndoshta është mungesa jonë për ta shpjeguar, prandaj kam shkruar një libër të tërë, që nuk mund ta zëvendësojë dot një bisedë. Por duhet të kemi parasysh një gjë: Ishte shumë e frikshme, pikërisht sepse nuk kishe bërë asgjë. Domethënë, sikur të kishe krijuar një organizatë, ti je i përgatitur. Ke vënë veten në rrezik, por je me vetëdije. Por, kur nuk ke bërë asgjë dhe dëgjon që je i dënuar për krijimin e një organizate, atëherë mendja të thotë që dikujt i është tekur që duhen qëruar këta njerëz. Kupton?
Pyetje: Në momentin që ju thanë se jeni pjesëtar i një organizate, menduat që mund t’ju vrisnin?
Lubonja: Padyshim, kam menduar që mund të më vrisnin!
Pyetje: Menduat që edhe mund t’ju pushkatonin?
Lubonja: Është një periudhë terrori, sepse të mos harrojmë se kemi të bëjmë me një regjim kriminal dhe iracional. Enver Hoxha kishte eliminuar shokët e tij, që as mendonin se mund t’i bënin gjë. Të mos harrojmë proceset e Beqir Ballukut me shokë, apo jo? Pra, jemi në një situatë iracionale dhe në një situatë të tillë, ti nuk mund të mendosh se “dale, se këta do të veprojnë në mënyrë racionale”.
Vetë fakti që të bëjnë një akuzë të tillë ishte komplet e paimagjinueshme. Gjëja e parë që na shkonte në mendje në atë situatë që ishim ne, në atë situatë që po kalonte Shqipëria, ishte që këta po krijojnë një klimë terrori, ka ardhur ndonjë urdhër, ndonjë çmenduri tjetër e Enver Hoxhës dhe duan që të qërojnë edhe ca njerëz. Vonë pastaj, kur u lidhën akuzat përsëri me organizatën, me këta të dy (Vangjel Lezhon dhe Fadil Kokomanin), atëherë mendon se e gjithë kjo bëhet për këta. Por, përsëri është e vështirë të mendosh që “shiko, kjo po bëhet e gjitha për këta” apo jam edhe unë brenda?
Pyetje: Ndoshta u lidh me këta, që të eliminoheshin edhe 8 persona?
Lubonja: Po pra, ashtu eliminoheshin edhe tetë…
Pyetje: Sepse është shumë e vështirë të kuptosh se si funksionon logjika e diktaturës
Lubonja: Fakti është që unë e kam përshkruar në libër, sepse gjyqi i parë ishte ai i Xhelalit.
Pyetje: Xhelali akuzohej për një organizatë tjetër kundërrevolucionare?
Lubonja: Në momentin që u bë arrestimi në Spaç, 22 veta janë arrestuar. Ndër të cilët 3 ishin të arrestuar, Fadili dhe Vangjeli në një krah dhe Xhelali në krahun tjetër. Janë 19 të tjerë që u ndanë në 2 organizata. 12 ishin të Xhelalit dhe 10 ishin…
Pyetje: Pra, ishin 2 organizata antirevolucionare në burg?
Lubonja: Organizata jonë ishte me epitetin “revizioniste”.
Pyetje: Po përdorim termin “organizatë”, por që nuk ekzistonte?
Lubonja: Pikërisht pra. Ndërsa akuza për organizatën e Xhelalit ishte “nacionaliste”.
Pyetje: Janë 22 persona?
Lubonja: Po, 22 persona, të cilët u zgjodhën edhe nga biografia…
Pyetje: Nga të cilët, vetëm 3 persona kishin shkruar letër?
Lubonja: Saktë, vetëm 3 veta kishin shkruar letra dhe 19 të tjerë nuk kishin bërë asnjë gjë. Dikush mund të ishte thjesht mik me ta dhe nuk kishte bërë asgjë, por merrej me mend që “ky Xhelali dihet që flet, por ky miku i tij, derisa nuk na sjell gjë, është bashkë me të”.
Pyetje: Gjyqi i Xhelalit u bë para gjyqit tuaj?
Lubonja: Po, gjyqi i Xhelalit u bë përpara.
Pyetje: I sati ishit ju në listën e organizatës kundërrevolucionare?
Lubonja: Unë isha i katërti dhe gjëja më e tmerrshme që kam jetuar, ka qenë pikërisht kjo. Sepse unë u lidha me një mikun tim të organizatës tjetër që e kisha në qelinë ngjitur dhe nga ku kisha marrë vesh të gjithë emrat e organizatës tjetër.
Pyetje: Si komunikonit në burg?
Lubonja: Kjo është një histori e gjatë, por përgjithësisht të burgosurit kishin alfabetin që e dinin përmendësh, 36 gërmat, se kush binte. A-ja e para, B-ja e dyta, C-ja e treta e me radhë dhe çdo fjalë formohej nëpërmjet goditjeve në mur. Pra, nëse do të bëje A, do të godisje njëherë, por nëse do të bëje një gërmë që ishte mbi 10 goditje, atëherë do të bëje një grusht që ishte 10, plus 1 goditje, pra bëhej 11 e kështu me radhë. Tani as unë nuk i mbaj mend saktë, por atëherë i dija përmendësh. Kështu, A-ja, plus gërmën tjetër, plus tjetrën etj., formonte një fjalë. Kjo fjalë lidhej me fjalën tjetër që formohej po me goditje dhe kështu vinte fjalia, vinte komunikimi. Kështu u mor vesh edhe se kush ishte në organizatë.
Pyetje: Dhe?
Lubonja: Gjëja më e tmerrshme ishte kjo. Në pretencën që u dha për grupin tjetër, për 4 të parët u dha pretence me vdekje.
Pyetje: Pra, Prokuroria kërkoi që të dënoheshin me vdekje?
Lubonja: Jo Prokuroria, por prokurori. Sepse gjyqi kishte prokuror dhe gjykatë… Pra, për 4 të parët kërkoi dënim me vdekje. I mbaj mend shumë mirë që ishin: Xhelal Koprëncka, Irfan Vrioni, që vdiq në burg, Eduart Vata Marashi dhe Bardhosh Gjonzeneli nga Vlora, një miku im. Ndërsa unë isha i katërti në organizatën tjetër, pas Vangjelit, Fadilit, Xhaferr Xhomos, është dhe ky një miku im i shtrenjtë që ndodhet në Greqi, unë i katërti dhe pastaj vijonin të tjerët. Kur mora vesh që janë 4 me vdekje, se tani historia është e gjatë dhe unë e kam përshkruar në libër, kam pasur një mundësi për të parë… Bardhoshi më kalonte aty dhe në libër kam një moment ku përshkruaj që ai ishte i lidhur me litar. Të dënuarit me vdekje i mbanin me litar edhe kur shkonin në banjë, se mos bënin vetëvrasje. Unë di që iu futën policët brenda në banjë. Zakonisht kur të burgosurit kryenin nevojën, policët rrinin jashtë, por kur iu futën brenda…
Pyetje: Kur u futën brenda, ju kuptuat që Bardhoshi ishte dënuar me vdekje?
Lubonja: Po, por më kishte thënë ky për vdekjen. E dija tashmë, por edhe e shikoja. Më pas, një lloj çlirimi nga ankthi pata kur… të ndihmojnë ndonjëherë këto komunikimet… mbaroi, u dha vendimi atje dhe u kuptua që Bardhoshi mori 25 vite burg, dhe jo dënim me vdekje.
Pyetje: Pra, me vdekje u dënua vetëm Xhelali?
Lubonja: Po, vetëm Xhelali.
Pyetje: Si mund të rrijë një njeri 24 orë në qeli, duke menduar që po të dënojnë me vdekje?
Lubonja: Është një pyetje e vështirë për ta shpjeguar…
Pyetje: Përgatitet njeriu me idenë e vdekjes?
Lubonja: Përgatitet, por edhe reziston. Edhe i adoptohet asaj, por edhe i reziston në mënyrë të tmerrshme.
Pyetje: Ç’domethënë kjo që i reziston?
Lubonja: Nuk do ta pranojë, ka shpresë që nuk do të ndodhë. Mund të ndërtojë në imagjinatën e tij të gjitha fantazitë e mundshme se si ai do të shpëtojë dhe nuk do ta vrasin. Domethënë, unë di jo vetëm rastin tim që mund ta përshkruaj, por di edhe për njerëz që kanë ndenjur të lidhur edhe pas dënimit me vdekje për një kohë të gjatë dhe më pas iu është falur jeta. Kanë pësuar trauma nga më të paimagjinueshmet!
Pyetje: Si reagonit ju për ta përballuar këtë?
Lubonja: E para, unë nuk e kisha akoma tamam. Kisha një shpresë…
Pyetje: Por, e mendoje shumë?
Lubonja: E mendoja shumë dhe ajo që të vret në këto situata është pikërisht imagjinimi i vrasjes. Jo vdekja vetë, por imagjinimi i asaj se si do të të eliminojnë, si do të të zhdukin, do të të tërheqin, do të të nxjerrin, do të të fusin plumbin… Dhe kur shikon veten në imagjinatë, si në një film, të marrin, të tërheqin, të fusin diku, të heqin qafe, të vrasin, është një gjë që nuk i reziston dot. Mund t’i rezistojë njeriu sidomos në rastet kur e di se do të bëhet një ekzekutim publik, ku të ketë dhe një shans të fundit që t’i japë vetes një emër, por imagjinoni burgjet e kohës së Enver Hoxhës. Ku ishe i izoluar, ku nuk dinte njeri se iku, ishe ti dhe si u zhduke ti.
Pyetje: Që edhe familjet nuk e merrnin vesh edhe disa muaj më pas që ishe zhdukur…
Lubonja: Po, edhe gjyqet ishin me dyer të mbyllura. Ishte një situatë e mjeruar deri në ekstrem. Kështu që njeriu ndërton të gjithë shpresën se si mund të shpëtojë.
Pyetje: Ju arritët të shpëtonit, sepse u dënuat me 16 vjet burg, dhe jo me vdekje. Ndërkohë që Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho, mesa duket njerëzit që kishin shkruar letrat…
Lubonja: Prit, këtë desha të them, që në momentin kur mësova se nga organizata tjetër u dënua vetëm Xhelal Koprënçka, atëherë thashë që “kjo qenka për letrat dhe do ta hanë ata të letrave dhe ne jemi një lloj sfondi”.
Pyetje: T’ju bëj një pyetje. Përse i duhej këtij regjimi krejt arbitrar, që vendoste si të donte, të krijonte dhe një situatë të tillë, kur mund t’i dënonte të tre me vdekje direkt, pa i ardhur rrotull. Ose duke thënë që jeni vetëm ju organizatë. Përse duhet të fuste njerëz të tjerë, t’i ridënonte, të tentonte të krijonte një mbulesë ligjore krejtësisht të fabrikuar?
Lubonja: Është një nga pyetjet e shumta që do të duhet të merrnin përgjigje dhe që unë mund të jap vetëm një përgjigje hipotetike.
Pyetje: Që është?
Lubonja: Domethënë unë nuk mund të jap dot përgjigje, sepse ka pasur aq shumë absurditete ky regjim. Aq teprime në dhunën e vet, saqë mund të shkosh në hipotezat e nekrofilisë, siç është folur për diktatorët që ata ishin nekrofilë. Pra, që ata donin vdekjen, sepse u jepte kënaqësi kur vrisnin njerëz. Mund të shkosh pra në sëmundje psikike të diktatorëve, që nuk është vetëm në rastin tonë, por në përgjithësi shikoje një regjim që të dukej krejtësisht i siguruar dhe ai të vriste, të vriste panevojshmërisht. Megjithatë, mund të jetë edhe hipoteza tjetër. Kjo tregonte pasigurinë e thellë që kishin. Dukeshin sikur ishin të sigurt dhe ne na dukeshin të gjithë të pushtetshëm, por, thellë-thellë, ata kishin atë pasigurinë e madhe, sepse e dinin që kishin bërë keq dhe ishin ndërtuar pushtetin e tyre mbi themele të këqija. Këto janë hipoteza pa fund.
Pyetje: Por ata që duhej të flisnin, nuk kanë folur?
Lubonja: Ata që duhej të flisnin nuk kanë folur. Madje, mendimi im është që ata as nuk janë në gjendje që të flasin.
Pyetje: Pse?
Lubonja: Sepse do të ishte mirë sikur të kishin një vetëdije, por të thoshin “nuk e them këtë”. Por unë kam frikë që, për të mos jetuar këtë mëdyshje, shumë nga këta personazhe e kanë bërë atë që quhet rimocion. E kanë ndrydhur mendimin kundra, mendimin tjetër e kanë hequr. Kanë përqafuar idenë e trajtimit të këtyre njerëzve si viktima, si njerëz që nuk janë miq, që nuk duhen shkelur me këmbë, që nuk duhet pasur mëshirë.
Pyetje: Dhe nuk kanë pasur brejtje të ndërgjegjes brenda vetes, as në atë kohë dhe as më pas?
Lubonja: Unë nuk shoh brejtjee ndërgjegjeje, përveç një rasti, mbase keni parë ju brejtje ndërgjegjeje. Nuk kam parë as në raporte jopublike, sepse mundet që në raport publik dikush e eviton për shumë arsye, sepse shoqëria shqiptare është një nga ato shoqëri që të nëpërkëmb. Nuk e kam parë as në raporte jopublike, në takime me njerëz… Përgjithësisht ka një mur që ndan, një mur psikologjik që ndan edhe sot e kësaj dite ata që po i quaj xhelatët nga viktimat, pavarësisht se ndonjëherë ndarja nuk është kaq e prerë. Pra, nuk ka një komunikim mes njërës dhe tjetrës palë, duke folur: “Ore, si e bëre ti këtë?”, “Ore, unë e bëra kështu…”,
“Ore, unë e bëra dhe të kërkoj ndjesë, po ti a më fal?” etj. Është një mur që është ruajtur, që është traumë e shoqërisë shqiptare për mendimin tim. Unë kam ndërmend të shkruaj diçka për këtë mur, një libër, që është një mur edhe një mur në vetë ndërgjegjen e individëve, të njerëzve që kanë një pjesë të mirë dhe të keqe. E, atë pjesën e keqe, e kanë lënë atje matanë murit dhe nuk duan që ta shohin dhe duan të shohin vetëm pjesën e mirë.
Pyetje: Cili është ai rasti që keni parë brejtje ndërgjegjeje?
Lubonja: Rasti është një gjyqtar. Befas, një ditë, mesa duket kishte parë një emision që kemi bërë bashkë dhe më ndaloi. Unë nuk e njoha, por ai m’u prezantua vetë dhe më tha që jam filani, po deshe, eja bisedojmë.
Pyetje: E dini si emër?
Lubonja: Sigurisht, emri është i shkruar dhe në libër. Nuk po ia themi emrin, sepse nuk ka ndonjë rëndësi për këtu. Është i vetmi rast që kam pasur mundësi që në njëfarë mënyre unë pyes dhe ai përgjigjet. Dhe një nga pyetjet ishte kjo: “Ore e kuptonit ju që ishte false ajo punë, apo jo?
Pyetje: Cila ishte përgjigjja e tij?
Lubonja: Po more, si nuk e kuptonim…
Pyetje: Po 3 veta u pushkatuan ama?
Lubonja: Unë e firmosa, – më tha, – por nuk jam unë kryesori. Erdhi shkresa dhe mua më futën atje…
Pyetje: E kuptonin dhe inskenonin?
Lubonja: Po. Duhet të kemi parasysh një gjë. Këtu mekanizmi funksiononte kështu: Përgatitet procesi në kuzhinë, që është Hetuesia, me gjithë instrumentet e saj, me dhunë, me terror, me dëshmi të rreme, me presion ndaj viktimave dhe vjen një akuzë. Përgjithësisht gjykatat, padyshim kanë përgjegjësinë e tyre. Sepse rezistenca e gjykatës do të ndryshonte shumë çdo rast, çdo individ, sado e vogël të vinte rezistenca. Por, ideja e tij ishte që “po ta kundërshtonim ne këtë gjë që na erdhi e gatuar, do të pësonim edhe ne të njëjtin fat”. Ky është justifikimi që të gjithë nënshtroheshin. Kjo ishte edhe përgjigjja e tij. Ama e kuptonin që ishte një gjë false, si edhe vetë futja në këto mekanizma, siç janë gjyqtari, ndihmësgjyqtarët etj.
Pyetje: Ku janë këta personazhe sot? Ju i përmendni me emër. Keni thënë në libër, që në fillim, që keni pasur një dyshim nëse duhet t’i vendosnit emrat, apo jo. Pastaj shkruani që, për hir të integritetit të librit, vendosa që të lë të gjithë emrat pa i ndryshuar. Ku janë këta persona përgjegjës? A ka qëlluar që të përballeni me një pjesë të madhe të tyre?
Lubonja: Me shumë pak.
Pyetje: Cili ka qenë reagimi i tyre?
Lubonja: Reagimet janë të ndryshme, sepse për fat të keq tragjedia është shumë komplekse. Aty u përdorën, u instrumentalizuan të burgosurit vetë. Ata pranuan “që më ka thënë Fadili ose Vangjeli që kemi formuar një organizatë…”.
Pyetje: Ju e pranuat vetë që ishit pjesëtar i organizatës?
Lubonja: Jo, për fat, nuk e kam pranuar.
Pyetje: Por edhe mund ta pranoje nën dhunë?
Lubonja: Tjetër gjë është që ta pranosh ti, meqë të futën nën dhunë dhe tjetër gjë është që të vish ti dhe të dëshmosh që më ka thënë ky një gjë të rreme, kur nuk të thotë njeri asgjë…
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga drague
Krijoni Kontakt