Kryeqendra e Epirit

[LAINA]

Kryeqendra e Epirit, gërmuar nga arkeologu italian Luigi Ugolini dhe ata shqiptarë më pas, i fshehur brenda kodrës së dafinave. Nekropoli i qytetit antik i kërcënuar nga ndërtimet

Kaonët pa dafina

Elsa Demo

Diktatorit i pat shkuar mendja të ngrinte një perandori, në të njëjtat maja ku kishin mbretëruar paraardhësit e fisit ilir të kaonëve dhe kolonët helenë e romakë, më pas. Kësaj here një perandori bunkerësh e llogoresh, a thua për të përligjur frikën nga “kolonët e rinj imperialistë”, me lavdinë e epirotasve, mu në Kaoni, sot Shqipëria e Jugut. Në majën e akropolit të Finiqit qytetit antik që shtrihet në kodrën me të njëjtën emër ose dikur kodra e dafinave, jo larg qytetit të Sarandës.
Ndërsa misionit arkeologjik italo-shqiptar që është kthyer në Finiq në vitin 2000 i duhet të dokumentojë dëmet e llogoreve të Hoxhës, qindra tonë beton derdhur në tunelet, bunkerët dhe repartin ushtarak, në muret e të cilit ende janë gjurmët e parullave që nxisin për frymë revolucionare, aty ku ka ekzistuar mbretëria e fisit ilir të kaonëve, Finiqit (Foinike), kryeqytet i mbretërisë së Epirit në shek.III para Krishtit. Këtu ku në vitin 205 p.e.s u lidh traktati i paqes ndërmjet Romës e Maqedonisë,……………… një qytet jetëgjatë, gjatë së……………. cilës grekët, ilirët dhe mercenarët keltë, sundimtarët e rinj nga Italia, deri tek ata bizantinë, venedikas e turq, ndoqën njëri-tjetrin deri sipër kodrës së akropolit. Pas shkatërrimit të Foinikes u hodhën themelet e Delvinës.
I njohur si qyteti më i fortifikuar, nga gurë gjigantë, një udhëtar mund të dallojë lehtë për së largu, pa hyrë në fshat, murin rrethues në barkun e kodrës së dafinave, që për…………. besë sot nuk mund gjesh asnjë rrënjë nga pema e brishtë e lavdisë. E sipër saj kërpudhat prej betoni të bunkerëve. Nuk mund të thuash vetëm se Enver Hoxha i zgjidhte këto maja për të përballuar alibitë e sulmit nga ajri. Pse pikërisht në majat arkeologjike? Nëse regjimet fashiste e naziste e kërkuan inkarnimin e romakëve të lashtë dhe arianëve të parë, në rrënojat antike, a thua edhe diktatori Hoxha kishte të njëjtin aluçinacion, duke shfaqur debulesën e tij për nga të parët, për nga raca e më të vjetrit popull të Evropës? Ai iu referohej këtyre vendeve, pjesërisht për shkak të qytetërimit të tyre, pasi mbi to do krijonte zonat të sigurisë së lartë.
Kodra është e shkretë dhe shkurrnajat kanë shenjat e para të përzhitjes pa nisur mirë të nxehtët. Brenda mureve rrethues të qytetit ngrihet akropoli, me gjatësi 650 m. Këtu gjenden ndërtimet kryesore shoqërore, prej të cilave mund të dallosh vetëm “majën e ajzbergut”. Pjesa tjetër është nën tokë. Finiqi sot, akropoli i tij, nuk na jep më shumë nga ç’përshkruan Luigi Maria Ugolini, arkeologu italian që u ngjit deri këtu në fillim të viteve ’30, përpos përdhunimit të fortikimeve të kohës së Hoxhës. Pas gati 80 vjetësh, misioni arkeologjik italian që është kthyer në këtë qytet, duke ndjekur gjurmët e Ugolinit konstaton me admirim saktësinë dhe mendjemprehtësinë e gërmimeve të arkeologut. Zona arkeologjike shtrihet në një sipërfaqe prej 150 ha, në të cilën përfshihet edhe ujësjellësi antik i Justinianit. Përveç teatrit gjigant, me rreth 20 mijë vende, ose 10 herë më shumë se ai i Butrintit, që vetëm sa është konfiguruar, dhe ndodhet i varrosur në kodër, jo më pak e dëgjuar ka qenë punishtja e qeramikës. Kohë më parë këtu është gjetur shtatorja e Artemisës, që sot ndodhet në muzeun me dyer të mbyllura të Butrintit.
Qyteti u pushtua në shek.II nga romakët, të cilët vendosën regjim të fortë ushtarak. Edhe pas këtij pushtimi e vazhdoi jetën e vet, madje në shek.III njohu një rigjallërim ekonomik. U rihapën punishtet monetare dhe u prenë dy tipe monedhash, prej të cilave një me kokën e Zeusit në njerën anë. Pati edhe një atelie zejtarie, dhe kishte mjaft të zhvilluar tregtinë me qendrat e përtejdetit, si me Magna Grecia, Sicilia etj., tregti që zhvillohej përmes skelës së Onhezmit (Sarandës antike).
E pushtetshme shtrihet “perandoria moderne” në fushën e Finiqit, rrëzë kodrës së dafinave, poshtë në nekropolin e qytetit. Perandoria e ndërtimeve të jashtëligjshme në mijëvjeçarin e tretë. Ndërtesat kanë evoluar aq shumë, megjithëse arkitektura e banesave të bardha, fine e të këndshme, model huazuar më së shumti nga fqinjët grekë, që po ngrihen njëra pas tjetrës poshtë rrugës së fshatit, aty ku misioni arkeologjik italo-shqiptar ka kryer gërmime dy vitet e fundit, pra në varret antikë të Finiqit, pretendojnë ta kthejnë shumë shpejt në një fshat turistik. Varret e lashtë janë mbushur me ujë nga shirat. Pranë tyre janë hedhur themelet e një “muri kinez”, pronë e “kanonit” të vitit 2004. Dikur këtu shtrihej këneta, bonifikuar në vitin 1950. Janë më shumë se 10 sheshe ndërtimi, ose rreth 3 mijë m2 truall arkeologjik, gati të kthehen në kantierë ndërtimi. Ajo çfarë deri tani komuna e Finiqit, si pushtet vendor ka bërë, kanë qenë protestat për shtrirjen pa kriter të ndërtimeve pa leje dhe shtrimin e 120 metrave të parë të rrugës prej 2.5 km që do të çojë në akropolin e Finiqit të lashtë. Me pak fjalë, të kthesh akropolin e Finiqit dhe nekropolin e tij poshtë në pika të vizitueshme, për këdo që do të kalonte këndej do ta shihte me sytë e tij se është një ambicie thuaj e pamundur. Komunarët thonë se kjo qendër e banuar duhet të shkëlqejë së pari këtu poshtë, që të përgatitë vizitorët për çka do të sodisë lart në akropolin e Finiqit, në majë të kodrës së dafinave që ngrihet rreth 300 metër mbi rrëzën e nekropolit. Vështirë të besosh. Flitet më shumë për një vullnet që në thelb ka fjalë dashamirëse, e aksion pak. Eshtë njëlloj sikur Finiqi, jehona e emrit të të cilit tingëllon me Feniksin, të ringjallet prej hirit ashtu si zogu i legjendës, e bashkë me të dafinat, lavdia e kryeqytetit epirot dhe e kaonëve dikur.

Ditar
Në librin e tij për Butrintin, Lugi Maria Ugolini, ndërsa bën të gjitha lidhjet me Mitin e Eneas për themelimin e këtij qyteti antik sipas shëmbëlltyrës së Trojës mëmë, përmend Kaoninë, krahinën ku u ngrit kryeqendra e Epirit, Foinike. Duke iu referuar ciklit të bëmave të historiko-legjendare të zhvilluara rreth Trojës që patën për këngëtar Homerin, ngjarjet që ndodhën ndërsa Enea endej nga një det në tjetrin në kërkim për t’u ngulitur në një “Trojë të re”, patën për këngëtar Virgjilin. Me të mbërritur Enea në Butrint, Virgjili shkruan:
“Lundruam anës brigjeve të Epirit e mbërritëm
Në limanin e Kaonisë dhe hymë në qytetin e lartë të Butrintit”
Më tej Ugolini shprehet me habi të madhe se si Butrinti ishte tokë greke: “Enea takon trojanin Helen (të birin e Priamit) që kishte marrë për grua Andromakën, të venë e Hektorit, dhe ishte bërë mbret i kësaj krahine, pas vdekjes së Pirro Neoptolemit (të birit të Akilit) që i kishte sjellë atje si robër. Këtu Heleni kishte ndërtuar një kështjellë që, në përmasa të vogla, riprodhonte Trojën e dikurshme, dhe u kishte vënë emra trojanë kështjellës, portave, lumenjve:
...që fushat kaoniane
Dhe mbarë Kaoninë e quajti nga emri i Kaonit Trojan
Dhe këtë kodra ngriti muret e kështjellën e Trojës.
Këto ia thotë Eneas Andromaka zemërdëlirë, e cila pranë një përroi, para shëmbëlltyrës së varrit të Hektorit, i përlutej shpirtit të këtij të fundit. Kur sheh t’i afrohej heroi trojan, ajo mallëngjehet thellë dhe trembet se mos ka të bëjë me një vegim; po pastaj si merr veten, pyet Enenë për farefisin e përbashkët e i tregon se si ajo dhe Heleni ndodhen në atë vend. Ky episod që thuhet të ketë në fund të epopesë trojane, në tregimin e Virgjilit, merr një rëndësi të madhe dhe bëhet pothuajse themeli i historisë legjendare të Romës. E, vërtet, nga Butrinti Enea Niset në drejtim të Italisë.”
Luigi Maria Ugolini, nis kërkimet në Butrintin antik në vitin 1923, duke ndjekur në mënyrë të veçantë mbresat e shënimeve të Polibit mbi Finiqin, kryeqyteti i Lidhjes Epirote si dhe librin e tretë të Eneidës, në të cilën Virgjili rrëfen për ndalesën e Eneas në Epir.
Biri i një orëndreqësi i lindur në Betinoro më 8 shtator 1895, iu bind një urdhëri të lartë të Italisë Fashiste, më saktë udhëheqësit të saj Benito Mussolinit, për të ndërmarrë një mision arkeologjik në Shqipëri, në qendrat ku nën tokë fshihej rrezatimi i Romës së lashtë Perandorake. E duke qenë se përmbushja e kësaj detyre ishte po aq e lartë sa vullneti i fortë dhe përkushtimi këtij njeriu të dëlirë, ai do të linte shpejt Foiniken, për ta transferuar misionin italian në Butrint, ku e prisnin shumë zbulime sipas marrëveshjes dhe asaj çka priste e shpresonte qeveria fashiste prej tij që me shumë vëmendje ndiqte dhe financonte kërkimet arkeologjike në Shqipëri. Gjurmët e gërmimeve në këtë sit greko-roman ndërpriten këtu. “Jemi ende tepër larg për për të arritur në një kuadër të plotë historik e arkeologjik se si jeta ka rrjedhur në Finiqin antik. Sidoqoftë do të jetë e mundur që për periudhat më të rëndësishme dhe qytetërimet, të vendosen disa nocione, të cilat mund të bëhen pika referimi për rrugën që do të ndjekin historianët dhe arkeologët, në këtë kodër në –dhe unë e shpresoj – në një ardhme jo të largët.”, shkruan Luigi Ugolini, në vitin 1932. Gjithçka do të marrë fund me vdekjen e tij më 4 tetor 1936, në Bolonjë.

Flet Ziso Lluci, kryetar i komunës së Finiqit
Perandoria e ndërtimeve
Zona arkeologjike e Finiqit ka një shtrirje prej 150 ha, në të cilën përfshihet edhe ujësjellësi antik i Justinianit. Sipas kreut të komunës Ziso Lluci, kjo qendër, sot e banuar, duhet të shkëlqejë këtu poshtë, që të përgatitë vizitorin për çka ka për gjetur gjetur atje lart, në faqen e malit dhe në akropol. Kur vjen fjala tek armiqësia që banorët dhe ndërtimet e tyre kanë krijuar me zonën arkeologjike, ai citon vetëm ligjin: “Çdo vendim i marrë nga KRRT për ndërtime në zona arkeologjike është i pavlefshëm.” Aspak për sfidë ndaj pararendësve të vet, me forcën e ligjit ai është duke e zbatuar këtë ligj ndaj ndërtimeve mbi trojet, trashëgimi kulturore. Ai pohon se janë më shumë se janë rreth 3 mijë metër2 troje arkeologjikë, të miratuar për t’u kthyer në troje ndërtimi. Paralel me denoncimin në shtyp kryekomunari aktual deklaron se ka denoncuar edhe në Prokurorinë e Sarandës. Këto leje janë dhënë duke bërë edhe një spekullim tjetër.
Sipërfaqja për leje ndërtimi pretendohet se është dhënë jashtë zonës arkeologjike, në fshatin Çlirim. Sipas tij ky është një falsifikim, sepse trojet gjenden në fakt brenda zonës arkeologjike dhe ajo është një sipërfaqe që do shpëtuar nga pushtimi i ndërtimeve.
Th.Nika

[LAINA]

Zbulohet në Finiq një kokë gruaje prej mermeri

Elsa Demo

Një kokë mermeri gruaje është zbuluar në teatrin antik të Finiqit, ku prej 5 shtatorit ka rifilluar gërmimet ekspedita italo-shqiptare. “Koka u gjet në territorin e teatrit antik dhe bashkë me të ka dalë në dritë një kolonë e madhe, që mendohet të jetë pjesë zbukurimeve të teatrit”,- konfirmon prof.Shpresa Gjongecaj, e cila drejton palën shqiptare në misionin e përbashkët. “Koka është ende në studim, por mendoj të jetë e periudhës romake, ndoshta e shek.I pas Krishtit dhe është gjetur nga gërmimet në teatër”,- thotë prof. Sandro De Maria, i Universitetit të Bolonjës i cili drejton Misionin Arkeologjik Italian në Finiq. Të dy palët janë të rezervuar të japin të dhëna të tjera, pasi objekti në fjalë vetëm sa është larë nga dherat. Do duhet edhe pak kohë për të kryer restaurimin e saj e bashkë me të bëhet indetifikimi i plotë i kokës.
“Koka është e zbukuruar me një diademë, flokët i ka të mbledhura lart, por nuk mund të themi me saktësi se çfarë shekulli daton. Disa thonë para erës sonë, të tjerë janë të mendimin se është e pas Krishtit. Megjithatë, fundi është më interesant se fillimi i gërmimeve, kur do të dalin në dritë kontekste të qarta të zbulimeve të kryera”,- thotë prof.Gjongecaj. Ajo shpjegon se gërmimet në teatër janë shumë të rëndësishme, pasi teatri është një nga gjërat më të bukura që ka Finiqi. Ai është ndërtuar në shek.IV-III p.e.s dhe është rindërtuar në periudhën romake. Sipas prof.Shpresa Gjongecajt, deri tani gërmimet kanë zbuluar gjurmë të orkestrës së skenës. Teatri antik i Foinikes së lashtë, kur kanë kaluar vetëm dy vjet nga zbulimi i tij, në tre vjet gëmime të ekspeditave italo-shqiptare, pretendohet të ketë mbi 20 mijë vende, duke qenë kështu ndoshta më i madhi teatër antik që është zbuluar deri më sot në rrënojat arkeologjike në tokës shqiptare.
Gjatë tre viteve të bashkëpunimit të Institutit Arkeologjik dhe Universitetit të Bolonjës, rezultatet kanë qenë të dukshme. Ky mision i kushton rëndësi edhe restaurimit të rrënojave pas daljes së tyre të dritë.
Dy vjet më parë, në qytetin greko-romak, ish- kryeqendër e Epirit, u zbuluan një pjesë e murit të jashtëm të teatrit, si dhe disa objekte të tjera të rëndësishme. Por edhe teatri mund të rezervojë të tjera zbulime interesante. Dy objektet në fjalë që pëmendin drejtuesit e ekspeditës, prof.Gjongecaj dhe prof.De Maria, koka prej mermeri e gruas dhe një kollonë e madhe, janë vetëm një pjesë mes shumë objekteve dekorative që zakonisht rrethonin një teatër antik.
Gjatë gërmimeve të mëparshme janë zbuluar edhe disa ndërtesa të karakterit publik dhe privat, stera uji, shtatorja e Artemisës etj.

Qyteti i virgjër
Finiqi ndodhet rreth 8 km larg bregut jonian dhe 20 km larg Greqisë. Themeluar në shek.III-II para Krishtit, në territorin antik të Kaonisë, qyteti ka pasur kontakte me perandoritë e mëdha të Mesdheut, atë greke dhe romake.
I përmendur nga udhëtarët në fillim të shekullit të 19-të si anglezi Leake dhe vetëm
me studimin arkeologjik të Luigi Ugolinit në Shqipëri, në vitet '20 të nëntëqindës, Foinike identifikohet e përshkruhet përfundimisht në vitet 1926-1927, kur Ugolini merr lejen të drejtojë dy misione arkeologjike italiane në majë dhe në rrëzë të kodrës. Rezultatet e gërmimeve ai i boton në një vepër monografi botuar në Romë, në vitin 1932 “Shqipëria antike II – Akropoli i Foinikes”. Sot misioni italo-shqiptar, që është duke ndjekur gjurmët e tij, konstaton me admirim gjurmët e sakta të gërmimeve të Ugolinit.
Foinike përmendet shpesh nga shkrimtarët antikë: Polibi (shek.II p.e.s, Straboni, Livio (periudha e Augustit), Tolomeu (shek.II e.s). Përsa i përket rëndësisë historike të këtij qyteti, nga ajo kujtohet Paqja e Foinikes, e cila u vendos në vitin 205 p.e.s, duke i dhënë fund “luftës” së parë ndërmjet republikës romane dhe mbretërisë maqedonase, kaq e injoruar dhe e panjohur në realitetin e tij arkeologjik. Ka qenë një qytet i rëndësishëm dhe dëshmon për një jetëgjatësi, gjatë së cilës grekët, ilirët dhe mercenarët keltë, sundimtarët e rinj nga Italia, deri tek ata bizantinë, venedikas e turq, që ndoqën njëri tjetrin deri sipër kodrës së akropolit.
Në vitet '70 e '90 disa arkeologë shqiptarë si Dhimosten Budina e Astrit Nanaj kanë drejtuar gërmimet, por pa mundur të krijohet një linjë vazhdimësie me ç'ishte bërë në periudhën e Ugolinit. U bënë sondazhe në teatër, në zoën qëndrore rreth të quajturit thesauros, në lagjen e shtëpive helenike dhe në nekropolin jugor (gërmime nga Astrit Nanaj e Dhimitër Çondi). Vëmendje e veçantë i është kushtuar mureve rrethues, për të cilat janë studimet e Neritan Cekës dhe Gjerak Karaiskajt. Mbi këto gjurmime është fokusuar sot misioni arkeologjik italian. Rezultatet e gërmimeve të përbashkëta në Finiq janë botuar në dy vëllime.
Akropoli, restaurimi i “thesauros”, një monument i vogël i zbuluar nga Ugolini, rifillimi i kërkimeve në zonën e banuar të quajtur “Shtëpia e dy peristileve”, ku gërmimet kanë nxjerrë në dritë një vendbanim të periudhës greke, tempujt helenë, përgatitja e muzeut arkeologjik të butrintit, dokumentimi dhe rilevimi i qytetit helenik të Antigonesë themeluar nga Pirro në fillim të shek.III p.e.s. Disa prej tyre janë misione të kryera të ekspeditave dhe disa janë projekte në vazhdim. Ekspedita e gërmimeve për vitin 2004 mbyllet në 13 tetor.

[LAINA]

Artikulli i mesiperm eshte marre nga gazeta "Shekulli" dhe eshte i disa viteve perpara. U inspirova ta hap kete teme para disa ditesh, kur po shihja disa fotografi personale te bera ne qytetin antik qe mbetet i pazbuluar dhe i "masakruar" nga pasardhesit moderne te ketij qyteterimi te lashte!

[Baptist]

I "masakruar"? Gjetjet e Finiqit jane shitur me kamione. Cfare ka mbetur jane mbeturinat.

[LAINA]

Pervec amfiteatrit qe s`nxe ne kamion dhe gjithe pjeses se padale ne drite....

[Hyllien]

Nuk nxe thua ? Hehehe, por Napoleon Bonaparti me duket ka qene ai qe ka dashur me e marre "Capella Sistina" a nje kupol tjeter te Italise. Madje ka patur plan inxhinjerik se si do ta ndante ne katersh, dhe do ta kompozonte nga e para ne France. Vidhen vidhen thuj, por si ka ardh rradha.

[land]

roximum scelus fuit eius, qui primus ex auro denarium signavit, quod et ipsum latet auctore incerto. populus romanus ne argento quidem signato ante pyrrhum regem devictum usus est. libralis - unde etiam nunc libella dicitur et dupondius - adpendebatur assis; quare aeris gravis poena dicta, et adhuc expensa in rationibus dicuntur, item inpendia et dependere, quin et militum stipendia, hoc est stipis pondera, dispensatores, libripendes, qua consuetudine in iis emptionibus, quae mancipi sunt, etiam nunc libra interponitur. servius rex primus signavit aes. antea rudi usos romae timaeus tradit. signatum est nota pecudum, unde et pecunia appellata. maximus census leftbracketcxxrightbracket assium fuit illo rege, et ideo haec prima classis. - argentum signatum anno urbis cccclxxxv, q. ogulnio c. fabio cos., quinque annis ante primum punicum bellum. et placuit denarium pro x libris aeris valere, quinarium pro v, sestertium pro dupondio ac semisse. librale autem pondus aeris inminutum est bello punico primo, cum inpensis res p. non sufficeret, constitutumque ut asses sextantario pondere ferirentur. ita quinque partes lucri factae, dissolutumque aes alienum. nota aeris eius fuit ex altera parte ianus geminus, ex altera rostrum navis, in triente vero et quadrante rates. quadrans antea teruncius vocatus a tribus unciis. postea Hannibale urguente q. fabio maximo dictatore asses unciales facti, placuitque denarium xvi assibus permutari, quinarium octonis, sestertium quaternis. ita res p. dimidium lucrata est, in militari tamen stipendio semper denarius pro x assibus datus est. notae argenti fuere bigae atque quadrigae; inde bigati quadrigatique dicti. mox lege papiria semunciarii asses facti. livius drusus in tribunatu plebei octavam partem aeris argento miscuit. is, qui nunc victoriatus appellatur, lege clodia percussus est; antea enim hic nummus ex illyrico advectus mercis loco habebatur. est autem signatus victoria, et inde nomen. aureus nummus post annos li percussus est quam argenteus ita, ut scripulum valeret sestertios vicenos, quod efficit in libram ratione sestertii, qui tunc erat, . postea placuit signari ex auri libris, paulatimque principes inminuere pondus, et novisissime nero ad .

http://www.archive.org/stream/cplini...ugoog_djvu.txt