pjesës juglindore të Turqisë hasim në malet të cilat nga vendorët quhen edhe si mulla-malet. Në veri shtrihen malet mjaft të dendura. Ndërsa në lindje shtrihen fusha biblike të Harranit, ndërsa në jug gjendet kufiri me Sirinë, ku dukshmëria është në 32 kilometra, duke shënuar edhe tokat e Mesopotamisë, rajon ky i cili kishte dhënë një ngritje civilizimit njerëzor. Dhe, sipas arkeologut Klaus Shmit, këtu nën ne janë gurët ku kishte filluar epoka e njerëzimit.
Tregimi i
origjinës njerëzore
Duke qëndruar mbi një kodër, arkeologu gjerman është duke vështruar punën e rreth 40 punëtorëve kurdë, i cili duke bërë me njërën dorë në zbulimin e tij, thekson se këtu ka filluar tregimi i origjinës njerëzore.
Shmit kishte zbuluar një tempull mjaft të madh dhe mjaft kompleks, një strukturë antike, e cila mund të jetë gjëja e parë e ndërtuar nga njerëzit. Ky tempull supozohet se ishte ndërtuar para më shumë se 11.5000 vjetëve - 7.000 vjet para se të ndërtohej Piramida e Madhe dhe më shumë se 6.000 vjet para epokës së gurit. Këto rrënoja janë aq antike saqë mund të vërehen edhe shenja të fshatrave, kafshëve bile edhe të agrikulturës. Pra, këtu ishte vërejtur edhe thëngjill, që është shenjë e civilizimit. Në të vërtetë, sipas Shmitit, tempulli vetvetiu mund të jetë ndërtuar menjëherë pas epokës së akullt.
‘Göbekli Tepe’- emër në turqisht për ‘mulla malet’, në të cilat shtrihet arti dhe religjioni, të cilat mund t’i vëresh që në fillim të udhëtimit. Pas një periudhe të gjatë kohore, Shmit kishte arritur ta vërtetojë atë se çfarë kishte menduar lulëzimin në atë kohë të cilën ai e quante “Romeo nga epoka e akullt”. Përreth atyre maleve ai kishte arritur të zbulonte gdhendje nëpër gurë e po ashtu edhe disa rrathë të gdhendur.
Edhe pse nuk është më e madhe se ‘Stonehenge’, këto rrënoja janë mjaft magjepse. Gjatë vitit të kaluar arkeologu gjerman kishte zbuluar edhe shembujt e tretë dhe të katërtë të këtij tempulli. Radarët të cilët ai i përdor për zbulime nën-tokësore, kishin dhënë shenja edhe për disa rrënoja të tjera ndoshta në një numër prej 15 deri 20 rrënoja, të cilat mund të gjenden nën sipërfaqen e tokës. Ekipi gjermano-turk, i cili punonte nën urdhrat e Shmitit, po ashtu kishte arritur të zbulonte rreth 50 shtylla, të cilat nëse nuk konsiderohen si më të gjatat, ato mund të konsiderohen si më të vjetrat të këtij lloji në botë.
Zbulimet e reja
Zbulimet e reja kanë filluar më në fund të lëvizin përpara, pas një ngecje të arkeologjisë. ‘Göbekli Tepe’ është e madhe dhe e mahnitshme, ngase, sipas Ian Hoderit, përmban shumë vepra arti dhe të kulturës së hershme. Ka shumë njerëz që kalojnë dekada të tëra duke zbuluar në këto male e kodra, por shumë pak kanë fatin për të gjetur diçka.
Teza e Shmitit është e thjeshtë dhe e qartë: ishte nevoja për adhurim që i kishte bashkuar qeniet njerëzore në konglomeratet e para urbane. Nevoja e ndërtimit dhe mbajtjes së këtij tempulli, thotë ai, nxiti ndërtuesit e saj që të kërkojnë burime të qëndrueshme të ushqimit, sikur p.sh gruri, apo kafshët shtëpiake. Kështu, tempulli ndikoi në lindjen e qytetit.
Kjo teori ndryshon kronologjinë standarde të origjinës njerëzore, sipas së cilës njerëzit primitivë kishin kaluar nëpër një “Revolucion neolitik” para 10.000 deri 12.000 vjetëve. Sipas modelit të vjetër, në fillim ishin paraqitur barinjtë dhe bujqit, e më pas kishin lindur punëtoritë e qeramikës, fshatrat, qytetet, puna e specializuar, mbretërit, shkrimet, arti dhe, në një shkallë të caktuar, religjioni i organizuar.
Por, tani del se religjioni është paraqitur shumë herët në jetën e civilizuar, bile më herët se vetë jeta e civilizuar, nëse Shmit ka të drejtë. Kjo d.m.th se religjioni nuk është produkt i kulturës, por shkaktare e saj, më pak një zbulim, sesa një trashëgimi gjenetike.
Ndërtuesit e “Göbekli Tepe” nuk kishin shkruar e as nuk kishin lënë ndonjë shpjegim tjetër për punën e tyre. Shmit thotë se grupet nomade nga qindra milje në të dy drejtimet, mblidheshin këtu për rituale, festa dhe rite të ndryshme, para që të gdhendeshin gurët e parë. Ky vend duhet të ketë pasur një domethënie religjioze edhe para ndërtimit të tij. “Njerëzit nuk shkojnë thjeshtë që të zhvendosin gurët e rëndë deri në dhjetë tonelata, pa pasur ndonjë arsye”, thotë Shmit.[
Për dallim nga pjesa më e madhe e zbulimeve antike, “Göbekli Tepe” ishte gjetur në gjendje të ruajtur, të mirë. Aty ka disa simbole abstrakte, por mbizotërojnë skulpturat natyrore dhe relievet e kafshëve, që ishin në qendër të vëmendjes së njerëzve të parë gjuetarë/mbledhës frutash. Shmit mendon se njerëzit e këtij vendi kishin zbuluar bujqësinë.
Pa marrë parasysh se çfarë ritualesh mistike të jenë zhvilluar në tempuj, ato kishin përfunduar përnjëherë para vitit 8000 para erës së re, kur tërë ky vend ishte mbuluar me dhe, që, sipas Shmitit, ishte bërë me qëllim dhe përnjëherë. Kjo, sipas tij, shënon fundin e një kulture të çuditshme, por edhe fillimin e një civilizimi më të sistemuar, ku njerëzit kishin zbritur nga brigjet në lugina, për t’u marrë me bujqësi dhe blegtori. Mënyrat e reja të jetesës kishin kërkuar mënyra të reja të praktikave religjioze dhe, sipas Shmitit, kur ke zota të rinj, duhet t’i heqësh qafe ata të vjetrit.
Këtu ribëhet historia
Patrick Symmes
Një kompleks tempujsh në Turqi që janë ndërtuar edhe më parë se piramidat është duke rishkruar historinë e evolucionit njerëzor
E quajnë kodra barkdalë, për shkak të konturit të rrumbullakët të këtij vendi në Turqinë juglindore. Në veri ka male me pyje. Në lindje të kodrës është rrafshnalta biblike e Harranit dhe në jug është kufiri sirian, i dukshëm 20 milje larg, që çon drejt tokave të lashta të Mesopotamisë dhe të Gjysmëhënës pjellore, rajoni që i dha jetë qytetërimit njerëzor. Dhe nën këmbët tona, sipas arkeologut Klaus Schmidt, janë gurët që shenjojnë pikërisht pikën prej ku njeriu e nisi atë ngjitje.
Tek qëndron mbi kodër në agim, duke mbikëqyrur në ekip prej 40 gërmuesish kurdë, arkeologu gjerman tregfon me dorë zbulimin e tij këtu, një revolucion në historinë e origjinës së njeriut. Schmidt ka zbuluar një kompleks shumë të madh dhe shumë të bukur tempujsh, një strukturë kaq e lashtë saqë mund të jetë e para gjë që qeniet njerëzore kanë ndërtuar ndonjëherë. Ky vend nuk është thjesht i lashtë, ai në fakt jep një ripërcaktim të së djathtës: tempulli u ndërtua 11500 vjet më parë - është tronditëse: 7000 vite përpara Piramidës së Madhe dhe më shumë se 6000 vite përpara se Stonehenge të merrte formë. Rrënojat janë kaq të hershme, saqë ato datojnë shumë përpara fshatrave, poçarisë, kafshëve të zbutura dhe madje edhe bujqësisë - thëngjijtë e parë të qytetërimit. Në fakt, Schmidt mendon se vetë tempulli, i ndërtuar pas fundit të të fundmes Epokë e Akullt u bë ai thëngjill - ishte shkëndija që lançoi njerëzimin drejt bujqësisë e blegtorisë, jetës urbane dhe të gjithë të tjerave që pasuan.
Göbekli Tepe - emri në turqisht për "kodrën barkdalë" - paraqet artin dhe fenë në fillimin e atij udhëtimi. Pas disa vitesh punë plot durim, Schmidt ka zbuluar atë që ai mendon se është prova përfundimtare që këtu ka qenë një vendndodhje gjigante ceremonialësh "një Romë e Epokës së Akullnajës", siç thotë ai, ku gjuetarët u mblodhën për të ndërtuar një komunitet fetar. Përtej kodrës, ai ka gjetur rrathë të skalitur prej guri, me dysheme e parketë si dhe stola dysh. Të gjithë rrathët kanë kolona në formë T-je që të kujtojnë monolitët e Ishullit të Pashkëve.
Ndonëse jo aq i madh sa Stonehenge - rrethi më i madh është 27 metra në diametër, ndërsa kolonat më të gjata janë 5 metra - rrënojat janë mbresëlënëse në numër. Vitin që kaloi Schmidt gjeti shembullin e tretë dhe të katërt të tempullit. Radarë që penetrojnë në tokë tregojnë se janë edhe 15 apo 20 rrënoja të tjera të tilla monumentale nën sipërfaqe. Ekipi gjermano-turk i Schmidt ka zbuluar gjithashtu 50 prej kolonave shumë të mëdha, duke përfshirë dy që u gjetën gjatë sezonit më të fundit të gërmimeve që nuk janë ende më të mëdhatë, por, sipas gjetjes së moshës me metodën e karbonit, janë veprat monumentale të artit më të lashta në botë.
Zbulimet e reja janë duke riformësuar më në fund konsensusin e avashtë të arkeologjisë. Göbekli Tepe është "jashtëzakonisht shumë e madhe dhe e mrekullueshme, dhe i përket një date shumë të lashtë", sipas Ian Hodder, drejtor i programit të arkeologjisë në Stanford. I mbushur me entuziazëm nga "gurët shumë të mëdhenj si dhe artin e mrekullueshëm" në Gobekli, Hodder - i cili ka kaluar dekada të tëra në vendgërmime rivalë neolitikë - thotë: "Shumë njerëz mendojnë se kjo ndryshon gjithçka... Ajo e përmbys të gjithë karrocën me mollë. Të gjithë teoritë tona kanë qenë të gabuara".
Teza e Schmidt është e thjeshtë dhe e guximshme: ishte nevoja për të besuar që bashkoi njerëzimin në grumbullimet e para urbane. Nevoja për të ngritur dhe mirëmbajtur këtë tempull, thotë ai, i bëri ndërtuesit që të viheshin në kërkim të burimeve të qëndrueshme të ushqimit, si drithëra si dhe kafshë që mund të zbuteshin dhe më pas të vendoseshin për të ruajtur mënyrën e tyre të re të jetesës. Tempulli lindi qytetin.
Kjo teori përmbys një kronologji standarde të origjinës njerëzore, sipas të cilës njeriu primitiv kaloi nëpër një "revolucion neolitik" 10 000 - 12 000 vjet më parë. Sipas modelit të vjetër, në fillim u shfaqën barinjtë dhe bujqit, dhe më pas këta krijuan qeramikën, fshatra, qytete, punë të specializuar, mbretër, shkrim, art dhe - diku rrugës drejt aeroplanit - organizuan fenë. Deri tek Jean-Jacques Rousseau, mendimtarët kanë argumentuar se ngjeshja sociale e qyteteve erdhi në fillim dhe vetëm pas kësaj erdhën fetë me tempujt e tyre madhështorë, një model që vazhdon të ofrohet sot në shkolla.
Feja tashmë shfaqet kaq herët në jetën e civilizuar - më herët se sa jeta e civilizuar, nëse Schmidt ka të drejtë - saqë disa mendojnë se ajo mund të jetë më pak një produkt kulture dhe më shumë një shkak i saj, më pak një zbulim dhe më shumë një trashëgimi gjenetike. Arkeologu Jacques Cauvin dikur ka parashtruar se, "fillimi i perëndive ishte fillimi i bujqësisë" dhe Gobekli mund të vërtetojë këtë teori të tijën.
Ndërtuesit e Göbekli Tepe nuk mund të shkruanin apo të linin shpjegime të tjerë mbi punën e tyre. Schmidt spekulon që grupe nomadë nga 100 milje larg në çdo drejtim kishin nisur të mblidheshin këtu për ritualë, gosti, si dhe rite të tjerë që përpara se të priteshin gurët e parë. Qëllimi fetar i këtij vendi lihet të kuptohet nga madhësia dhe vendndodhja e tij. "Nuk mund të zhvendosësh gurë 10 tonë pa arsye", vëren Schmidt. "Tempujt duhet të jenë në vende të lartë", shton ai, duke treguar me dorë nga kodra. "Vendet e shenjtë ndërtohen larg nga bota e përditshme".
Ndryshe nga shumica e zbulimeve prej botës antike, Göbekli Tepe u gjet e paprekur, gurët në këmbë, rendi dhe pamja artistike e veprave e dallueshme edhe për syrin e pastërvitur. Më mbresëlënës është skalitja e gjetur në pothuajse gjysmën e 50 kolonave që Schmidt ka zbuluar. Ka disa simbole abstraktë, por vendi është pothuajse i mbuluar me skulptura shumë të bukura natyraliste dhe bazo-relievë të kafshëve që kanë qenë të pranishme në imagjinatën e gjahtarëve. Ka derra të egër dhe gjedhë, bashkë me totema të fuqisë dhe inteligjencës, si luanë, dhelpra dhe leopardë. Shumë prej kolonave më të mëdha janë të skalitura me krahë, duke përfshirë shpatulla, kapakë sysh dhe gishtërnj. Forma T duket se tregon humanoidë në kulla, por nuk kanë fytyra. "Në Bibël tregohet se si Zoti krijoi njeriun sipas imazhit të tij", thotë Glenn Schwartz, arkeolog i Johns Hopkins. Göbekli Tepe thotë se, "është hera e parë që mund të shohësh qenie njerëzore me këtë ide, që ata u ngjajnë perëndive".
Tempujt ofrojnë kështu prova të papritura që njerëzimi doli nga mbretërimi 140 000-vjeçar i gjahtarëve me një fjalor të gatshëm imazhesh spiritualë dhe në gjendje për të bërë përpjekje të mëdha logjistike, ekonomike dhe politike. Një katolik i lindur në Frankonia, në Gjermani, Schmidt vjen vërdallë nëpër vendin e gërmimit me një çallmë, duke nxjerrë në dukje provat e këtij tranzicioni. "Njerëzit këtu shpikën bujqësinë. Ata kanë qenë shpikës të bimëve të kultivuara, të arkitekturës së brendshme", thotë ai.
Göbekli Tepe ndodhet në majën më veriore të Gjysmëhënës pjellore, një zonë kufitare produktive, pranë të cilës ka pyje të shumtë. Zona ka qenë ideale për gjahtarët në lashtësi. Gazela të egra vazhdojnë të migrojnë këtu dy herë në vit siç kanë bërë 11 mijëvjeçarë më parë dhe zogjtë fluturojnë mbi kokë në tufa të gjata. Hartëzimi gjenetik tregon se rritja për herë të parë e drithërave nga njeriu ka ndodhur pikërisht në këtë zonë - ndoshta në një nga malet e dukshëm në distancë - disa shekuj pas zbulimit të Göbekli. Edhe administrimi i kafshëve nisi po këtu - derrat e parë të zbutur erdhën nga zona përreth afërsisht në vitin 8000 para Krishtit dhe gjedhët u zbutën në Turqi përpara vitit 6500 para Krishtit. Pas kësaj erdhën produktet e qeramikës. Këto zbulime u derdhën më pas në vende si Çatalhöyük, fshati më i vjetër neolotik që ne njohim, që ndodhet 300 milje më në perëndim.
Aretistët e Göbekli Tepe kanë pikturuar tufa të atyre që Schmidt i quan krijesa "të frikshme dhe të shpifura": akrepë, merimanga, gjarpërinj, monstra me tre dhëmbë dhe më të zakonshëm nga të gjithë, kërma zogjsh.
Punimi më i madh me gdhendje tregon një hutë mbi një njeri pa kokë. Schmidt teorizon se kufomat e njerëzve silleshin këtu në majë të kodrës për t'u konsumuar nga zogjtë - ajo që një tibetian do ta quante varrim qiellor. Shoshitja e disa tonë dheu që janë nxjerrë nga ky vend ka prodhuar shumë pak kocka njerëzish, ndoshta sepse këta janë zhvendosur atëherë në shtëpi të larta. Mungesa është burimi i pretendimit të madh teorik të Schmidt. "Nuk ka gjurmë të jetës së përditshme", shpjegon ai. "Nuk ka gropa zjarri. Nuk ka pirgje plehërash. Nuk ka ujë këtu". Çdo gjë, që nga ushqimi deri tek stralli duhej të importoheshin, pra ky vend "nuk ka qenë në fshat", thotë Schmidt. Përderisa tempujt janë më të vjetër se çdo lloj vendbanimi i gjetur, kudo, Schmidt konkludon se shtëpia e parë e njeriut ka qenë një shtëpi adhurimi: "Në fillim tempulli, pastaj qyteti", këmbëngul ai.
Disa arkeologë, si Hodder, specialisti i periudhës neolitike, pyesin nëse Schmidt-it thjesht i kanë shpëtuar provat e një fshati apo nëse datimi që ai i ka bërë vendit nuk është shumë i saktë. Por arsyeja e vërtetë përse rrënojat në Göbekli Tepe mbeten pothuajse të panjohura, ende të papërfshira në tekste shkollorë, është se provat janë shumë të forta dhe jo shumë të dobëta. "Problemi me këtë zbulim, - siç thotë Schwartz, - është se ai është unik". Nuk është gjetur asnjë vend tjetër monumental që t'i përkasë të njëjtës epokë. Përpara Göbekli Tepe, njerëzit vizatonin figura shkopinjsh në mure shpellash, me argjilë krijonin kukulla të vogla dhe ndoshta bënin bashkë disa gurë për strehim apo lutje. Edhe pas Göbekli Tepe, ka shumë pak prova për ndërtime të sofistikuar. Gjetja e datës për vendet e lashtë është diçka që gjithmonë kontestohet, por Çatalhoyuk është ndoshta 1500 vite më i ri se sa Göbekli Tepe dhe ai nuk ka skalitje apo ndërtime të mëdha. Muret e Xherikos, që deri sot mendohet se janë ndërtimi më i vjetër monumental i ngritur nga njeriu, me shumë gjasa kanë nisur të ndërtohen më shumë se një mijë vite pas Göbeklit. Tempuj të mëdhenj u ngritën sërish - por tempulli i radhës për të cilin nuk ka dyshime është ngritur 5000 vite më vonë, në jug të Irakut.
Vendi i gjetur është kaq i veçuar, saqë një arkeolog amerikan që ndeshi në të në vitet '60 thjesht u largua, duke mos qenë në gjendje të interpretonte atë që pa. Schmidt ndoqi shënimet e amerikanit në majë të kodrës 15 vjet më parë, një ditë që edhe sot e kujton me një zgërdheshje të madhe. Ai kish parë ngado gurë stralli të skalitur, si dhe vërejti një karrierë neolitike në një kodër aty pranë, me pllakat e papërfunduara të mermerta që tregonin se një monument ishte nën tokë diku pranë. "Në një minutë - në një sekondë - ishte e qartë", kujton arkeologu mjekërrosh tashmë i nxirë krejt nga dielli. Thotë se edhe vetë kish menduar të largohej, duke e ditur se po të qëndronte, do t'i duhej të kalonte pjesën e mbetur të jetës duke gërmuar në këtë kodër.
Sot 55 vjeç dhe pjesëtar stafi në Institutin Arkeologjik Gjerman, Schmidt i është bashkuar një linje të gjatë bashkëpatriotësh këtu, që shkojnë pas në kohë deri tek Heinrich Schliemann, zbuluesi i Trojës. Ai është vendosur këtu, është martuar me një turke dhe jeton në një shtëpi modeste në rrugët e ngushta të Urfas së vjetër. Ka dekada të tëra punë para vetes.
Mosmarrëveshjet janë normale në këtë vend gërmimi - punëtorët, ankohet Schmidt, janë të ndarë në tre klane të ndryshme që zihen vazhdimisht. ("Tre grupe", thotë arkeologu i i pezmatuar. "Jo dy. Tre.") Deri tani Schmidt ka zbuluar më pak se 5 përqind të vendit dhe ai ka në plan të lërë të paprekur disa tempuj, me qëllim që kërkuesit në të ardhmen të kenë mundësi t'i ekzaminojnë me mjete më të sofistikuara.
Çfarëdolloj ritualësh misteriozë të jenë kryer në këta tempuj, ata përfunduan në mënyrë të menjëhershme përpara vitit 8000 para Krishtit, kur i gjithë ky vend u fut nën dhe, në mënyrë të njëkohshme. Tempujt kishin qenë në rënie prej një mijë vitesh - rrathët e mëvonshëm janë sa gjysma e atyre të mëhershëm, gjë që tregon një mungesë burimesh apo motivimi mes besimtarëve. Ky devijim i pasuar nga një varrosje e papritur shënon "fundin e një kulture shumë të çuditshme", thotë Schmidt.
Por ishte gjithashtu lindja e një qytetërimi të ri, teksa tashmë njerëzimi kishte shkëmbyer majat e kodrave të gjahtarëve me luginat e bujqve dhe barinjve. Mënyrat e reja të jetesës kërkonin praktika të reja fetare, thotë Schmidt "dhe kur ke perëndi të reja, duhet të heqësh qafe të vjetërit".
28798&stc=1&d=1267733758
Ky vend nuk është thjesht i lashtë, ai në fakt jep një ripërcaktim të së djathtës: tempulli u ndërtua 11500 vjet më parë, është tronditëse: 7000 vite përpara Piramidës së Madhe, dhe më shumë se 6000 vite përpara se Stonehenge të merrte formë. Rrënojat janë kaq të hershme, saqë ato datojnë shumë përpara fshatrave, poçarisë, kafshëve të zbutura dhe madje edhe bujqësisë.
E quajnë kodra barkdalë, për shkak të konturit të rrumbullakët të këtij vendi në Turqinë juglindore. Në veri ka male me pyje. Në lindje të kodrës është rrafshnalta biblike e Harranit dhe në jug është kufiri sirian, i dukshëm 20 milje larg, që çon drejt tokave të lashta të Mesopotamisë dhe të Gjysmëhënës pjellore, rajoni që i dha jetë qytetërimit njerëzor. Dhe nën këmbët tona, sipas arkeologut Klaus Schmidt, janë gurët që shenjojnë pikërisht pikën prej ku njeriu e nisi atë ngjitje.
Tek qëndron mbi kodër në agim, duke mbikëqyrur në ekip prej 40 gërmuesish kurdë, arkeologu gjerman tregon me dorë zbulimin e tij këtu, një revolucion në historinë e origjinës së njeriut. Schmidt ka zbuluar një kompleks shumë të madh dhe shumë të bukur tempujsh, një strukturë kaq e lashtë saqë mund të jetë e para gjë që qeniet njerëzore kanë ndërtuar ndonjëherë. Ky vend nuk është thjesht i lashtë, ai në fakt jep një ripërcaktim të së djathtës: tempulli u ndërtua 11500 vjet më parë, është tronditëse: 7000 vite përpara Piramidës së Madhe, dhe më shumë se 6000 vite përpara se Stonehenge të merrte formë. Rrënojat janë kaq të hershme, saqë ato datojnë shumë përpara fshatrave, poçarisë, kafshëve të zbutura dhe madje edhe bujqësisë, thëngjijtë e parë të qytetërimit. Në fakt, Schmidt mendon se vetë tempulli, i ndërtuar pas fundit të të fundmes Epokë e Akullt u bë ai thëngjill, ishte shkëndija që lançoi njerëzimin drejt bujqësisë e blegtorisë, jetës urbane dhe të gjithë të tjerave që pasuan.
Göbekli Tepe, emri në turqisht për “kodrën barkdalë”, paraqet artin dhe fenë në fillimin e atij udhëtimi. Pas disa vitesh punë pot durim, Schmidt ka zbuluar atë që ai mendon se është prova përfundimtare që këtu ka qenë një vendndodhja gjigande ceremonialesh “një Romë e Epokës së Akullnajës”, siç thotë ai, ku gjuetarët u mblodhën për të ndërtuar një komunitet fetar. Përtej kodrës, ai ka gjetur rrathë të skalitur prej guri, me dysheme e parkete si dhe stola dysh. Të gjithë rrathët kanë kolona në formë T-je që të kujtojnë monolitët e Ishullit të Pashkëve.
Ndonëse jo aq i madh sa Stonehenge, rrethi më i madh është 27 metra në diametër, ndërsa kolonat më të gjata janë 5 metra, rrënojat janë mbresëlënëse në numër. Vitin që kaloi Schmidt gjeti shembullin e tretë dhe të katërt të tempullit. Radarë që penetrojnë në tokë tregojnë se janë edhe 15 apo 20 rrënoja të tjera të tilla monumentale nën sipërfaqe. Ekipi gjermano-turk i Schmidt ka zbuluar gjithashtu 50 prej kolonave shumë të mëdha, duke përfshirë dy që u gjetën gjatë sezonit më të fundit të gërmimeve që nuk janë ende më të mëdhatë, por, sipas gjetjes së moshës me metodën e karbonit, janë veprat monumentale të artit më të lashta në botë.
Zbulimet e reja janë duke riformësuar më në fund konsensusin e avashtë të arkeologjisë. Göbekli Tepe është “jashtëzakonisht shumë e madhe dhe e mrekullueshme, dhe i përket një date shumë të lashtë”, sipas Ian Hodder, drejtor i programit të arkeologjisë në Stanford. I mbushur me entuziazëm nga “gurët shumë të mëdhenj si dhe artin e mrekullueshëm” në Gobekli, Hodder, i cili ka kaluar dekada të tëra në vendgërmime rivalë neolitikë, thotë: “Shumë njerëz mendojnë se kjo ndryshon gjithçka... Ajo e përmbys të gjithë karrocën me mollë. Të gjithë teoritë tona kanë qenë të gabuara”.
Teza e Schmidt është e thjeshtë dhe e guximshme: ishte nevoja për të besuar që bashkoi njerëzimin në grumbullimet e para urbane. “Nevoja për të ngritur dhe mirëmbajtur këtë tempull, thotë ai, i bëri ndërtuesit që të viheshin në kërkim të burimeve të qëndrueshëm të ushqimit, si drithëra si dhe kafshë që mund të zbuteshin, dhe më pas të vendoseshin për të ruajtur mënyrën e tyre të re të jetesës. Tempulli lindi qytetin.
Kjo teori përmbys një kronologji standarde të origjinës njerëzore, sipas të cilës njeriu primitiv kaloi nëpër një “revolucion neolitik” 10 000 – 12 000 vjet më parë. Sipas modelit të vjetër, në fillim u shfaqën barinjtë dhe bujqit, dhe më pas këta krijuan qeramikën, fshatra, qytete, punë të specializuar, mbretër, shkrim, art dhe, diku rrugës drejt aeroplanit, organizuan fenë. Deri tek Jean-Jacques Rousseau, mendimtarët kanë argumentuar se ngjeshja sociale e qyteteve erdhi në fillim, dhe vetëm pas kësaj erdhën fetë me tempujt e tyre madhështorë, një model që vazhdon të ofrohet sot në shkolla.
Feja tashmë shfaqet kaq herët në jetën e civilizuar, më herët se sa jeta e civilizuar, nëse Schmidt ka të drejtë, saqë disa mendojnë se ajo mund të jetë më pak një produkt kulture dhe më shumë një shkak i saj, më pak një zbulim dhe më shumë një trashëgimi gjenetike. Arkeologu Jacques Cauvin dikur ka parashtruar se “fillimi i perëndive ishte fillimi i bujqësisë”, dhe Gobekli mund të vërtetojë këtë teori të tijën.
Ndërtuesit e Göbekli Tepe nuk mund të shkruanin apo të linin shpjegime të tjerë mbi punën e tyre. Schmidt spekulon që grupe nomadë nga 100 milje larg në çdo drejtim kishin nisur të mblidheshin këtu për ritualë, gosti, si dhe rite të tjerë që përpara se të priteshin gurët e parë. Qëllimi fetar i këtij vendi lihet të kuptohet nga madhësia dhe vendndodhja e tij. “Nuk mund të zhvendosësh gurë 10 tonë pa arsye”, vëren Schmidt. “Tempujt duhet të jenë në vende të lartë”, shton ai, duke treguar me dorë nga kodra. “Vendet e shenjtë ndërtohen larg nga bota e përditshme”.
Ndryshe nga shumica e zbulimeve prej botës antike, Göbekli Tepe u gjet e paprekur, gurët në këmbë, rendi dhe pamja artistike e veprave e dallueshme edhe për syrin e pastërvitur. Më mbresëlënës është skalitja e gjetur në pothuajse gjysmën e 50 kolonave që Schmidt ka zbuluar. Ka disa simbole abstrakte, por vendi është pothuajse i mbuluar me skulptura shumë të bukura natyraliste dhe bazo-relieve të kafshëve që kanë qenë të pranishme në imagjinatën e gjahtarëve. Ka derra të egër dhe gjedhë, bashkë me totema të fuqisë dhe inteligjencës, si luanë, dhelpra dhe leopardë. Shumë prej kolonave më të mëdha janë të skalitura me krahë, duke përfshirë shpatulla, kapakë sysh dhe gishtërinj. Forma T duket se tregon humanoidë në kulla, por nuk kanë fytyra. “Në Bibël tregohet se si Zoti krijoi njeriun sipas imazhit të tij”, thotë Glenn Schwartz, arkeolog i Johns Hopkins. Göbekli Tepe është “hera e parë që mund të shohësh qenie njerëzore me këtë ide, që ata y ngjajnë perëndive”.
Tempujt ofrojnë kështu prova të papritura që njerëzimi doli nga mbretërimi 140 000-vjeçar i gjahtarëve me një fjalor të gatshëm imazhesh spiritualë dhe në gjendje për të bërë përpjekje të mëdha logjistike, ekonomike dhe politike. Një katolik i lindur në Frankonia, në Gjermani, Schmidt vjen vërdallë nëpër vendin e gërmimit me një çallmë, duke nxjerrë në dukje provat e këtij tranzicioni. “Njerëzit këtu shpikën bujqësinë. Ata kanë qenë shpikës të bimëve të kultivuara, të arkitekturës së brendshme”, thotë ai.
Göbekli Tepe ndodhet në majën më veriore të Gjysmëhënës pjellore, një zonë kufitare produktive, pranë të cilës ka pyje të shumtë. Zona ka qenë ideale për gjahtarët në lashtësi. Gazela të egra vazhdojnë të migrojnë këtu dy herë në vit siç kanë bërë 11 mijëvjeçarë më parë, dhe zogjtë fluturojnë mbi kokë në tufa të gjata. Hartëzimi gjenetik tregon se rritja për herë të parë e drithërave nga njeriu ka ndodhur pikërisht në këtë zonë, ndoshta në një nga malet e dukshëm në distancë, disa shekuj pas zbulimit të Göbekli. Edhe administrimi i kafshëve nisi po këtu, derrat e parë të zbutur erdhën nga zona përreth afërsisht në vitin 8000 para Krishtit, dhe gjedhët u zbutën në Turqi përpara vitit 6500 para Krishtit. Pas kësaj erdhën produktet e qeramikës. Këto zbulime u derdhën më pas në vende si Çatalhöyük, fshati më i vjetër neolotik që ne njohim, që ndodhet 300 milje më në perëndim.
Artistët e Göbekli Tepe kanë pikturuar tufa të atyre që Schmidt i quan krijesa “të frikshme dhe të shpifura”: akrepa, merimanga, gjarpërinj, mostra me tre dhëmbë, dhe më të zakonshëm nga të gjithë, kërma zogjsh. Punimi më i madh me gdhendje tregon një hutë mbi një njeri pa kokë. Schmidt teorizon se kufomat e njerëzve silleshin këtu në majë të kodrës për t’u konsumuar nga zogjtë, ajo që një tibetian do ta quante varrim qiellor. Shoshitja e disa tonë dheu që janë nxjerrë nga ky vend ka prodhuar shumë pak kocka njerëzish, ndoshta sepse këta janë zhvendosur atëherë në shtëpi të larta. Mungesa është burimi i pretendimit të madh teorik të Schmidt. “Nuk ka gjurmë të jetës së përditshme”, shpjegon ai. “Nuk ka gropa zjarri. Nuk ka pirgje plehrash. Nuk ka ujë këtu”. Çdo gjë, që nga ushqimi deri tek stralli duhej të importoheshin, pra ky vend “nuk ka qenë në fshat”, thotë Schmidt. Përderisa tempujt janë më të vjetër se çdo lloj vendbanimi i gjetur kudo, Schmidt konkludon se shtëpia e parë e njeriut ka qenë një shtëpi adhurimi: “Në fillim tempulli, pastaj qyteti”, këmbëngul ai.
Disa arkeologë, si Hodder, specialisti i periudhës neolitike pyesin nëse Schmidtit thjeshtë i kanë shpëtuar provat e një fshati apo nëse datimi që ai i ka bërë vendit nuk është shumë i saktë. Por arsyeja e vërtetë përse rrënojat në Göbekli Tepe mbeten pothuajse të panjohura, ende të papërfshira në tekste shkollore, është se provat janë shumë të forta, dhe jo shumë të dobëta. “Problemi me këtë zbulim”, siç thotë Schwartz, “është se ai është unik”. Nuk është gjetur asnjë vend tjetër monumental që t’i përkasë të njëjtës epokë. Përpara Göbekli Tepe, njerëzit vizatonin figura shkopinjsh në mure shpellash, me argjilë krijonin kukulla të vogla, dhe ndoshta bënin bashkë disa gurë për strehim apo lutje. Edhe pas Göbekli Tepe, ka shumë pak prova për ndërtime të sofistikuar. Gjetja e datës për vendet e lashtë është diçka që gjithmonë kontestohet, por Çatalhoyuk është ndoshta 1500 vite më i ri se sa Göbekli Tepe, dhe ai nuk ka skalitje apo ndërtime të mëdha. Muret e Xherikos, që deri sot mendohet se janë ndërtimi më i vjetër monumental i ngritur nga njeriu, me shumë gjasa kanë nisur të ndërtohen më shumë se një mijë vite pas Göbeklit. Tempuj të mëdhenj u ngritën sërish, por tempulli i radhës për të cilin nuk ka dyshime është ngritur 5000 vite më vonë, në jug të Irakut.
Vendi i gjetur është kaq i veçuar, saqë një arkeolog amerikan që ndeshi në të në vitet gjashtëdhjetë thjeshtë u largua, duke mos qenë në gjendje të interpretonte atë që pa. Schmidt ndoqi shënimet e amerikanit në majë të kodrës 15 vjet më parë, një ditë që edhe sot e kujton me një ngërdheshje të madhe. Ai kish parë ngado gurë stralli të skalitur, si dhe vërejti një karrierë neolitike në kodër aty pranë, me pllakat e papërfunduara të mermerta që tregonin se një monument ishte nën tokë diku pranë. “Në një minutë, në një sekondë, ishte e qartë”, kujton arkeologu mjekrosh tashmë i nxirë krejt nga dielli. Thotë se edhe vetë kish menduar të largohej, duke e ditur se po të qëndronte, do t’i duhej të kalonte pjesën e mbetur të jetës duke gërmuar në këtë kodër.
Sot 55 vjeç, dhe pjesëtar stafi në Institutin Arkeologjik Gjerman, Schmidt i është bashkuar një linje të gjatë bashkëpatriotësh këtu, që shkojnë pas në kohë deri tek Heinrich Schliemann, zbuluesi i Trojës. Ai është vendosur këtu, është martuar me një turke dhe jeton në një shtëpi modeste në rrugët e ngushta të Urfas së vjetër. Ka dekada të tëra punë para vetes.
Mosmarrëveshjet janë normale në këtë vend gërmimi, punëtorët, ankohet Schmidt, janë të ndarë në tre klane të ndryshëm që zihen vazhdimisht. (“Tre grupe”, thotë arkeologu i pezmatuar. “Jo dy. Tre.”) Deri tani Schmidt ka zbuluar më pak se 5 për qind të vendit, dhe ai ka në plan të lërë të paprekur disa tempuj, me qëllim që kërkuesit në të ardhmen të kenë mundësi t’i ekzaminojnë me mjete më të sofistikuar.
Çfarëdolloj ritualesh misterioze të jenë kryer në këtë tempuj, ata përfunduan në mënyrë të menjëhershme përpara vitit 8000 para Krishtit, kur i gjithë ky vend u fut nën dhe, në mënyrë të njëkohshme. Tempujt kishin qenë në rënie prej një mijë vitesh, rrathët e mëvonshëm janë sa gjysma e atyre të mëhershëm, gjë që tregon një mungesë burimesh apo motivimi mes besimtarëve. Ky devijim i pasuar nga një varrosje e papritur shënon “fundin e një kulture shumë të çuditshme”, thotë Schmidt. Por ishte gjithashtu lindja e një qytetërimi të ri, teksa tashmë njerëzimi kishte shkëmbyer majat e kodrave të gjahtarëve me luginat e bujqve dhe barinjve. “Mënyrat e reja të jetesës kërkonin praktika të reja fetare”, thotë Schmidt “dhe kur ke perëndi të reja, duhet të heqësh qafe të vjetërit”.
Rezultatet shkencore të arkeologëve anglezë, amerikanë, gjermanë dhe turq (J.E. Gauter më 1894, R. Campbell - Thompson më 1910, E. Pitard më 1927, Kurt Bittel më 1831, Shevket Aziz Konsu, Kiliç Kokten, Enver Bostanci, Muzaffer Shanyurek, Fikret Ozansoy, që nga viti 1936 e tutje, Halet Çambel John Brandwood më 1968, etj.) pasqyrojnë në mënyrë plastike në veprat e tyre ketë çështje. Sipas mendimit të këtyre dijetarëve kuptojmë:
-se vala e parë e furishme e dyndjes së hititëve të cilët përfaqësonin, një fis të veçantë të ilirëve, ose i takonin njërit nga fiset e shumta të dardanëve, u shpërngulën, kuptohet në disa faza nga Ballkani i Epërm, apo nga Dardania, kah brigjet perëndimore dhe veriore të Detit të zi, kah Kaukazi për në Anadollin Qendrore;
- se kjo shpërngulje u bë në kohën e paleolitikut, mezelitikut, neolitikut dhe halkolitikut;
- se hititët e sollën teknologjinë e xehetarisë dhe të metalurgjisë nga Ballkani në Anadoll;
- se kah 2000 - vjetshi para e.s. filloi periudha historike në Anadoll, e cila nga shkencëtarët u quajt "periudhë e hititëve" (2000 - 700 parae.s.);
- se në shekullin XII para e.s. përmenden tre perandorë me emrin Arnuvanda l,II,III, prej të cilit emër si duket, u krijua, sipas ligjit të metastezës, njëri nga siononimet për shqiptarët - arnavudë;
- se në vitin 3000 para e.s. shkaktohet; vala e dytë e furishme e dyndjes së ilirëve dardanë, prej të cilëve u krijua Troja, dhe me emrin e dardanëve u emërtuan: njëra derë e Trojës Dardanos. ngushtica detare mes Anadollit dhe të Ballkanit - Dardanelet, dhe një qytet Dardania apo Dardanos në veri të Trojës.
- se m; 1200 para e.s. ndodh vala e tretë e dyndjes së ilirëve frigas nga Dardania e Ballkanit, prej të cilëve u krijua Mbretëria Frigase (750 - 546 para e.s.) në Anadollin Perëndimor;
- dhe se, me sa duket, nga koha e dyndjes së hititëve daton historia e një krahine në Kaukaz, e cila quhej në kohën antike ALBANIA, kurse banorët e saj albanë, sigurisht nga emri i një fisi të ilirëve të Ballkanit, të cilët quheshin albanë.
Tani për tani do t'i vë në pah edhe disa fjalë hitite që kanë lidhje me shqipen e sotme, fjalë këto që janë zbuluar në plisat (tullat) e pjekura, të cilat kanë shërbyer si mjet për të shkruar, me shkronjat e veta karakteristike kunjore dhe hieroglifike.
Ní = tani Asht = asht-i
Ata = ati, baba Maje = ngritje, rritje
Mat = mas, matje Njoj = njoh
Wit = vit-i Ane = anë,-a
Gjun = gju-ri Qend = qind
ili = yll-i, zoti Bait = oborr,-i
Et = etj:e,-a; etjeje Lule = lul:e,ja
Est = është Dor = dorë
Gurta = kala, fortifikatë Mial = mjaltë
Wesha = veshj:e,-a Miel = miell,-i
Shur = ranë, ranishtë Urirn = urim,-i
Turija = turi,-ri Nakt = natë
Ara = të lashtat Sojoti = sit:ë,-a
Shkal = shpoj, shërthej Hur = uri.-a
Leiht = lehtë (i,e) Lissi = lis,-i,sh.-a
Sipas G. Catapanos edhe vet Moisiu e ka folur shqipen e Thotit dhe se emri hebrej- jevrej, për izraelitët rrjedh nga shqipja iliro hitite: JHVE = Tl JE VET: JE VE(T). H e cekur, në hebraishten e vjetër është shqiptuar edhe si E.
Disa historianë arabë mendojnë se shqiptarët dhe arabët kanë prejardhje të përbashkët qysh nga kohët më të hershme. Kurse Elvia Çelebiu (1611 - 82) vë në pah se nga fisi Kurejsh, nga i cili rrjedh Muhamedi, profeti i islamizmit, rrjedhin edhe shqiptarët. Mirëpo, origjinën e përbashkët të shqiptarëve dhe të arabëve, nëse këto pohime kanë bazë shkencore, duhet kërkuar qysh nga koha e lashtë ilire, së paku para 4000 vjetëve, d.m.th. qysh nga koha e profetit Ibrahim, prej të cilit, thuhet në botën arabe e hebreite, rrjedhin arabët dhe hebrejt. Ndërsa Willy Borgeaud-i thotë se palestinezët (filistinët) kanë emër ilir, dhe se Argolida dhe Elida në Greqi janë vatra të rëndësishme ilire në pjesën e Mesdheut. E sipas mendimit të Faik Reshit Unatit, palestinezët (filistinët) u tërhoqën nga Kreta për në Palestinë rreth vitit 1200 para e.s. Palestinezët ishin banorët e ish qytetit ilir Paleste - Palasa e sotme në Himarë.
Në fund do t'i vë në pah edhe disa konstatime të Giuseppe Catapanos lidhur me lashtësinë e gjuhes shqipe. Sipas tij, kërkimet e ndërgjegjshme apo studimi komparativ i gjuhëve të vjetra të llojilojshme, na shpien te "ESKUERA" baskisht (E - SHKUERA, që në shqipen do të thotë gjuhë e shkuar - e kaluar), d.m.th. na bien te shqipja, hititishtja, hebraishtja, arabisht- ja, arameikishtja (gjuhë semite perëndimore e folur në kohën e lashtë në Siri, Mesopotami, Palestinë) dhe koptishtja - gjuhë liturgjike e të krishterëve të Egjiptit, që do të thotë gjuhë e THOTIT.
1.Reljeve i Perendise se luftes Nga Hatusha
2.Relijve i luftatarve ne shpellen e Yazilikayi
3.Relijevnga Sakqagezija
4.Pllake Dielli nga Alaka Huyuka.
5.Udheqese Hitit para Zotit.Relijeve ne gurri nga Ivriza.
6.Koke luani (dere)ne Hatusha
7. Mbetjet e forta te Asitavande(Karatep)
Ndryshuar për herë të fundit nga fegi : 18-05-2011 më 15:18
Sot do të flasim për rrënojat e vendbanimit Boazkoj në qytetin e Çorumit. Rrënojat e tjera përreth këtij qyteti janë Alaxhahojyk, Ortakoj, Pazarllë dhe Eskijapar.
Tableta me shkrim kuneiform që përmban tekstin e Marrëveshjes së Kadeshit, e njohur deri më tani si marrëveshja e parë ndërmjet njerëzve, është një prej objekteve të zbuluara në Hatusha-Boazkoj. Pllaka e argjilës së pjekur me tekstin e Marrëveshjes së Kadeshit në shkrim kuneiform, aktualisht ekspozohet në Muzeun Arkeologjik të Stambollit dhe daton në shekullin e 13-të p.e.s. Ajo formon 2 pjesët e marrëveshjes ndërmjet Mbretit hitit, Hatushili III dhe Faraonit egjiptian, Ramses II dhe njëkohësisht është marrëveshja e parë e shkruar në botë.
Në pjesën që njihet si "Qyteti i Sipërm" i Hatushës , krahas ndërtesës veriore dhe asaj jugore, struktura të tjera të rëndësishme janë gjithashtu ndërtesa perëndimore dhe Pallati i Arkivit. Kjo ndërtesë e djegur tërësisht si pasojë e një zjarri të madh, mendohet të ketë pasur 2 kate të nëndheshme të mbështetura në shpatin e malit. Në dy katet e nëndheshme janë nxjerrë në dritë rreth 3300 bulla dhe 30 tableta me shkrim kuneiform. 2/3 e bullave kanë vulat e mbretërve të mëdhenj dhe po t'i rendisim sipas një liste kronologjike, ato përfaqësojnë të gjithë mbretërit që nga Shupiluliuma I, e deri tek mbreti i fundit i Hatushës dhe njëherësh nipi i tij, Shupiluliuma II. Në gërmimet e realizuara këtu, përveç vulave të mbretërve hititë, janë zbuluar edhe vula të mbretëreshave të tyre.
Vendbanimi përreth Gynejkalasë është ndërtuar në kohën e Shupiluliuma II. Në këtë terren gjendet një lagunë dhe 3 ndërtesa në 3 pika të ndryshme të saj, megjithatë në këmbë qëndrojnë vetëm 2 ndërtesa, të cilat janë quajtur Dhoma 1 dhe Dhoma 2. Kjo e fundit ndodhet në perëndim të skajit verior të lagunës. Dhoma 2 ka vetëm një ambient dhe një kube në trajtë parabole që zvogëlohet duke u ngushtuar nga përbrenda. Ndërsa në Dhomën 1 janë zbuluar shumë pak objekte me vlerë. Por le të kthehemi sërish tek Dhoma 2, e cila të 3 muret e saj i ka të zbukuruar me basorelieve. Në kompozimin kryesor tek muri përballë bie në sy një figurë me veshje të gjatë dhe e kthyer nga e majta. Mbi kësulën e rrumbullakët gjendet një disk dielli me krahë. Në murin lindor ndodhet një basoreliev i Shupiluliumas, kurse në atë përballë tij një mbishkrim me hieroglifë.
Dhe tani të flasim pak për Tempullin e Hapur Jazëllëkaja të vendbanimit antik hitit në Hatusha-Boazkoj. Tempulli në fjalë gjendet 2 km larg rrënojave të Hatushës. Në basorelievin mbi përmendore është kompozuar një skenë nga 'marshimi i perëndive'.
Gërmimet arkeologjike të përqendruara në Byjykala të Hatushës kanë nxjerrë në dritë veçoritë e pallateve mbretërore të hititëve dhe sistemin e mureve mbrojtës të këtyre gjatë shekullit të 13-të dhe 14-të p.e.s. Muret e fortesës, porta e të cilës ndodhet në pjesën jugperëndimore, janë ndërtuar me teknikën e quajtur 'kazamatë', që do të thotë në formë rrethuese.
Në kompleks Byjykalaja nuk të jep përshtypjen e një pallati mbretëror, por tërësia e tij formohet nga ndërtesat e përmasave dhe llojeve të ndryshme, mjediseve të brendshme të mëdha dhe galerive me kolona, që lidhin të gjitha këto ambiente me njëri-tjetrin. Patjetër që të gjitha këto ndërtesa kanë dalë në dritë dhe na kanë bërë ne të kuptojmë se Byjykalaja është një pallat mbretëror, falë gërmimeve tepër intensive dhe të detajuara arkeologjike. Në fortesë gjenden gjithashtu disa dhoma arkivi e depo uji, salla e madhe e pritjeve, struktura lidhur me kultin e ujit dhe vende të tjera të shenjta. Ndërsa pas periudhës së hititëve në fortesë vihen re mbetje të ndërtimeve të bëra nga frigët.
Një nga sipërfaqet arkitekturore më të rëndësishme në Boazkoj është edhe Tempulli i Madh, i cili është quajtur Tempulli Numër 1. Ai formon qendrën e "Qytetit Verior" të Hatushës dhe është ndërtuar si strehë për Perëndinë hitite të Stuhive dhe Perëndeshën e Diellit të Qytetit Arina. Përreth tempullit ka rrugë të shtruara me gurë kalldrëmi, sheshe dhe pas tyre në të katër anët janë dhomat e depove që hapen në këto rrugë. Tempulli i Madh ndahet nga lagjet e "Qytetit të Poshtëm" nëpërmjet një muri.
Falë enëve prej qeramike me përmasa të mëdha që janë zbuluar gjatë gërmimeve, është arritur në përfundimin që përveçse një qendër e shenjtë, Tempulli i Madh, i ndërtuar mbi një brezare të formuar me gurë, ishte njëkohësisht edhe një qendër me rëndësi ekonomike. Po ashtu edhe tabletat kuneiform të zbuluara në lindje të tempullit vërtetojnë se këtu ka pasur një arkiv. Tempulli i Madh është i rrethuar me ndërtesa të rëndësisë dytësore. Ajo më me rëndësi mes tyre është shtëpia në shpat të malit, e cila tërheq vëmendjen me përmasat e mëdha, planimetrinë e saj dhe faktin që është me shumë kate.
Tempulli Jazëllëkaja ndodhet 2 km në verilindje të rrënojave të vendbanimit antik të Hatushës dhe formohet nga 2 dhoma shkëmbore, ku përpara pasqyrohen veçoritë arkitekturore të hititëve. Këto dhoma të Tempullit Jazëllëkaja të ndërtuara në formacion shkëmbor, njihen ndryshe edhe me emrat "Galeria e Madhe" për Dhomën A dhe "Galeria e Vogël" për Dhomën B.
Muri perëndimor i Galerisë së Madhe zbukurohet nga basorelieve me figura të perëndive, ndërsa muri lindore me basorelieve të perëndeshave. Figurat e të dy këtyre mureve janë të kthyera në drejtim të pjesës, ku muri lindor me atë perëndimor bashkohen me murin verior, basorelievi i të cilit është i kompozuar me skenën kryesore. Në këto kompozime perënditë përgjithësisht mbajnë në kokë një qylaf konik, pra me majë, janë të veshur me rroba të shkurtra të mbërthyera me brez nga beli, mbathin opinga me majë të ngritur dhe kanë vathë në veshë. Kryesisht mbajnë nëpër duar nga një shpatë të harkuar, ose topuz. Ndërsa perëndeshat veshin të gjitha nga një fustan të gjatë dhe në kokë kanë nga një kësulë në trajtë cilindrike. Në murin verior, me të cilin siç e thamë pak më lart bashkohen muri lindor me atë perëndimor, zënë vend perënditë kryesore që formojnë edhe skenën qendrore. Në këtë skenë duken Perëndia e Ajrit, Teshup me bashkëshorten e tij Perëndeshën Hepatu, të cilët qëndrojnë mbi të gjithë perënditë e malit. Pas Perëndeshës Hepatu mund të dallojmë djalin e saj, Sharruma dhe një shqiponjë me dy koka. Ndërsa basorelievi i Mbretit Tuthalia IV gjendet në murin lindor dhe është basorelievi më i madh i Galerisë së Madhe të Tempullit Jazëllëkaja.
Galeria e Vogël, e cila ka një portë të veçantë, mbrohet nga 2 xhinde me krahë, trup njeriu dhe kokë luani, që gjenden në të 2 anët e hyrjes. Në murin perëndimor të Dhomës B gjendet 12 perëndi të renditura drejt të djathtës, ndërsa në murin lindor ndodhen Perëndia i Shpatës, Mbreti Tuthalia IV dhe mbrojtësi i tij Perëndia Sharruma. Përveç basorelieveve të ruajtura më së miri, në këtë pjesë gjenden edhe 3 nishe, apo kamare të gdhendura në shkëmb, të cilat mendohet se përdoreshin për të vendosur disa dhurata, apo enë prej balte të pjekur, ku ruhej hiri i të vdekurve nga familja mbretërore hitite.
Ndryshuar për herë të fundit nga fegi : 18-05-2011 më 15:17
Te gjithe dime qe historia e zhvillimit njerzor leviz ne kufijte 6000-70000 vjecar.
rezultat i perdorimit te teknikave moderne ne arkeologji si dhe mjetet datuese te sofistikuara, kane bere qe koha e shkeputjes se njeriut te akullit me ate punes bujqesore, te jete me e vjeter se koha e mesiperme.
Nje tempull 11.500 vjecar i quajtur Göbekli Tepe i gjendur ne Turqi, zhvlereson komplet kohen e evolucionit njerzor, e cila ka nevoje per nje rishikim teresor.
Ky tempull Göbekli Tepe i ngritur mbi nje kodër, pas relievit te butë, gjendet në Turqinë juglindore. Ne Lindje të kodrës shtrihet pllaja biblike e Harran, dhe në jug është kufiri sirian 20 kilometra larg, dhe në drejtim të tokave pjellore të Mesopotami, rajon që i dha rritje qytetërimit njerëzor.
Dhe nën këmbët tona, thote arkeolog Klaus Shmid, janë gurë që shënojnë vendin -e saktë,vendin ku njerëzit filluan ecjen perpara..
Në fakt, Schmidt mendon se tempulli vetë, eshte ndërtuar pas përfundimit të epokës së fundit te akullit nga gatherers-gjuetar, që u bëne shkëndija e pare nga ku njerzimi filloi drejt jetës bujqësore, urbane, dhe të gjitha ato që pasuan me pas
Qytet-shteti antik i Hatusha-Boazkojit dhe tabletat hitite me shkrim kuneiform të zbuluara në gërmimet arkeologjike të realizuara këtu.
Në pjesën e sotme do të fillojmë të flasim për qytet-shtetin antik të Hatushës (Hattuşa) në Boazkoj (Boğazköy), një prej pasurive të Turqisë në Listën e Trashëgimisë Botërore. Gjithashtu në fushën tonë të interesit do të hyjë edhe Çorumi, një prej qyteteve në Zonën e Detit të Zi, por që pasqyron më shumë traditat dhe klimën e Anadollit Qendror.
Qyteti antik i Hatushës ndodhet në lokalitetin Boazkoj të nënprefekturës Boazkale (Boğazkale) të Çorumit dhe në vitin 1986 është përfshirë në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. Hatusha ka qenë për shekuj me radhë kryeqytet i Perandorisë Hitite dhe një qendër shumë e rëndësishme në Anadoll. Banorët e tij të parë, pra Hatitë (Hatti) këtë qytet antik e kanë quajtur fillimisht "Hattuş", ndërsa me të hyrë në sovranitetin e hititëve mori emrin Hatusha. Në vitet 1700 p.e.s. Hatusha u pushtua nga Mbreti i Kusharës (Kuşşara), Anita (Anitta), i cili u bë shkak edhe për rrënimin e qytetit.
Sipas dokumenteve të shkruara, Anita është mbreti i parë hitit. Pas afro 100 vjetësh qyteti u rindërtua nga Hatushili I (Hattuşili) dhe u bë kryeqytet i një qytetërimi, që do të sundonte për më shumë se 4 shekuj. Terreni në të cilin gjendet gjeografikisht, i garanton qytetit një mbrojtje natyrore. Pjesa kryesore e rrënojave që mund të shikohen në ditët tona, i përkasin periudhës së Mbretit të Madh Tudhalia IV. Ndër këto rrënoja ia vlen të përmendim tempujt, rezidencat mbretërore dhe muret rrethues të qytetit antik.
Hatusha-Boazkoj më datë 28 nëntor 1986 u përfshi në Listën e Trashëgimisë Botërore dhe numri i saj në listën e pasurive me cilësi kulturore është 377.
Tabletat hitite të Boazkojit me shkrim kuneiform (shkrim në trajtë pyke) janë regjistruar në memorien botërore. Përsa i takon tabletave hitite me shkrim kuneiform të zbuluara në Boazkoj, vend ky që zotëron një pozitë të rëndësishme në Trashëgiminë Kulturore Botërore, Ministria e Turizmit të Turqisë kishte përgatitur projektin e quajtur "Regjistrimi i Tabletave Hitite Kuneiform në Memorien Botërore", të cilin ia kishte paraqitur për miratim Kryesisë së Komisionit Kombëtar të Turqisë për UNESCO-n. Ky i fundit e kishte pranuar projektin pas një shqyrtimi të detajuar dhe kështu UNESCO-ja i regjistroi tabletat hitite me shkrim kuneiform në "Memorien Botëtore". Ky ishte një hap tepër i rëndësishëm nga aspekti i promovimit dhe dokumentimit të pasurive kulturore të Turqisë.
Kryeqyteti i hititëve, pra Boazkoji i sotëm ose Hatusha në antikitet, e kaluara historike e të cilit zgjatet deri në Epokën e Bronzit të Hershëm, ka filluar të gërmohet për herë të parë në vitet 1893-1894 nga prehistoriani francez, Ernest Shantre (Ernest Chantre). Gërmimet e mëvonshme arkeologjike janë realizuar në vitet 1906-1907 dhe 1911-1912 nën drejtimin e Hugo Vinkler (Hugo Winckler) dhe Theodor Makridi, i pari një arkeolog gjerman i mbështetur nga Universiteti i Berlinit dhe Shoqata e Orientalistëve Gjermanë, ndërsa i dyti një arkeolog otoman i subvencionuar nga Muzeu Perandorak (Mecma-i Asar-i Atika).
Ndryshuar për herë të fundit nga fegi : 19-05-2011 më 15:51
Tabletat e Boazkojit (Hatusha) janë ato të zbuluarat në gërmimet e zhvilluara bashkërisht nga Gjermania dhe Perandoria Osmane gjatë viteve 1906-1907 dhe 1911-1912. Si rrjedhojë e emrit të vendit ku janë gjetur, ato quhen Tabletat e Boazkojit. Në punimet arkeologjike të realizuara nën drejtimin e Hugo Vinkler dhe Theodor Makridi janë zbuluar rreth 10.400 tableta hitite, të cilat janë dërguar në Muzeun Perandorak, sot i njohur si Muzeu Arkeologjik i Stambollit.
Tabletat e zbuluara në gërmime i përkasin Arkivit të Mbretërisë Hitite. Shembujt me përmasa A-4 formohen nga tabletat me dimensione të mëdha. Krahas atyre të plota në përmbajtje dhe formë, një pjesë janë gjetur të thyera ose te dëmtuara. Edhe pse një pjesë e tabletave u gjetën të pjekura për shkak të zjarreve të ndryshme natyrore, pjesa dërrmuese e tyre mund të konservohej për një kohë të gjatë vetëm duke u pjekur në një temperaturë të caktuar.
Sipas marrëveshjes së arritur me gjermanët, në vitin 1915 dhe 1917 tabletat dhe 2 sfinksa u dërguan me 2 ngarkesa brenda 33 sëndukëve në Berlin për të bërë punimet e pastrimit, restaurimit dhe publikimit, por me kushtin që rikthehen sërish pas. Ndërmjet viteve 1924-1943 në Stamboll u rikthyen me 9 dërgesa afro 3000 tableta, konservimi i të cilave kishte përfunduar me sukses. Mirëpo klima politike që solli me vete Lufta II Botërore e ndau Gjermaninë në 2 pjesë, atë Lindore dhe Perëndimore. Pjesa dërrmuese e tabletave që u dërguan për konservim, mbetën në Muzetë Mbretërorë të Berlinit.
Tableta quhen pllakat me forma të ndryshme prej argjile të pjekur, mbi të cilat shkruhej nëpërmjet një kallami ose thupre përpara se të shpikej letra. Në gërmimet arkeologjike të realizuara në Boazkoj deri më sot janë zbuluar rreth 30-35 mijë tableta. Ky koleksion nga aspekti i numrit të tabletave është i pari në botë. Sot 25 mijë e 500 prej këtyre tabletave janë në Muzeun e Qytetërimeve të Anadollit në Ankara, 10 mijë e 420 tableta ruhen në Muzeun Arkeologjik të Stambollit, ndërsa 599 të tjera në Muzeun e Çorumit.
Tabletat që përmbajnë regjistrat e arkivit të shtetit Hitit, i takojnë periudhës së Perandorisë Hitite, sundimtare e pjesës më të madhe të Anadollit gjatë viteve 1650-1200 p.e.s. Këto tableta flasin për tema të ndryshme, si marrëveshje ndërshtetërore, kodekse ligjesh, vjetarë të mbretërve, fermanë, dokumente lidhur me mjekësinë dhe astronominë, letra, vjersha, lutje, vendime gjykatash, ceremoni fetare, balada, epose, legjenda, shkrime në dy gjuhë dhe fjalorë, shembuj të ndryshëm letrarë të përkthyer nga gjuha akade, profeci të shumta, receta të ndryshme për të shtuar virilitetin, etj.
Të gjithë këta shembuj janë shkruar me shkrimin kuneiform, të cilin hititët e kanë marrë dhe përshtatur nga babilonasit. Gjuha hitite bën pjesë në familjen e gjuhëve indo-evropiane dhe në strukturën e saj përmban disa elementë gjuhësorë të huaj, kryesisht nga gjuha e sumerëve dhe ajo e akadëve. Në ditët tona kanë mbërritur edhe shumë shkrime monumentale në gjuhët pala, luvi dhe huri, po ashtu edhe një numër i madh vulash të rrumbullakëta dhe cilindrike, që shkencërisht quhen "bulla".
Marrëveshja e Kadeshit, e njohur si pakti më i vjetër i nënshkruar në kushte të barabarta gjatë historisë mes Egjiptit dhe Anadollit, është zbuluar në gërmimet arkeologjike të vitit 1906 në Byjykala (Büyükkale), ndërsa sot ekspozohet dhe ruhet në Muzeun Arkeologjik të Stambollit. Një grup i rëndësishëm mes tabletave hitite me shkrim kuneiform janë letërkëmbimet diplomatike, që hedhin dritë mbi marrëdhëniet e hititëve me fqinjët e tyre. Në këto letërkëmbime është përdorur gjuha akade, asokohe me statusin e gjuhës diplomatike.
Shkrimet e ngjashme me ato të arkivit të shtetit hitit nuk kufizohen vetëm me tabletat e zbuluara në Boazkoj. Përveç kryeqytetit hitit, pra Boazkojit, në gërmimet e realizuara gjatë 15 viteve të fundit janë gjetur një numër i konsiderueshëm tabletash, që përmbajnë vazhdimin e arkivi të shtetit hitit. Në Ortakoj-Çorum (Shapinuwa) janë zbuluar mbi 2500 tableta, ndërsa nga Tuma e Mashatit në Zile-Tokat kanë dalë në dritë rreth 200 të tjera. Këtyre tabletave u shtohen përditë të reja, sepse gërmimet arkeologjike në Turqi nuk kanë fund.
Ndryshuar për herë të fundit nga fegi : 19-05-2011 më 16:03
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt