Perhapja e islamit tek shqiptaret, kur dhe pse?

[caniforyou]

I ftoj te gjithe te gjithe forumistet qe kane njohuri te trajtojne kete teme jane te mireseardhur ne debatin e kesaj teme.

[SHKOZA]

PËRHAPJA E ISLAMIT NË SHQIPËRI[1]



Parathënje faqe
- 1 -
Faqe 3

Duam të japim shënime të gjëra dhe të veçanta mbi mënyrën e përhapjës së Islamit në popullsinë e krishterë të Shqipërisë, të Serbisë dhe të Bosnjes, sepse secili prej këtyre vendeve, i pushtuar nga osmanlinjtë, ka rëndësi të veçantë në historinë e përhapjes së Islamit në Shqipëri.

Shqiptarët, me përjashtim të një pjese që është e popullëzuar në Greqi (1), janë të vëndosura në viset kodrinore të bregut lindor të Detit Adriatik, midis Malit të Zi dhe gjiut të Nardës apo Prevezës. Ato i përkasin njërit prej popujve më të vjetër të Evropës të cilët përfshihën në fisin Arian, dega Pellazge.


Invadimi i parë i turqve në Shqipëri u bë në vitin 1387 (789 H.), por pak më vonë forcat turke u tërhoqën nga ajo anë. Shqiptarët për herë të parë në vitin 1423 (827 H.) e pranuan pushtetin e sulltanit. Shqipëria, nën udhëheqjën e Gjergj Kastriotit, i cili është i njohur me emrin Islam Skenderbe, fitoi për një kohë pamvarësinë e saj. Tregimet për Skenderbeun se qysh në fëmijëri është marrë peng në Turqi, se është edukuar ndër muslimanë dhe se ka tërhequrvemendjen e sulltanit, nga hulumtimet historike janë cilësuar si të trilluara. Faktet e hulumtuara, tregojnë se Skenderbeu e ka kaluar rininë e vet në viset kodrinore të populluara me shqiptarë. Luftërat kundër turqve, kanë filluar me ngadhënjimin e tij në vitin 1444 (848 H.). Pas luftrave të rrepta e të suksesshme, të cilat zgjatën më shumë se 20 vjet, në vitin 1467 (872 H.) dhe pas vdekjës së skenderbeut, turqit filluan përsëri të pushtojnë Shqipërinë. Njëmbëdhjetë vjet më vonë edhe Kruja, e cila ishte qëndër e fisit Kastriot, ra në duart e turqve, por Shqipëria nuk u nënshtrua plotësisht. Kryengritjet përsëriteshin, por nuk pati ndonjë rezistencë të përgjithëshme. Mirëpo, disa vënde bregdetare për një kohë të gjatë nuk u dorëzuan. Durrësi me vështirësi u pushtua në vitin 1501 (907 H.) kurse limani Tivar (Antivar), pika më veriore ku kishte shqiptarë, u dorëzua në vitin 1571 (979 H.). Kushtet e dorëzimit të tij kanë qënë këto: të ruhën zakonet e vjetra dhe gjuqet e vendeve, të krishterët të munden lirisht dhe publikisht t'i kryejnë ritet fetare, kishat dhe kapelat - kishëzat të jenë të ruajtura nga sulmet, e në rast se ndonjë do të rrënohej, të ngrihej përsëri, populli të ketë të drejtë mbi pasurinë e tij të prekshme dhe të paprekshme dhe pë mos paguajë mbitaksa për të.

KARAKTERISTIKAT E POPULLIT SHQIPTAR
Shqipëria nën sundimin turk vazhdimisht ka pasur një lloj qeverisjeje gjysmautonome, duke e ruajtur pavarësinë ashtu sikurse e kanë pasur disa fise para pushtimit. Ndonëse ishin nën udhëheqjën e sulltanit, zotimi i tyre për besnikëri nuk shkoi aq larg sa të pajtoheshin që nëpunësit turq të ndërhyjnë në çeshtjet e tyre të brendshme. Ka mjaft shkaqe të arsyeshme të mëndohet se Turqia nuk ka caktuar asnjë nëpunës, i cili nuk ka qënë autokton, madje nuk e ka caktuar as shqiptarin për mëkëmbës apo prefekt në atë vënd, i cili nuk është bë i famshëm me armën e vet apo nuk ka pasur lidhje të forta farefisnore (2). Krenaria kombëtare e shqipëtarëve është e madhe. Kur e puet dikush një shqiptar se ç'është, para se të përgjigjet se është musliman apo i krishtërë, të thotë se është shiptar. Kjo shprehje, duke marrë parasysh kuptimin e saj, do të mund të shpjegohej se ai është banor i shkrepave. Kjo mënyrë e shprehjes së individualitetit është shkak i veçantë i ndjenjave kombëtare, sepsae menjanoi grindjen e ashpër midis ithtarëve të këtyre dy feve, që mbretëronte në pjesët e tjera të përëndorisë Osmane. Shqiptarët muslimanë dhe të krishterë flasin gjuhë të njëjtë, kultivojnë tradita të njëjta dhe kanë mëndime e zakone të njëjta. Krenaria e përbashkët kombëtare është aq e fuqishme, sa që nuk i ka lënë vend ndikimit të dasive fetare te pjestarët e këtij populli (3). Në rradhët e ushtrisë jo të rregullt për ruajtjen e rendit dhe për sigurimin e qeverisjes, kanë shërbyer muslimanët shqiptarë, por edhe të krishterët shqiptarë. Meqë shqiptarët e të dy feve, në Përëndorinë Turke janë konsideruar ndër më të guximshmit, ata vazhdimisht kanë qënë në shërbim të pashës në Shqipëri. Shqipatrë të krishterë, shërbimin ushtarak e kan kryer në ushtrinë turke gjatë luftës së Krimesë (4). Vërtetë, të krishterët, edhe pse janë më të qetë se muslimanët dhe më shumë janë të prirur për bujqësi, megjithatë midis tyre ka pak dallim. Shqiptarët e krishterë i kanë ruajtur armët dhe zakonet e tyren ushtarake dhe vazhdimisht kanë treguar shpirtin e lirisë e të krenarisë dhe frymë të ashpër nacionale. Kanë qënë të frymëzuar me ndjenja nacionale sa edhe bashkëfistarët e tyre të cilët kishin përqafuar fenë Islame (5).
DOBESIMI GRADUAL DHE TERHEQJA E KRISHTERIMIT
Për hulumtimet rreth përhapjes së Islamit në Shqipëri, me rëndësi është të merret parasysh sa thamë më sipër, sepse kjo përhapje u realizua shkallë-shkallë ndër banorët autoktonë, mbi të cilët nuk është ushtrtuar kurrfarë presioni i jashtëm. Në këtë pikpamje, të dhënat mbi veprimtarinë misionare, të cilat i kemi në dorë, janë mjaft të kufizuara, sepse faqet e historisë Shqiptare prej shekullit XV deri te shfaqja e Ali Pash Tepelenës, gjatë treqind vjetëve duket se kanë mbetur të zbrazëta (6). Në këtë kohë, sa ne kemi arritur të hulumtojmë, kthimi në Islam është bërë ngadalë por në mënyrë të vazhdueshme. Të dhënat për këtë janë marrë nga kronikat e rretheve të ndryshme kishtare dhe nga projektet, të cilat kohë pas kohe i janë dërguar Papës (7). Por, nga esenca e këtyre burimeve, gjë që vetvetiu kuptohet, do të jepën të dhëna të mangëta, në mënyrë të veçantë për sa i përketë atij qëllimi të lartë të kthimit. Madje as eprorët kishtarë të asaj kohe nuk mund të bindnin vetën se ka ndonjë qëllim të sinqertë në zemrat e atyre që ktheheshin në Islam. Në mënyrë të veçantë është vështire të kuptohet se ata do të mund të shprehnin mendimin e tyre mbi ekzistimin e atij qëllimi të sinqertë.

Në të vërtetë, në shekullin XVI ndonëse atje kishte lindur një rrymë prozelitizmi (kthimi), megjithatë dukej se Islami shumë pak kishte përparuar. Numri i të krishterëve në Shqipëri në vitin 1600 (1019 H.) ishte dhjetë herë më iu madh se i muslimanëve (8). Fshatret, në pjesën më të madhe, kanë qënë të banuara me të krishterë, midis të cilëve ka pasur ndonjë musliman (9). Nga kjo kuptohet se rastet e kthimit kanë qënë më të shpeshta në qytete. Për shembull, të krishterët e qytetit Tivar (Antivar), të cilët kishin mbetur pa u shpërngulur në vendet e krishtere fqinje, qoftë nga shtresat e larta, qoftë nga ato të ulta, me shumicë kaluan në Islam. Kështu popullsia e atejshme e krishterë ishte pakësuar (10). Pasi numri i muslimanëve sa vinte e rritej, disa kasha i shnërruan në xhami (11). Edhe pse kjo në të vërtetë ishte në kundërshtim me kushtet e vendosura të traditës, popullata e atjeshme autoktone, duke ndërruar fenë, e konsideronte të arsyeshme, t'i transformonte edhe faltoret e veta. Sipas versionit të Ferlatit, arqipeshkvi i Tivarit ankohet, sepse vihej dore edhe mbi oborrin e arqipeshkvisë. Mirëpo, ai oborr tetë vjet pat qëndruar i zbrazët, sepse arqipeshkvi Ambrosius, duke ikur jashtë kufinjveturk u shpreh shumë ashpër kundër Islamit: e shau Pejgamberin e Zotit, madje mori guximin ta quajë fenë e tij "Dispozita Satanike". Kështu që, për këtë arsye ikjen e quajti më të përshtatshme. Në vitin 1610 mbetën vetëm dy kasha, të cilat shërbenin si shkolla, por edhe ato kishin kaluar në duart e kishës përëndimore, latine, megjithatë ato i kënaqnin nevojat e bashkësisë së krishterë, e cila kishte mbetur atje (12). Cfarë rëndësie kanë këto rrethana, pak a shumë mund të argumentohën në fjalët e shkrimtarit Marko Bizzi: "Atje kanë qënë 600 shtëpi, të cilat ishin të banuara pa dallim me muslimanë, latinë dhe ortodoksë grekë. Muslimanët numerikisht dominonin mbi katolikët dhe ortodoksët."


Duke marrë parasyshë të dhënat që kemi mbi lidhjen sociale ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve dhe që midis këtyre dy bashkësive s'ka ndonjë vizë, e cila mund t'i ndante, arrijmë të kuptojmë se Islami fitonte ithtarë për aq sa dobësohej zellshmëria dhe jeta shpirtërore e kishës.


Shpesh ndodhtë që prindërit e krishterë i martonin vajzat e veta për myslimanë, pra nuk i pengonin të krishterat për këtë martesë (13). Nga këto martesa të përziera fëmijët meshkuj edukoheshin si mysliman, ndërsa femrave u lejohej të rriteshin në fenë e krishterë (14), vetëm se kjo leje nuk përfillej për shkak se eprorët, femrave të këtilla ua ndalonin pjesëmarrjen neë ceremonitë e shenjta dhe i mbanin jashtë kishës (15). Vërtetë, që disa priftërinj në vende të vogla nuk i zbatonin urdhërat e eprorëve të tyre, por megjithatë, qëndrimi ndaj grave i shtyri shumë prej tyre të përqafonin fenë e burrave të vet. Megjithatë, disa gra të krishtera kultivonin besime primitive lidhur me pagëzimin. Ato i pagëzonin fëmijët e tyre, duke pandehur se ai vepron me sukses kundër lebrës, magjive dhe sulmit të ujqëve (16). Priftërinjtë e krishterë ishin të gatshëm të përforconin këtë besim të shtrembër tek këto gra, të cilat vinin për t'i pagëzuar fëmijët e tyre (17).


Ndjenjat bujare midis ithtarëve të këtyre dy feve (18) shfaqëshin edhe me pjesmarrjen e myslimanëve në ceremonitë fetare, të cilat përgatiteshin për nder të ndonjë shenti të krishterë. Në lidhje me këtë Marko Bizzi thotë: "Në ditën e Shëngjergjit, të cilën shqiptarët e respektojnë veçanërisht, në kishë më shumë shiheshin muslimanë se të krishterë (19). Sipas një versioni, muslimanët shqiptarë edhe sot e konsiderojnë të shenjtë Marinë (hazreti Merjemën), i respektojnë të shenjtët e krishterë dhe i vizitojnë varret e tyre. Në anën tjetër, të krishterët gjithashtu, u drejtohën me përgjerim tyrbeve të të dashurve muslimanë të Zotit me qëllim që t'ua shërojnë sëmundjet (20). Në vendin Kaveleak, ku janë të vëndosur 60 familje të krishterë dhe 10 familje muslimane, shumica e muslimanëve, të martuar me të krishtera merrnin pjesë në mirëmbajtjen e priftit të atjeshëm (21). Marko Bizzi këto i shpjegon në tri mënyra: me të joshurit e dobive të kësaj bote, me dëshirën për të shpëtuar nga haraçi, me mungesën e klerikëve të aftë të cilët në masë të mjaftueshme të kënaqin nevojat shpirtërore të popullatës (22).


Shumicën e kthimeve në Islam ia lënë barrës së padurueshme të tatimit, i cili u caktohej të krishterëve. Kështu, përmendet se tërë fshatrat bënë "dezertim" në mënyrë që të shpëtojnë nga ky tatim. Për këtë ankesë nuk mund të themi se ka arsye të mjaftueshme për të vërtetuar, sepse kjo çështje akoma nuk është krejt e qartë; ose ky është një interpretim i paramënduar i atyre të cilët duan të gjejnë pretekst për konversionin e bashkëfetarëve të tyre të dikurshëm; ose kjo përbëhet nga pohime hiperbolike të kishtarëve se është absolutisht e pamundur të përqafohet Islami me bindje. Me siguri njerëzit, të cilët thjeshtë për shkak të shpëtimit nga tatimi, apo me shprehje tjetër nga gjoba, e kan ndërruar fenë e mëparshme, kanë qënë pak të lidhur me fenë e tyre.


Sikur të mund të gjenim diçka më shumë se ato ankesa, përgjithësisht të papërcaktuara, mbi "despotizmin turk", do të mund të caktonim se a ka pasur arsye të mjaftueshme për kthim me dhunë në fenë Islame, por dëshmitë e versioneve gojore nuk duket se lehtë do të sigurojnë një rezultat të tillë. Tradita e keqe e perandorisë Osmane si shitja e pozitave provinciale atij që jep më shumë, pastaj mospërcaktueshmëria e zgjatjes së këtyre pozitave, në rastet më të shpeshta do të kurorëzohej me atë që nëpunësit, të cilët i përvetësonin, përpiqeshin me të gjitha mjetet e mundshme me anën e shantazhit, me të holla të bëjnë kapital sa më të madh. Mirëpo, është e njohur se kjo barrë e rëndë ka qënë ngarkesë jo vetëm për të krishterët, por në të njëjtën masë edhe për muslimanët (23). E vërteta është se, për nëpunësin e pangopur dhe të padrejtë, sigurisht më lehtë ka qënë t'i bëjë dhunë të krishterit se muslimanit, e në mënyrë të veçantë atyre të krishterëve për të cilët është dyshuar se kanë qënë në shërbime tradhëtuese (spiunazh) me Venedikun dhe shtete të tjera të krishtera ose pjesëmarrës në komplote të ndryshme kryengritëse.


Edhe sikur të ishte gjendja e tillë, nuk mund të dyshohet në ndikimin që e bënte veprimtaria e kujdesshme për Islamin para një hierarkie të tillë apatike kishtare. Sikur Islami të kishte më shumë hoxhallarë në Shqipëri, duke folur për çeshtjet fetare, Marko Bizi lavdëron sinqeritetin, bujarinë dhe miqësinë e tyre - kjo do të shkaktonte progres të rrufeshëm në të (24). Priftërinjtë e krishterë shumica ishin të padijshëm. Nëse dikush prej tyre ka ditur të lexojë, më shumë kan lexuar përmendësh se nga libri. Ata aq pak ishin të udhëzuar në detyrën e tyre fetare, sa që shumë prej tyre as lutjen e eremisë nuk e kanë ditur ta recitojnë përmendësh (25). Edhe pse disa kanë ditur t'i citojnë lutjet me rastin e shërbimit të përbashkët, të cilat tradicionalisht ishin caktuar të citohën në gjuhën latine, megjithatë ka qënë vështirë të hasësh midis tyre në të atillë, të cilët e kuptonin këtë gjuhë. Ata nuk kanë pasur dije tjetër mbi esencat e fesë së tyre, veç disa të dhënave të përcaktuara, të cilat kishin mbështetje në traditën gojore (26). Autori i përmendur mendon se për keto të meta përgjegjes jane ata që kanë qenë ne pozitat peshkopate. Ai, ata i konsideron gjithashtu përgjegjes edhe per numrin e pamjaftueshmëm të priftërinjve, për mosdijen e atyre që ishin në detyrat shpirtërore, për jetën dhe vdekjen e shumë krishterëve, të cilët nuk e kishin mësuar "Fenë", për "renegatitë" që ndodhin çdokund. Ai pandeh se atje do të zhduket krishtërimi nëse kësaj nuk i gjendet ilaçi (28). Në këtë rast është dhënë me vlerë të përmendet se shqiptarë nuk ishin sikur ata ortodoksë në pjesët e tjera të perandorise Turke, të cilët qenë rojtarët e vetëdijes dhe aspiratës nacionale. Ndonesë edhe ndër priftërinjtë tjerë ordoks ka pasur të padijshëm, megjithatë ata me përkushtim e kanë ruajtur detyrën e besnikërise ndaj krishterimit, i cili është baza e jetës nacionale si për shembull tek Grekët (29). Te shqiptarët, përkundrazi ndjenjat kombëtare janë plotesisht të ndara prej besimeve fetare. Për sa i përket qëndrimit të tyre ndaj Turqëve, ata ishin të bindur, e kjo vjen nga besnikëria qe kishin ndaj frymës se vjetër feudale, se duhet tu nënshrtohen urdhërave të tyre meqë ata janë zotërinj të vendit (30).


Midis priftërise dhe popullësisë nuk kishte marrëdhënie miqësore. Këtë e vërteton një rast i çuditshëm i konverzionit "Në kohët e vjetra, dersia e gjithë shqipëria ishte krishtere, në Shkodër gjendej një fotografi e Marisë. Në mauzole ku ishte e vendosur kjo fotografi, vinin me mijëra njerëz nga të gjitha viset, sillnin dhurata luteshin me modesti dhe me pikëllimet e tyre kërkonin shërim. Për diçka ndodhi një armiqësi ndërmjet popullësisë dhe priftërisë. Një ditë u futën kolektivisht në kishë dhe deklaruan se në qoftëse priftërinjtë nuk i plotësojnë dëshirat e tyre të gjithë të bashkuar do ta braktisini Jezusin dhe do të përqafonin Muhamedin. Pasi priftëria mbeti këmbëngulësisht prapa vendimit të saj, qoftë mirë apo keq, populli rrëmbeu nga dyert çdo gjë që kishte, kurorat dhe fihurat e krishtit dhe të dhirërua nërpërkëmbën ato, pastaj shkuan menjërë tek xhamia më e aftër, ku i imami i priste si musliman të vërtet (30a).


Për shkak të moskujdesisë dhe mosshqetësueshmërise së priftërisë krishtere, filluan shumë shpërdorime dhe çrregullime në shoqrinë krishtere. Një prej këtyre dukurive të kundërta me rregullat kishtare që edhe martesat civile, e cila behej pa lutjne zyrtare dhe lejen e prifit, kjo duket se ështe afërt me ligjin fetar Islam. Në mënyrë që kësaj ti jepej fund, bashkëshortët përjashtoheshin nga bashkësia përderisa nuk fillon të vepronin sipas kanuneve kishtare dhe riteve bazë (31).


Rrethanat shoqërore të shekullit XXII dhe fatorë të tjerë, të cilët i përmendëm më lartë, sollën mjaft rezultate: Numri i popullatës krishtere filloi shumë shpejt te bjerë. Gjatë periudhës prej 30 vjetësh, e cila konsiderohet e shkurter për popullin e vogel d.m.th. prej 1620 deri më 1650 (1030 deri më 1060h) tregohet se 300 mijë shqipëtare e përqafuan Islamin (32). Ne tërë dioqezën e Tivarit, në vitin 1624 kishte vetëm 2000 katolik. Në vetë qytetin kishte mbetur vetëm një kishë dhe para mbarimit të atij shekulli ajo kishte ardhë në atë gjendje sa nuk shfrytëzohej për shërbimin kishtar krishter, sepse në qytet kishin mbetur vetëm dy familje të krishtera (33). Pak më vonë, në vitin 1651 (1062h) marrë në përgjithësi, shumicën e popullësisë së krishterë të kësaj trve e përbenin gratë. Dalëngadalë gjendaj e krishterimit gjithnjë vinte duke u keqësuar. Numri i banorëve katolik bie, ata janë gati dyfish më pak në proporcion me pjesen tjetër. Të krishterët meshkuj masivisht e braktisinin krishterimin dhe e përqafonin Islamin (34), kurse 100 vjet më parë, të krishterë ka pasur djetë herë më shumë se musliman (35). Të krishterët e arqipeshkvisë së Durrësit numerikisht kishin rënë përgjysmë (36). Te krishterët e dioqezës së Krujës për 30 vjet me rradhë përqafuan Islamin (37). Priftëria më e ulët, në njërën anë masës ua lexonte meshën, në anën tjetër shikonte se si njerëzit një nga një deklaronin kthimin e tyre ne Islam. Rezultat i kësaj është që fëmijët e tyre ishin të humbur përgjithmone (38). Edhe priftërinjtë e fshatit se si prindërit krishterë i martonin vjazat e tyre me musliman, ndanin kungatë të tyre grave, kështu që kjo gjendje, me gjithë mallkimet e priftërinjëve më të lartë, vazhdonte me dëshirën e prifit (40). Shumica e priftërinjëve më të ultë ishin vënë në dyhsim për shkak të jetës jonormale. Rrallë shkonin në ritin e rrethimit, madje në banesa posaqërisht të caktuara për priftërinj përgaditeshin gosti. I shitnin pasuritë e kishës i braktisnin detyrat e tyre shpirtërore dhe tërhiqeshin në periferi. Kur merrje vesh për ata të cilët mund të thirreshin në përgjegjësi për gjendjen e tille, këta strehoheshin në gjrin e turqëve (41). Edhe françeskanët e arsimuar, të cilët u dërguan që t'i plotësojnë nevojat shpirtërore të popullit, nuk mbetën prapa në konflikte dhe përçarje, të cilat shpesh arrinin deri në gjyq, e kjo ndodhte me hidhërimin e popullit, i cili si shkak vinte mospërfilljën e detyrave (42). Famullia vetëm një herë ka mundur të shohë fytyrën e ipeshkvit gjatë tridhjetë vjetëve, ndërsa atje kanë banuar rreth 6000 të krishterë (43). Madje kishte famulli në të cilat për 40 vjet nuk ishte parë asnjë prift. Më në fund u qenë dërguar katër françeskanë që të merrnin masat e duhura kundër kësaj gjendjeje. Këta në raportet e tyre zyrtare, të drejtuara qendrës shpirtërore, njoftonin se nuk kanë pasur kurrfarë pëngesash nga ana turke gjatë vizitës së këtyre viseve dhe kryerjës së misionit të tyre (44). Peshkopi i Shkodrës, i cili ishte despot dhe në sytë e priftërisë së nënshtruar edhe në sytë e popullt, përpiqej që me ndihmën e turqve të mbetej në atë pozitë (45).


Prelatët kishtarë në famullitë e tyre tubonin, kuptohet sipas fermanit të mbretit, të ardhura nga populli (46). Arqipeshkvi në Tivar, i cili ka qënë në atë pozitë midis viteve 1599 dhe 1607, merrte haraç dy aspra nga çdo familje e krishterë; për çdo të parën martesë nga 12, në rastin e dytë 24, ndërsa në rastin e katërt 40 aspra. Për tubimin e këtij haraçi në të gjitha famullitë, në rast nevoje, u drejtoheshin eprorëve turq për ndihmë (47).


Brenda gjithë Shqipërisë nuk kishte asnjë shkollë e krishterë (48). Edhe vetë priftërinjtë nuk dinin mirë të shkruanin e të lexonin. C'është e vërteta, disa prej tyre dërgoheshin në Itali për studime, por shkuarja e tyre në atë vend ishte me pasoja, sepse ata duke u përshtatur atje me një jetë më komode nuk ktheheshin më në atdhe. Derisa priftëria ishte në një padituri kaq të madhe dhe derisa ishte kështu e pakujdesshme për kryerjën e detyrave, nuk është për t'u çuditur se masa nuk dinte as parimet themelore të fesë. Pranda, për shkak të shpërdorimeve dhe korrupsionit, u bë - sipas fjalëve të një prifti më të lartë të asaj kohe - "plaçkitja më e madhe e kopshtit hyjnor" (49). Shumë të krishterë me vite jetonin në konkubinat, e nganjëherë aplikonin edhe metodën e poligamisë (50). Përkunder këtyre rrethanave, priftërinjtë i pranonin njerëzit e këtillë në kungatë (51). Në pikëpamje të poligamisë të krishterët dhe muslimanët aq shumë ishin përzier, saqë muslimanët merreshin për kumbarë me rastin e pagëzimit të fëmijëve dhe në mënyrë të veçantë fëmijët muslimanë, sipas besimit të vjetër të gabuar, i mësonin për t'u pagëzuar (52). Ja kështu ka qenë gjendja e kishës së krishterë në Shqipëri në fund të shekullit XVII. Madje edhe shkaku më i vogël ka mjaftuar për ndërrimin e fesë. Edhe nënshtrimi i katolikëve, të cilët në këtë shekull u çuan në kryengritje, është një prej faktorëve të mjaftueshëm për forcimin e simpatisë ndaj Islamit dhe largimit nga kisha. Kryengritja për të cilën aludohet këtu është ajo të cilën e çoi arqipeshkvi i Tivarit, Gjergji, i cili gjendej në atë pozitë shpirtërore midis viteve 1635 dhe 1644. Gjergji me ndihmën e peshkopit në Durrës, Shkodër dhe Allsone, përpiqej t'i çonte në kryengritje krerët e krishterë kunder pushtetit Turk dhe t'i bindte ata që t'i bashkangjiteshin Venedikut (Mletasëve). Pasi atëherë Republika Mletase ishte në armëpushim me Turqinë, për realizimin e kësaj kryengritje u dha rasti në vitin 1645 (1055 H.), kur filloi lufta midis turqve dhe Venedikut. Venedikasit u përpoqën ta kthejnë Tivarin, të cilin para pushtimit Turk treqindë vjet e kishte mbajtur në duart e veta, por kjo tentativ nuk pati sukses. Shqiptarët e krishterë, meqë ishin pajtuar me armiqtë e Turqisë dhe u ndihmonin fshehtazi atyre, kishin merituar dënimin që për pasojë pati humbjen e privilegjeve të tyre të mëparshme. Ndërsa ortodoksët, të cilët kishin frikë se mos vëndosej përsëri pushteti Venedikas dhe për këtë arsye duke i mbetur besnikë Turqisë, fituan privilegje dhe lavdërime të veçanta. Me këtë rast shumë katolikë përqafuan Islamin ose iu bashkangjitën kishës lindore. Eshtë karakteristike bashkëngjitja e tyre kishës lindore. Kjo tregon se anëtarëve të një populli nuk u është bërë dhunë për shkak se kanë qënë të krishterë, as nuk është përdorue dhuna për t'i kthyer në Islam. Katolikët, të cilët e kishin përqafuar Islamin, e kishin ndërruar fenë që të shpëtonin nga pozita e keqe në të cilën kishin rënë për shkak të mossuksesit të ndermarrjeve të tyre rebeluese. Këta do të mund të arrinin të njëjtin qëllim sikur t'i bashkangjiteshin kishës lindore, prestigji i së cilës në Tivar edhe më shumë ishte rritur. Ky veprim d.m.th. kalimi i tyre në Islam, argumenton se ata kanë qënë shumë pak lojalë ndaj krishtërimit. E njëjta vërejtje vlen edhe për ata të krishterë të shumtë, të cilët e kanë përqafuar Islamin në vitet e mëpasme. Zmajeviçi shkruan se këta e kanë ndërruar fenë, në mënyrë që të shpëtojnë nga haraçi, por sikur e shpjeguam më lartë, duket se ka shumë pak gjasa që këtë e kanë bërë me dhunë. Një kryengritje tjetër u shfaq në vitin 1646. iniciatori i kryengritjes ka qënë arqipeshkvi Jozef Bonaldo. Ai bëri marrëveshje të fshehtë me aristokratët e Tivarit, Shkodrës dhe vendeve të tjera që t'u hapin dyert e qyteteve të tyre venedikasve, por megjithatë as këtë herë nuk u realizua qëllimi i kryengritësve. Ushtria Turke e shtypi kryengritjën, dhe atë me ndihmën e asaj pjese të popullatës së krishterë e cila kishte qënë kundër kryengritjes. Shumë shqiptarë, ndikimi i të cilëve ishte i rrezikshëm, u dërguan në brëndësi të Turqisë. Rreth tremijë kaluan në truallin venedikas. Të tjerët i kapi frika dhe për moslojalitetin e tyre qenë të detyruar të paguajnë gjobë të caktuar për të rriturit (53).


Eshtë e mjerueshme ajo që autorët e krishterë flasin që shqiptarët janë detyruar ta ndërrojnë fenë (54) me presione të dhunës e haraçe të paligjshme. Për këtë shpesh përdorin shprehje të përsëritura (tautologjike). Këta autor nuk na japin të dhëna se a janë të argumentuara akuzat e tyre apo jo. Zmajeviçi, shpjegimet e veta mbi konvertimin e 2000 njerëzve, i filloi me të numëruarit e tatimit dhe taksave të tjera, me të cilat kanë qënë të ngarkuar të krishterët, por e parnon se edhe muslimanët i kanë dhënë të njëjtat tatime, përveç tatimit përsonal (tatim për krye). Ai shkruan se ky tatim përsonal ka qënë 6 talira në vit për meshkujt (55), ndërsa shpjegimet e veta i përfundon kështu: "Populli që goditur me këto tatime në vendin më të ndjeshëm, d.m.th. në interesin e kësaj bote. Të marrurit para sysh të këtij interesi vjen nga nevoja apo instingti i jashtëzakonshëm natyror, kështu që këta 2000 njerëz, të cilët braktisën fenë e tyre që të shpëtojnë nga haraçi, kanë pasur të drejtë t'i përballojnë vuajtjet (56). Në citatet e këtij autori thuhet se shumë kanë kaluar në Islam për të shpëtuar nga haraçi, por megjithatë, nuk shihet asnjë argument mbi mospërballimin e këtij tatimi, të cilët e paguanin katolikët e që do t'i detyronte ta ndërronin fenë.


Nuk mund të pritet në raportet e një prifti shpjegime mbi punën e veprimtarinë e muslimanëve për fitimin e kthimtarëve të krishterë. Vetëm në një krahinë për shkak të kontaktit me Turqit (muslimanët) shihet aluzioni në atë "që i ka përfshirë e keqja e pabesimtarëve". Njëkohësisht në mënyrë të veçantë theksohet arsyeja se këta janë larguar nga krishtërimi që të mund të martohën me turkesha (57). S'ka dyshim se këtu ka qënë mjaft i fuqishëm ndikimi Islam. Gjithashtu ka aluzione se të krishterët i janë shtruar rrezikut të ndërrimit të fesë për shkak të mungesës së udhëheqësve fetarë, priftërinjve në vendet e quajtura Biskashi dhe Bazi, në të cilat jetonin rrëth 1000 banorë të përzier (58).


Zmajeviçi thekson se në krye të një familjeje aristokrate, me banim në afersi të Tivarit, kanë qënë dy vëllezër dhe se ata, më të madhin, e lutnin kushërinjtë e tij muslimanë të atij vendi, të ndërrojë fenë. Në fillim përmënd se më i vogli kishte prirje për profesion priftëror. Meqë Turqit e konsideronin familjen e tij me ndikim, si prift pati mundësi t'u bëjë shumë shërbime të krishterëve edhe pse nuk ishte i pasur (59). Me siguri edhe këto famijle dëshmojnë se muslimanët nuk janë sjellur keq me të krishterët - për shkak të krishtërimit të tyre, më perjashtim të rasteve kur krishterët janë treguar të dëmshëm politikisht. Zmajeviçi është shqiptar me prejardhje. Në dallim nga ipeshkvët e tjerë nuk ndejti në truallin venedikas, por u kthye në atdhe dhe atje jetoi (60).


Derisa ishte atje, jo vetëm që u porit mirë nga ana e nëpunësisë turke, por edhe nga ana e pashës më të madh në Shqipëri. Pasha i dha vend nderi në divanin e tij dhe, përveç kësaj, ku e vizitonte, e përcillte deri tek dera (61). "ky barbar, i cili nuk i ngjante turkut, veç të krishterit bujar", ky pasha musliman dha urshër, me lutjen e ipeshkvit që t'u kthehën tatimi i marrë për vitin e ardhshëm banorëve të përzier të të katër qytezave (62), dhe me këtë tregoi mirëkuptim për gjendjën materiale të të krishterëve. Nëse është sjellë keq me ndonjë prift, kjo në rastet më të shpeshta ka qënë për shkak të dyshimit të ndonjë nxitjeje dhe korespodence tradhëtuese me armikun e Turqisë. Udhëtimet e shpeshta të priftërinjëve në Itali me arsye i kanë dhënë vend këtij dyshimi, përndryshe duket se nuk kanë arsye të vërteta ankesat e priftërinjëve për sjelljen e keqe të muslimanëve me ta. Zmajeviçi thotë se madje edhe klisarët e vegjël gëzonin dashurinë dhe respektin më të madh të parisë më të lartë turke (63). I njëjti shembull është parë edhe në Bosnje në famullinë e Zenicës. Një prift, i cili në shekullin XVIII ka qenë atje, për shkak të shoqërimit të ngushtëq me muslimanët shkaktoi dyshim se synon të përqafojë Islamin, dhe pikërishtë për këtë peshkopi i tij i autorizuar, nën mbikqyrje e dergoi në Romë (64). Kthimet e shumta në historinë e Shqipërisë, të cilat kanë ndodhur në shekullin XVII, nuk vërehën në kohën e mëvonshme. Mirëpo, edhe sotë e kësaj dite ndodhin raste të veçanta të konvertimit. Epërsia numërike e muslimanëve në pjesën e toskërisë, në Shqipërinë Jugore, ka çuar deri në cungimin e interesit të popullatës së krishterë. Kara-muratet (tradhëtarët e zi) të cilët përbënin një bashkësi prej tridhjetë fshatrash në rrethin e Pogmjanit, deri në shekullin XVII gjendëshin në krishterizëm. Pasi nuk kishte fuqi të mjaftueshme që t'u kundërviheshin sulmeve të fqinjeve të tyre muslimanë, popullatës së Leskovikut, u tubuan në kishë dhe filluan t'i lusnin shpirtrat e të shenjtëve të krishterë që t'i shpetonin. U betuan se do të agjërojnë derisa t'u vijë ndihma shpirtërore, më së largëti deri në Pashkë. Më në fund erdhën Pashkët, ndërsa mrekullia e pritur nuk ndodhi. Për këtë u zemëruan dhe duke braktisur krishtërimin, përqafuan Islamin, pastaj meniherë pas kthimit të tyre, duke kapur armët, u sulën kundër armiqve të tyre të vjetër, i vranë dhe i plaçkitën pasuritë e tyre (65). Duket se feja e përbashkët nuk ka mundur të ndikojë nq çeshtjën e gjakmarrjes ndër fiset shqiptare. Madje deri në shekullin XIX shumë fshatra dhe fise për arsye të pa rëndësishme e ndërronin fenë. Disa fise të krishterë e përqafuan Islamin, sepse prifti, i cili ishte atje në shërbim fetar, insistonte që në kohë të pa përshtatshme shumë herë të shkonin në lutjën e përbashkët (66).


Në kohët e mëvonshme llogaritet se ka një milion musliman në Shqipëri, ndërsa të krishterë gjysma, vetëm se ky numër nuk është aq i sigurtë. I tërë fisi i Mirditës ishte katolik. Këta i dhanë betimin sulltanit që asnjë musliman nuk guxon të vëndoset në teritorin e tyre, por ithtarët të këtyre dy religjioneve ka gati në të gjitha viset e tjera. Mund të thuhet se gati gjithë Shqipëria e Mesme është muslimane. Muslimanët në shqipërinë veriore paraqesin mbi 60 % të popullatës së atjeshme. Sa i përket popullatës së krishterë, me përqindje janë më shumë në shqipërinë jugore, veçonarishtë në pjesën kufitare me Greqinë.[2][3][4]

Referencat
↑ Autor Thomas Arnold
↑ Përktheu: Muhidin Ahmeti
↑ Marrë nga: Thomas Arnold, Povijest Islama - historijski tokovi misije Botimi i Sarajevë, 1989.
↑ Marrë nga Horizonti.Com

[SHKOZA]

ANTAGONIZMI NDËRMJET DY KISHAVE PËR DOMINIM NË TOKAT E ARBËRISË (I HAPI RRUGË FESË ISLAME)[1]



Faqe 4 faqe
- 5 -
Faqe 6

Përveç faktorëve ekonomiko-shoqëror, etj., të cilëtndikuan që shqiptarët të kalojnë në fenë islame, faktor ishte edhe antagonizmi ndërmjet kishës katolike dhe ortodokse, i cili i hapi rrugë përhapjes së fesë islame ndër shqiptarët në tokat e Arbërisë mesjetare, të cilat gjendeshin nën sundimin 1600 vjeçar: romak, bizantin, venedikas, bullgar dhe serb.
Qysh para ndarjes së kishës perëndimore dhe lindore (1054), në vitin 1043 ndodhi një kryengriqe kundër sundimit bizantin, kur popullsia e Arbanonit mesjetar, me kulturë latine perëndimore (që shtrihej në hapësirën Prizren-Tivar, Ohër-Vlorë), nuk ishte më shtetase bizantine, meqë disa bujarë shqiptarë kishin arritur të formonin një formation politik dhe shtetëror, duke u shkëputur nga sundimi bizantin dhe kisha greke. Në anën tjetër, jashtë Arbanonit si formation politik dhe shtetëror mbeti gjysma e tij me kulturë bizantine greke (që shtrihej prej Prizrenit deri në Nish, Vilazora (Velesi), Kumanova e Shtipi), nën sundimin serb. Arbanoni etnik i mesjetës së hershme nuk shtrihej vetëm deri te Prizreni dhe Ohri, por deri atje ku hasen vendbanimet arbane-albane në burimet e shkruara mesjetare të shekujve XIII-XV, siç ishin: Arbanashi i Nahijes së Shtipit, Arbanashka e Nahijes së Kumanovës, Arbanashi i Nahijes së Prilepit, Arbanashi i Nishit, Arbanashka e Prokupës, Arbanashi i Kurshumlisë, Arbanashoviku i Nahijes, Kllopotnikut, Arbanasi i Tuzit (Mali i Zi), e shumë vendbanime të tjera mesjetare që na dalin të emëruara me emrin etnik ArbanArbanas, që dëshmojnë kontinuitetin e autoktonisë shqiptare në këto vise që nga periudha antike e shekullit Il, kur na del të përmendet fisi ilir Arbanasi-Albanoi nga gjeografi i Aleksandrisë Ptolemeu. Këto vendbanime, edhe pse dalin të përmenden në burime të shkruara gjatë shekullit XIII-XV, nuk ka kurrfarë dyshimi se ato edhe më heret ekzistonin, meqë administrata bullgare, e cila për një kohë i sundoi këto territore, qysh në shekullin XV i quajti si vendbanirne arbane-albane.

Në këtë periudhë historike (XI-XII), kisha katolike e Arbanonit latino-perëndimor u paraqit si faktor kryesor integrimi i etnosit shqiptar dhe integrimit tokësor si në aspektin etnokulturor, po ashtu edhe në atë shpirtëror e religion duke e shtrirë ndikimin e vet edhe në gjysmën tjetër të Arbanonit lindor me kulturë bizantine ortodokse, që kishte mbetur nën sundimin bizantin e më vonë nën sundimin serb.

Nga burimet mesjetare shihet se zhvillimi i institucioneve të kishës katolike kishte filluar me të madhe dhe ndër shqiptarët e Kosovës, Maqedonisë dhe Toplicës (shumica i takonin besimit ortodoks) dhe shumë kisha ishin ndërtuar nëpër qëndrat kryesore: Prizren, PrishtinëRas (Rashkë), Kotorci-Mitrovicë, fanjevë, Trepçë, Vuçiternë, Nish, Krushevc, Prokupe, eq.. Administrata e shtetit bizantin dhe kisha e tij dhe më vonë edhe kisha sllave kishin filluar luftën e ashpër kundër kishës katolike dhe kulturës latine, duke mos lejuar diferencimin e shqiptarëve nga riti ortodoks, i cili çonte në integrimin etnokulturor të shqiptarëve dhe në integritetin tokësor rreth kishës katolike në një formation politik dhe shtetëror unik. Administrata dhe kisha serbe, pasi i pushtoi viset e Kosovës dhe Maqedonisë, nuk lejoi zhvillimin e kishës katolike dhe veprimtarisë së saj në këto vise dhe atë e shpalli si herezi, që punon kundër fesë ortodokse pravosllave dhe kundër pushtetit serb. Sundimtarët serbë dhe kisha pravosllave filluan të zëvëndësojnë gjuhën greke me atë sllave. Ata i përvetësuan kishat e ritit ortodoks grek në tokat shqiptare në të cilat shkonin shqiptarët dhe arumunët e ritit ortodoks. Ashtu vepruan edhe me alfabetin e tyre duke marrë për bazë alfabetin grek me pak modifikime e formuan alfabetin e tyre cirilik. Ata i përvetësuan edhe kishat katolike shqiptare, duke bërë përshtaqen e tyre sipas frymës dhe ngjyrës sllave me mbishkrime cirilike dhe i shndërruan në kishat e tyre nationale. Këto fakte na i dëshmojnë të dhënat arkivore nga Vatikani, ku në mes të qerash thuhet se kishat katolike në Prizren, Janjevë, Trepçë, etj., i kishin administrata dhe kisha serbe. Zhvillimin e mëtejmë të institucioneve dhe kishave katolike e ndërpreu pushteti mesjetar serb. Kjo më se miri mund të shihej nga Ligji i Dushanit, ku thuhet se katolicizmi është herezi latine, ndërsa katolikët janë gjysmëbesimtarë. Asnjë pravosllav nuk guxon të kalojë në fenë katolike; nëse kalon në të, duhet të dënohet ose të kthehet që më parë në krishtërizëm. Është i njohur fakti se nën presionin e administrâtes së Dushanit nënshtetasit e besimit katolik ishin kthyer në fenë pravosllave dhe ajo i kryqëzonte në kundërshtim me ligjet e kishës. Martesat e personave në mes të katolikëve dhe pravosllavëve rreptësisht anulloheshin, nëse burri nuk kalonte në fenë pravosllave. Sipas një letre të Papës - Klementi VI, të cilën në vitin 1346 ia kishte dërguar Stefan Dushanit, përmendej se kishën e Shën Mërisë në Prizren dhe kishën e Shën Pietrit mbi Prizren, që më parë ishin nën mbikqyrjen e Biskupisë katolike të Kotorrit qysh moti i kishin përvetësuar mbretërit serbë nga Rashka. jo vetëm paraardhësit e tij, por edhe vetë Dushani kishte vepruar në të njëjtën mënyrë. Këto veprime i përcillte shumë mirë në atë kohë Zyra e Papës në Romë. Në një krisobulë të Dushanit thuhet se edhe shqiptarët që vijnë për të bërë meshë në kishat pravosllave, duhet të punojnë sikurse serbët. Këto të dhëna të burimeve të shkruara na dëshmojnë se sundimtarët mesjetarë serbë ia kishin arritur qëllimit të vet, meqë pjesën më të madhe të shqiptarëve të besimit katolik i kishte kthyer në fenë pravosllave. Këto dëshmi shihen edhe nga dokumentet kishtare sllave të shekullit XIII si dhe nga regjistrimet e popullsisë së administratës osmane të shekullit XV, ku zakonisht të bijtë a fëmijët i mbanin emrat tipikë sllavë, ndërsa prindërit e tyre i mbanin patronimet (mbiemrat) karakteristikë dhe tradicionalë shqiptarë. Ndryshimi i antroponimeve - emrave të popullsisë shqiptare kishte filluar që në fillim të shekullit XIII dhe vazhdoi deri në rënien définitive të pushtetit serb në Kosovë e Maqedoni, përkatësisht deri në vendosjen e administratës osmane në vitet 1451-1455.

Të gjitha burimet e shkruara mesjetare flasin qartë se në tokat e Arbërisë mesjetare u zhvillua një luftë e ashpër në mes kishës latine perëndimore dhe bizantine lindore, për mbizotërimin në Ballkan, jo vetëm në aspektin shpirtëror e religion por edhe politik-tokësor. Depërtimi i osmanëve në Ballkan dhe administrata e tyre, shqiptarët i gjeti në një dezintegrim të plotë, të ndarë në aspektin etnokulturor dhe politiko-tokësor. Po aty shqiptarët ishin të ndarë në tri kisha: ata të besimit katolik ishin të lidhur me Romën nëpërmjet Biskupisë së Tivarit, ndërsa ata të besimit ortodoks e pravosllav ishin të lidhur me Kostandinapolin (Stambollin) nëpërmjet kishës së Ohrit dhe të Durrësit. Në këtë periudhë mesjetare administrata e fisnikëve shqiptarë - ekskluzivisht mbahej në gjuhë të huaja. Muzakët administratën e mbanin në gjuhën greke, Kastriotët e mbanin në gjuhën latine dhe sllave, Balshajt në gjuhën latine dhe sllave, ndërsa fisnikët logofetët dhe tregëtarët e vegjël në Kosovë me prejardhje shqiptare, si Lesh Spani, qeveritar i Novobërdës, Gjergj Mazrreku, logofet, Bogban Krizma, tregëtar i Prizrenit, administratën e mbanin vetëm në gjuhën sllave-serbe. Kisha sllave-serbe gjatë shekujve XIII-XIV e kishte përforcuar mbizotërimin vetëm në Kosovë dhe Maqedoni, por kisha sllave dhe popa me prejardhje shqiptare kishte edhe në Ulqin, Shkodër, e deri në Elbasan, Berat e Vlorë. Në anën tjetër, kisha katolike ishte dobësuar, meqë kundër saj zhvillonin një luftë të ashpër kisha ortodokse greke dhe ajo sllave e më vonël edhe administrata osmane e vazhdonte të njëjtën propagande, ndërsa në anën qetër e favorizonte kishën greke dhe sllave në dëm të asaj katolike në tokat shqiptare. Kjo veprimtari kundër kishës katolike vazhdoi edhe në shekujt e mëvonshëm, e kjo shihet nga raportet e vizitorëve të Romës, të cilët dëshmojnë se gjatë shekullit XVI dhe në fund të atij XVII në viset e Shqipërisë Veriore - në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore kishte shumë shqiptarë të besimit katolik (150.000), por shumica e tyre kalonin në fenë ortodokse pravosllave; vizitorët gjithashtu pohojnë se në viset e lartpërmendura ka edhe shumë shqiptarë të besimit ortodoks, që jetojnë sipas zakoneve fetare serbe dhe greke. Për këtë arsye shpeshherë kronistët dhe shkrimtarët e huaj, shqiptarët e besimit ortodoks-pravosllav i konsideronin në pikëpamje etnike si sllavë serbë dhe si grekë helenë, çka nuk është'aspak objektive dhe nuk ka të bëjë me realitetin e strukturës etrùke në tokat shqiptare. Në vazhdim vizitorët pohojnë se në mungesë të priftërve dhe të institucioneve të kishës katolike, të cilat më heret i kishte pezulluar administrata bizantine e më vonë ajo serbe, ndikoi që një pjesë e popullatës së besimit katolik të kalojnë në fenë ortodokse - pravosllave, ndërsa një pjesë në fenë islame.

Sundimi shekullor mesjetar serb kishte arritur që pas pushtimit të Kosovës dhe Maqedonisë të pushtojë edhe pjesën më të madhe të Shqipërisë duke i shkatërruar institucionet e kulturës materiale shpirtërore shqiptare, të cilat i sunduan me pak ndërmprerje më se 300 vjet.

Në këto kushte dhe rrethana historike shqiptarët u gjetën në një dezintegrim të plotë, andaj është fakt i pamohueshëm se depërtimi i osmanëve në Ballkan dhe vendosja e administratës së tyre në tokat e Arbërisë e ndërpreu sundimin shumëshekullor bizantin dhe serb. Shqiptarët e besimit katolik kishin mbetur pa institucionet kulturore dhe fetare për arsye se veprimtaria e kishës katolike ishte ndërprerë. Shqiptarët e besimit ortodoks ishin të detyruar të shkonin në kishat pravosllave, të cilat më parë ishin përvetësuar nga sundimtarët serbë dhe kisha e tyre, në të cilat mesha dhe uratat mbaheshin vetëm në gjuhën sllave, por me përhapjen e islamit, shqiptarët filluan t'i braktisnin këto kisha, meqë pushteti serb udkishte imponuar.

Me përhapjen e fesë islame dhe vendosjen e administratës osmane në tokat e Arbërisë, shqiptarët nga një amulli shumë shekullore, dolën në skenën politike nëpërmjet sistemit të timarit osman, arritën të inkuadrohen në administratën osmane dhe gradualisht duke punuar për integrimin etnokulturor dhe territorial, rikthyen administratën e vet në tokat e tyre etnike në Dardaninë antike dhe në Arbanonin mesjetar, në të cilat më parë kishin jetuar albanët në hapësirën: Prizren, Nish, Kumanovë, Shtip (Arbanoni lindor - bizantin) si dhe Arbanoni latin - perëndimor që shtrihej në hapësirën: Prizren-Tivar-Ohër-Vlorë, që i kishin pushtuar sllavët pas Bizantit, si dhe ato të Epirit e të Çamërisë, që i kishin pushtuar grekët.

Kalimi në fenë islame nga shqiptarët në këto rrethana historike ishte i domosdoshëm dhe e vetmja rrugëdalje për të ruajtur qënien etnike dhe integritetin tokësor. Duhet theksuar se në radhë të parë në fenë islame filluan të kalojnë bujarë shqiptarë të Kosovës dhe Maqedonisë Perëndimore edhe ata të Toplicës që më parë ishin zhveshur nga pozitat shoqërore dhe i kishin humbur feudet (pronat e tyre) në kohën e sundimit serb. Disa bujarë të tjerë kaluan në fenë islame me pretekst që t'i ruajnë pozitat shoqërore dhe feudet e tyre që kishin pasur deri në vendosjen e administratës osmane, e këta ishin bujarë shqiptarë të principatave shqiptare të Arbanonit latin - perëndinmor, e më vonë ata i zëvend'e'sonin me bijtë e tyre myslimanë, ndërsa anëtarët e familjes së tyre gradualisht e pranuan islamin. Kalimi në fenë islame është bërë në mënyrë vullnetare dhe me bindje që krijonin individët e interesuar nga misionarët që punonin për përhapjen e fesë islame. Deri në fund të shekullit XVII, nuk mund të hasim në të dhëna sa kishte pasur presione të hapëta për kalimin në islam, por kjo nuk do të thotë se nuk ka pasur edhe shtrëngime nga individë përgjegjës që e,kanë keqpërdorur pozitën e tyre kundër dispozitave të Kur'anit, ku thuhet që askush nuk bën të detyrohet që ta ndërrojë me dhunë fenë. Edhe sipas fermanëve të sulltanëve të parë garantohej liria e bësimit për të gjithë të krishterët në Perandorinë Osmane, me kusht që të paguajnë haraçin, sipas dispozitave të legjislacionit islam, Sheriatit.

Është fakt i pamohueshëm se procesi i përhapjes së fesë islame ndër shqiptarët e krishterë është zhvilluar gradüalisht dhe shumë ngadalë, në bazë të vullnetit të lirë të individu që ka shprehur dëshirën të kalojë në islam. Këtë fakt mund ta argumentojë më së miri me shembuj se deri në fund të shekullit XIX, ka pasur shumë familje shqiptare të një farefisi, gjysma e të cilëve kishin përqafuar islamin, ndërsa gjysma tjetër vazhdonte të jetojë në fenë e krishterë e së bashku, duke respektuar fenë e njëri-tjetrit, që do të thotë se feja islame është jashtëzakonisht tolerante ndaj feve të tjera dhe nuk nxit urrejtje ndaj tyre.

Gjithashtu, në përhapjen e fesë islame, përveç faktorëve ekonomikë e shoqërorë të kohës, ndikuan jashtëzakonisht institucionet islame fetare, popullsia shqiptare e konfesionit ortodoks, për t'u diferencuar nga sllavët dhe grekët në aspektin etnokulturor dhe fetar, me të madhe filloi t'i respektojë dhe t'i pranojë, meqë institucionet e kishës ortodokse sllave dhe greke ishin në shërbim të shteteve të tjera nacionale dhe nuk i konsideronte si të vetat, ndërsa kisha katolike në mungesë të priftërinjve dhe shkaqeve që i theksuam më lart, nuk funksiononin fare. Shqiptarët e krishterë, për ta ruajtur qënien e tyre etnike dhe integritetin tokësor e duke mos dashur të sllavizoheshin ose të greqizoheshin parapëlqyen që ta ndërrojnë fenë e të parëve, duke përqafuar fenë islame, e cila ofronte status më të favorizuar shoqëror dhe ekonomik, sepse ajo nuk bën dallime në bazë të përkatësisë etnike e pozitës shoqërore dhe klasore. Për këtë arsye ndërmjet shqiptarëve t'e' besimit islam dhe atyre të krishterë nuk ekziston kurrfarë urrejqeje fetare. Shqiptarët janë fenomen i rrallë në botë, sepse u takojnë tri feve, katolike, islame dhe ortodokse, por ata i bashkon gjaku i kombit të njëjtë dhe gjuha e njëjtë amtare, ata nuk i përçan asnjëra fe.[2][3]

[SHKOZA]

ROLI I ISLAMIT NE INTEGRIMIN E SHQIPERISE ETNIKE DHE TE KOMBIT SHQIPTAR[1]



Faqe 5 faqe
- 6 -
Faqe 7

All-llahu le të mos ma bekojë asnjë ditë në të cilën nuk mësoj diçka të re! (Muhammedi a. s.)
Përvoja historike e pjesës më të madhe të popujve dëshmon se njësia e fesë ishte ndër faktorët e rëndësishëm në procesin e integrimit të perandorive mesjetare, kurse roli i feve në integrimin e njësive etnokulturore e gjeopolitike kombëtare do të shfaqet në fillet e kohës së re, në periudhën e rilindjes, me një rëndësi të shtuar gjatë Humanizmit, Iluminizmit dhe Rilindjes Kombëtare.[2]

Në trojet albanofone dhe brenda popullsive albanofone mesjetare këtë rol integrues fillimisht e synoi feja katolike e Principatës së Arbënit dhe pikërisht nga mesi i shekullit XII deri në mesin e shekullit XV, kur u thye rezistenca shqiptare e periudhës së Skëndërbeut.[3]

Faktet historiografike tregojnë se atë që nuk e arriti katolicizmi shqiptar me luftë e me përkrahjen ndërkombëtare mesjetare, do ta arrijë feja islame pa luftë dhe në mënyrë paqësore brenda vetvetës, midis viteve '70 të shekullit XV dhe viteve '70 të shekullit XVHI, në periudhën e Kombësisë Shqiptare si meskategori shoqërore e historike midis bashkësisë shoqërore Popull Shqiptar dhe kategorisë historike Komb Shqiptar.[4]

Hulumtimi i shkaqeve të kalimit masiv të shqiptarëve në islam dhe i rolit të islamit në integrimin e njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë e të kombit shqiptar ishte objekt interesash kërkimore i shumë studiuesve, por hulumtimit shkencor ne mënyrë institucionale po i qaset, për herë të parë, simpoziumi Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët.[5]

Të dhënat nga hulumtimet interdisiplinore albanistike tregojnë se roli i islamit në procesin e integrimit të njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar ishte i natyrës komplekse politike, sociologjike, etnokulturore, filozofike, fetare, gjuhësore, letrare, arsimore, artistike, juridike, eq.. Për këtë kompleksitet flet dhe programi i këtij simpoziumi.[6]

Roli i fesë dhe i kulturës islame në procesin e integrimit të njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar do të kuptohet më mirë vetëm pasi të kemi një pasqyrë sa më të qartë të realitetit shoqëror, politik, administrative fetar, arsimor e kulturor në trevat albanofone në periudhën e dezintegrimit administrativ shtetëror, politik, ekonomik e fetar të pèrandorive, pjesë të të cilave ishin trevat e vëçanta të truallit albanofon.[7] Për të sqaruar këtë çështje, paraprakisht është e nevojshme t'e' kuptohet drejt e pa paragjykime fakti se ku e shpiente trevën albanofone ndarja mesjetare në shumë njësi administrative sistemesh të veçanta: greke, sllave e latine, italiano-frënge sikurse edhe copëtimi feudal i brëndëshëm, në kushtet e veprimit të tri kishave antagoniste antishqiptare; greke bizantine, serbe svetisaviane dhe katolike latino evropiane e përçarë.[8] Të ndriçohet drejt rëndësia që ka shteti unik, njësia administrative osmane mbi trevat albanofone për lidhjen e copave territoriale me tradita fetare, arsimore, kulturore e shtetërore të ndryshme dhe antagoniste e séparatiste e njërës pjesë ndaj pjesës qetër.[9] Në dritën e shkencës të shihet edhe roli i islamit si faktor integrues i njësisë etnokulturore dhe gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar deri në fillim të Rilindjes.[10]

Historiografia e huaj, e përfillur edhe nga pjesa më e madhe e historiografisë shqiptare, kalimin e shqiptarëve në Islam e shikoi ngushtësisht: si aspiratë të bujarisë shqiptare për pushtet për t'i ruajtur privilegjet e arritura në periudhën paraosmane, kurse kalimin e masave, si nevojë për t'i ikur dhunës ekonomike të turqve barbarë, si dhunë aziatike barbare, si turqizim e akulturëzim të shqiptarëve.[11] Do të përmendet në mënyrë retorike edhe mungesa e priftërinjve shqiptarë të fesë katolike dhe apostrofohet morali fetar diskutabil i masës shqiptare, sot myslimane, ndaj fesë. Për soj shqiptari, për këtë historiografi, është shqiptari i fesë katolike!?[12]

Nuk thuhet e vërteta se Islami fillimisht dhe masivisht i pushtoi viset ku nuk arriti të shtrihej administrimi insfltucional i kishës katolike, e cila synonte të bëhej fe gjithëshqiptare, që do të thotë: Islami i pushtoi trevat albanofone, në të cilat administronte, apo synonte të administronte skizma serbe ortodokse svetisaviane, ose shkinia, siç e quante populli shqiptar.

Hulumtimi interdisiplinor në fushë të Islamit ndër shqiptarët tregon se në kalimin masiv të shqiptarëve në Islam rolin kryesor e patën motivet e natyrës politike shqiptare kombëtare në mundësi. Realisht, lufta e gjatë e lëvizjeve heretike të krishtera e islame në Ballkan e në trojet albanofone, se paku nga mesi i shekullit X, ngërthen në vete fillet e lëvizjes, thënë kushtimisht, për integrimin e njësisë albanofone dhe të kombësisë së arbërit për distancim nga gjiri i shoqërisë bizantine e bullgare. Më vonë, lufta antagoniste e tri kishave që administruan tokat albanofone: greke, serbe e katolike latine në shekujt XII-XIV, për dominim, thënë kushtimisht, në trevat shqiptare, irritoi dhe e largoi popullsinë shqiptare ndaj krishtërimit në përgjithësi dhe ndaj skizmës ortodokse svetisaviane, më agresilve, në veçanti.

Këto kisha të huaja dhe veçanërisht kishat skizmatike ortodokse, qysh në fillim të pushtetit osman ne Ballkan fituan koncesione të mëdha nga Sulltani, liri të plotë për thellimin e procesit të nivelimit etrùk të tokave shqiptare në serbe e greke, të filluar në periudhën bi'zantine. Duhet të vihet në dukje fakti, se sipas botëkuptimeve mesjetare osmane dhe evropiane, e kujt ishte kisha, e tij ishte dhe kombësia e besimtarëve që e ndiqnin atë kishë, atë fe.

Së këndejmi, fillimet e kalimit të shqiptarëve në Islam nuk mund të argümentohen si dhunë e drejtëpërdrejtë e turqve mbi shqiptarët katolikë, por si dhunë e tërthortë turko-osmane me anë të ortodoksisë serbe e greke dhe vetëm si hap i parë më i fuqishëm i vetë shqiptarëve për t'u distancuar nga kisha serbe e greke, e bashkë me këtë edhe nga kombësia serbe e greke, dhunë shpirtërore e gjenocid, por edhe nga kishat e kombësitë kishtare të tjera evropiane, asokohe më pak agresive.

Fillimet e Islamit institucional osman në trevat albanofone i hetojmë në periudhën e vasalitetit turk mbi principatat shqiptare, në vitet '80 të shekullit XIV, por në mënyrë triumfale nisën në fillim të viteve '90, kur u themeluan institucionet e para islame në qëndrën administrative dhe kulturore të Dardanisë antike, në Shkup.

Gjatë shekullit XV në qëndrat kryesore të Dardanisë dhe të ish-provincës romako-bizantine Maqedoni, në të cilat jeton popullsia etnike shqiptare muslimane në vazhdimësi historike dhe dominante, u hapën mejtepe, medrese e biblioteka dhe u ngritën teqe, xhami, zavi e shumë objekte shoqërore të prejardhjes lindore islame. Në shekullin XVI Islami u bë fe zotëruese në të gjitha viset shqiptare islame historike.

Për t'i kuptuar më mirë sukseset e Islamit në trojet albanofone, duhet të nisemi nga fakti se sistemi shoqëror osman fillimisht ishte progresiv, më civilizues dhe më human se sistemet feudale të korruptuara të vjetra bizantine, serbe e latino-anzhuine, të cilat populli shqiptar i barti mbi kurriz shekuj të tërë. Të kihet parasysh edhe fakti se Islami i periudhës së depërtimit në trevat albanofone ishte fe dhe kidturë me një zhvillim të plotë, ishte më progresiv, më liberal, më i ri, më humanist se sa krishtërimi në përgjithësi, e katolicizmi në veçanti, që, atëbotë, kishte rënë në një krizë shoqërore, në një dekadencë e imoralitet që pasqyrohet mirë në veprat letrare të Dantes e të bashkëkohësve të tij, në veprat si ai, ne ve-pr shkencore të Galileut e të mendimtarëve si ai në veprat filozofike e fetare të ideologëve të reformacionit në kishën e Perëndimit dhe në veprat filozofike e historiografike të materialistëve frënge. Zaten ajo dekadencë në kishën katolike nxiti lindjen dhe zhvillimin e reformacionit, e me këtë edhe fillimet e integrimit të kombësive evropiane.

Realisht, populli shqiptar mbijetoi në sajë të kthesave të mëdha kulturore e politike historike. Kur shumë sisteme pushtuese me shumë sovranë armiqësorë, të huaj e të vendit u zëvëndësuan nga një pushtues e nga një sovran, nga sulltani osman-turk, shqiptarët në viset më të rrezikuara nga proceset integruese sllave, greke e latine - italiane e kroate, me Islamin synuan arritjen e unitetit dhe të bashkimit fetar islam si korrnizë ideologjike për integrimin e njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar fillimisht nën çatinë perandorake osmano-turke.

Se Islami në hapin e parë ishte forme e hapët e distancimit dhe e bojkotimit shqiptar nga kisha ortodokse svetisaviane dhe nga kishat e qera me intenca antishqiptare, dëshmon edhe fakti se të gjitha periudhat dhe valët e kalimit masiv të shqiptarëve në Islam vinin si pasojë e lëshimeve të mëdha të Sulltanit e të pushtetit qendror ndaj kishave. Madje, edhe fazat e shuarjes a të heshqes administrative të kishës ortodokse svetisaviane dhe katolike në periudhën e kombësisë shqiptare (shekulli XV-XVIII), shënojnë jo dhunën turke aziatike islamike kundër këtyre kishave, siç thuhet në historiografi , por mbeqen e këtyre kishave pa besimtarë shqiptarë, që ishin masë absolute, bojkotim shqiptar masiv i krishtërimit dhe kalim në Islam.

Për dukurinë e apostrofuar qartë flet fati i krishtërimit të luhatur e laraman në viset e principatave shqiptare: Balshajve, Cërnojeviçëve, Dukagjinëve, Jonimëve, Gropajve, Zgurajve, Kastriotëve, Topiajve e pjesërisht ato të Zenebishtëve, Muzakëve, Aranitëve e të qerëve më në jug. Në arealin e principatave veriore e lindore të trojeve shqiptare dhe pikërisht në veri dhe në lindje të trevës albanofone historike, Islami do të shtrihet kryesisht vetëm deri aty ku gjuha shqipe ishte e ruajtur pa një trazim të madh, por edhe në disa enklava ilirovllaho-shqiptare, ku kishte humbur gjuha shqipe, por ishte ruajtur kompaktësia etnike josllave: ndër pomakët, tobreshët, goranët dhe boshnjakët.

Hulumtuesit të Islamit ndër shqiptarët i bie në sy fenomeni i pandriçuar deri në fund, paraqitja e emrit të ri, unik, për gjuhën, për popullin dhe për vendin: shqip, shqiptar dhe Shqipëri, si bashkatdhetarë besnikë të Islamit në tokat shqiptare. Emrin e gjuhës e zuri Buzuku (1555) të popullit Zmajeviçi (1703) dhe të vendit Thunnmani (1774), por kjo nuk është dëshmi se këta emra u shfaqën bash në ato vite kritike. Ata ishin në popull së paku nga koha kur ishin edhe emrat për gjuhën, popullin e vendin e Arbërisë, të Epirit e të Maqedonisë shqiptare mesjetare.

Të dhënat më të verifikuara flasin se vallja e emrit të ri për gjuhën, për popullin dhe për vendin u nis nga viset e Dardanisë - Peonisë antike, të parat të përfshira nga Islami, dhe pikërisht nga treva albanofone midis Nishit - Limit - Sharrit - Matit - Dibrës - Strugës - Shtipit e Kumanovës, me epiqendër në viset e Shkupit, që në shkencë konsiderohen për djep të gjuhës shqipe, fazë moderne e ilirishtes dhe të popullit shqiptar historik pasilirian.

Emri i ri për popullin, emri kombëtar, duhej të ishte emër i një popullsie dardane ilire i periudhës parakrishtere dhe pikërisht emri i popullsisë midis Qafës së Prushit e poshtë nën qytetitn Shkup, të cilët Plini i shënoi si skirtarë, kurse Ptolomeu në trajtën skyrtonë. Emri i ri muind të ishte edhe shumësi i emrit të banorëve të Shkupit: shkyptar, shkuptar, shqiptar - lidhje më e thellë me emrin e shpesit totem ose Orë dardano - ilire; shqype, shqipe. Në momentin kur Islami u bë fe e shumicës, fe e vendit të shqipeve, siç do të thoshim me gojën e shumë udhëpërshkruesve të huaj, dhe pikërisht aty deri në mesin XVII, emri i ri, integrues i vendit, emri Shqipëri, do t'i vërë në heshqe në mënyrë paqësore toponimet antike e mesjetare për pjesë të veçanta të trojeve albanofone: Dardani, Maqedoni, Arbëri, Epir, eq.. Njësia etnokulturore e gjeopolitike Shqipëri (Arnautluk, Albania), më së voni, deri në mesin e shekullit XVII përfshinte rreth 110 mijë km2 sipërfaqe të Rumelisë Osmane të banuar me shqiptarë ose me shumicën absolute shqiptarë - albanofonë islamë, ortodoksë dhe katolikë. Së këtejmi mund të theksohet se emri i ri kombëtar për popullin e vendin ishte produkt i kulturës së re shqiptare të integruar në dritën e kulturës së re shqiptare të proviniencës islame.

Kjo kulturë shqiptare nuk u shpif, nuk u planifiktia dhe nuk u ndikua nga jashtë, nga ndonjë propagandë proshqiptare, dhe për zhvillimin e saj ka meritë vetëm mendja e gjeniut shqiptar. Në gjirin e shoqërisë osmane kjo kulturë shqiptare ishte disidente, kaçake e kombësisë shqiptare. Me rëndësi është të potencohet edhe fakti se procesi i thellimit të kalimit në Islam, kultivimi dhe ruajtja e Islamit si fe e pjesës absolute të popullsisë, pati karakter mbrojtës gjithëshqiptar, kurse nga fundi i shekullit XVIII për Shqipëri etnike do të konsiderohen vetëm trevat të cilat do të rrethohen nga brezi islam shqiptar. Ky brez, në të gjitha kohët, do të paraqitet si digë e si mur mbrojtës i tërësisë së Shqipërisë etnike nga fqinjët ekspansionistë të pangopshëm.

Të vihet në pah edhe fakti se kultura shqiptare me prejardhje islame, duke i hapur udhë emrit të ri kombëtar për gjuhën, popullin e vendin, ndikoi edhe në integrimin e brëndëshëm, në heqjen e emrave etnikë antikë të popullsisë albanofone, si arbëresh, maqedon, dardan, epirot, që synonin të bëheshin emra kombësish albanofone të veçanta, mandej në zbuqen dhe heqjen e dallimeve etnokulturore dhe të aspiratave të disa fiseve mesjetare për t'u veçuar si kombësi albanofone me fe skizmatike svetisaviane, bizantine, greke ortodokse dhe katolike, si kuçe, kelmende, palabardhe, labe, çame, suljote, etj.. Fiset dhe viset që do të mbesin plotësisht jashtë masës islame, jashtë brezit islam shenjues të njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë së periudhës osmane, pararilindëse, në veri, lindje e jug, nën mbizotërimin e vazhdueshëm të kishave të huaja, do të asimilohen në dalmatë (kroatë), malazezë, serbë, bullgarë e grekë. Këtu zuri fill ngushtimi i trevës gjuhësore e etnike shqiptare historike.[13]

Përhapja e kulturës shqiptare me prejardhje islame do të ndikojë si filtër për kulturën shqiptare të përdhosur. Kjo mund të dëshmohet edhe vetëm me një hulumtim sondues interdisiplinor në historinë e fshatrave në arealin etnik albanofon, të cilat gjatë mesjetës bizantine e sllave ishin prona të kishave e të manastireve ortodokse, në fshatrat e cilësuara katunde vllehe, ish-feude të bujarisë mesjetare serbe. Do të shihet se bash këto fshatra ndër të parat në rrethinën e tyre kaluan masivisht në Islam dhe se Islami u shërbeu si filtër për ndarjen e premisave e të relikteve fetare, kulturore, gjuhësore e toponimike sllave, greke e latine, filtër për rikthimin në gjirin e k-ombësisë shqiptare.[14]

Realisht, feia islame, me vetitë e saj toleruese, kulturës shqiptare nuk ia mbylli prespektivën e zhvillimit evropian, por i la mundësi të mëdha për t'u zhvilluar mbi shtratin e traditës etnike, për t'i kultivuar më tutje vlerat e seleksionuara të kulturës shqiptare e materiale ilire, të ruajtura në mënyrë disidente e kaçake gjatë periudhës së krishtërimit universel. Të dhënat nga hulumtimi etnografik i terrenit tregojnë se traditat dhe kultura shqiptare parakrishtere më mirë janë ruajtur në viset të cilat, në periudhën paraislame, ishin të përfshira nga herezitë antikrishterë, më pak se viset ku u ruajt katolicizmi i patrazuar sesa në enklavat katolike laramane dhe shumë më pak u ruajt në viset ku ortodoksia nuk u trazua nga herezitë mesjetare, nga katolicizmi dhe islami.[15]

Të themi edhe një fakt: Islami në integrimin e njësisë etnokulturore dhe politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar ndikoi si kulturë me tiparet e veta egaliatre, liberale e humane. Ai nuk ishte dogmë thjeshtë fetare, por ishte sistem vlerash totalitare publike, mësim i hapur, që nuk e njeh Shpirtin e Shenjtë dhe paprekshmërinë e individu; kulturë konkretë gjithëpërfshirëse morale, këshillëdhënëse, udhërrëfyese, fetare, qortuese, kritike, moralizuese, juridike, shoqërore, kodifikuese, shkencore, filozofike, mjekuese e mbi të gjitha arsimuese. Islami nuk ishte fe turke dhe as fe e pushtuesit, por ishte sa fe e turqve, aq edhe e shqiptarëve dhe e të qerëve dhe turqit në ummànë (bashkësinë) muslimane osmane paraqitnin vetëm pakicën sunduese, pa ndonjë rëndësi të madhe për jetën e përgjithshme dhe prespektivën e perandorisë. Shqiptarët, realisht, që nga fillimet e kalimit në islam, nga pjesa e parë e shekullit XV e ndanë pushtetin perandorak me turqit në të gjitha nivelet politike, ushtarake, qeveritare, diplomatike, kulturore, arsimore, fetare e të tjera, përpos postit të sulltanit.[16]

Populli shqiptar i dha Perandorisë Osmane në periudhën e lulëzimit të saj, pjesa e dytë e shekullit XV pjesa e parë e shekullit XVII, po edhe më vonë, qeveritarë, komandantë ushtarakë, dijetarë, letrarë, filozofë, diplomate, historianë, arkitektë, mjekë specialistë, mjeshtër profesionesh të ndryshme, të njohur në historinë dhe në kulturën botërore. Këto personalitete shqiptare kurrë nuk hoqën dorë nga kombësia e tyre shqiptare, vepruan edhe si pararojë e kombit të tyre dhe e atdheut të tyre. Veprimtaria e tyre filozofike, letrare, artistike, historiografike, arkitektonike, ushtarake dhe iluministe, shkruar në gjuhën e Kur'anit, - arabisht; në gjuhën e poezisë margaritare të Lindjes - persisht dhe në gjuhën zyrtare shtetërore universale për perandorine - osmanisht, me vlera të mëdha të përgjithshme do t'i hapë rrugë edhe zhvillimit të mendimit filozofik, artistik, fetar, politik e arsimues në gjuhën shqipe, me një ndikim vazhdues në integrimin e njësisë etnokulturore e politike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar. Vlerat madhore të trashëgimnisë shqiptare në gjuhën e Lindjes, të shkruara në periudhën osmane në Shqipëri (1389-1912), i takojnë mendimit shqiptar, kulturës shqipe, po aq sa edhe në gjuhën greke, latine e italiane dhe duhet të studiohen, të shqipërohen dhe t'ia kthejnë kulturës sonë kombëtare.[17]

Nuk është e tepërt të konstatohet se edhe zhvillimi i letërsisë shqipe të prejardhjes së krishterë katolike të shekujve XVI-XVII është rrjedhim i tërthortë i rritës së Islamit ndër shqiptarët dhe i rrezikshëm tek ortodoksët serbë për katolicizmin ndër shqiptarët edhe më gjërë. Kjo letërsi shqiptare u vu në rrugë me ndihmën morale, politike e materiale të kishës së perëndimit dhe Papës, si reaksion dhe masë kundër thellimit të Islamit dhe të skizmimit ortodoks të shqiptarëve.[18]

Mirëpo, derisa kjo letërsi, me vlera të larta si burim i gjuhës së shkruar shqipe, e përkufizuar kryesisht në përkthimin e ungjijve dhe të doracakëve fetarë, e në poezi moralizuese, do të shterret pa bërë ndonjë ndikim të shënueshëm në integrimin e njësisë etnokulturore dhe gjeopolitike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar (sepse Evropa katolike dhe Papati për afro dy shekuj nuk do ta ndihmojnë gjithanshmërisht çështjen katolike të Shqipërisë), letërsia shqipe me alfabet arab, burimet e ruajtura të së cilës vijnë nga pjesa e dytë e shekullit XVII, sa vinte dhe zhvillohej, sa që në vitet '20 të she'kullit XVIII, kur zuri fillin iluminizmi evropian, u bë faktor kryesor në integritetin e mendimit letrar, politik dhe kulturor iluminist e rilindës të Shqipërisë.[19]

Letërsia shqipe me alfabet arab, e njohur si letërsi e bejtexhinjve, alhamiada shqiptare e shkruar mbi një sintaksë shqipe të mirëfilltë, ishte e përhapur në të gjitha viset shqiptare. Ajo nuk ka qënë me ndikim të kufizuar, siç thuhet në shumë histori të letërsisë, por ishte pronë e jetës shpirtërore e masave shqiptare.[20] Përshkruhej, përhapej dhe mësohej përmendësh, si luqe e si këngë. Fakti se ishte e mbytur në orientalizma dhe veçanërisht moralizuese, nuk do të thotë se ishte e pakuptueshme për lexuesit dhe absorbuesit, sepse ato fjalë orientale ishin nocione filozofike e fetare të kuptueshme për kohën, aq sa janë evropianizmat në shkrimet tona në gjuhën shqipe, për kohën tonë.[21] Ajo që e shpuri përpara dhe e mbajti në jetë deri sot, është fryma e saj universale dhe shoqërore e arsimuese shqiptare, sociale e revolucionare tej mase për kohën kur qe krijuar, lirike anakronike, kritike kastiane, arsimuese, romantike e liridashëse. Pjesa më e madhe e kësaj letërsie u shkrua në vargun tetërrokësh të poezisë popullore, e ndihmoi letërsinë popullore, e veçanërisht lirikën, dhe e përgatiti rrugën për letërsinë e Rilindjes Kombëtare. Qysh në mesin e shekullit XIX u bë objekt i studimit i albanologëve në zë, themelues të albanistikës, si Hahni e të qerë.[22]

Duhet të vihet në dukje se përmes lidhjeve kulturore me Lindjen dhe me anë të veprave filozofike e shkencore në gjuhët orientale dhe në gjuhën shqipe, erdhën dhe u ngulitën motive të Lindjes në kulturën materiale e shpirtërore, në arkitekturë, në artet figurative aplikative, në veshmbathje, në artin muzikor, në kompletimin e shtëpisë, në kuzhinën shqiptare, në mirësjelljen shqiptare, në letërsinë popullore, në filozofinë shqiptare, me një fjalë, në jetën shqiptare. Këto motive universale të Lindjes, kulturës shqiptare në përgjithësi ia shtuan frymën demokratike, universale; i dhanë gjallëri, kolorit, frymë të re, e përtëritën dhe e pasuruan për t'u trajtuar, dje dhe sot, si margaritar midis kulturave të njëtrajtshme të kombëve evropiane. Rëndësia e kësaj begatie kulturore qëndron edhe në faktin se ajo në shumë aspekte u bë përcjellëse e jetës shqiptare edhe të shqiptarëve të krishterë, veçanarisht te laramanët dhe katolikët. Së këtejmi, feja islame nuk e varfëroi dhe as nuk e akulturëzoi kulturën shqiptare etnike, por e bëri për të q'eenë si një kopsht me Iule shumëngjyrëshe, siç do të thosha me gojën.e shumë romantikëve evropianë të shekullit XIX.[23]

Në gjirin e kulturës së re shqiptare, të periudhës së kombësisë, fenomeni i tolerancës fetare ndër shqiptarët do të bëhet tipar kombëtar dhe ndër hallkat në integrimin e ruajtjen e njësisë së kombit shqiptar në kushte të ekzistimit të tri feve. Realisht, nga mesi i shekullit XVIII, pjesa më e madhe e administratorëve shqiptarë, në viset shqiptare, do të udhëheqin politikë séparatiste shqiptare, në përgjithësi, të mjedisit të vet ndaj pushtetit qëndror të Stambollit. Këta qeveritarë vendas në Islam shihnin edhe platformën e mundshme politike për bashkimin e Shqipërisë së ndarë në njësi administrative osmane dhe për lirinë e saj. Programi politik i luftës për çlirim kombëtar i këtyre pionierëve të rilindjes politike të Shqipërisë mbështetej në traditën shqiptare të luftës çlirimtare vëllazërore midis shqiptarëve të feve të ndryshme dhe posaçërisht ne epokën e lavdishme skënderbejane, sikurse paraardhësit e tyre të periudhës së rilindjes e të humanizmit.[24] Madje, se paku nga periudha e qeveritarëve arsimues nga dera e Bushatasve dhe e Tepelenasit shtresat e larta dhe masat shqiptare islame e bartën peshën e luftës për bashkimin dhe çlirimin kombëtar të popullit shqiptar dhe të Shqipërisë nga robëria osmano-turke. Ideologët që dolën nga kjo masë, ata të periudhës së filleve të Rilindjes dhe të mëvonshmit, bashkimin kombëtar të shqiptarëve me fe të ndryshme do të mbështesin fuqimisht në porositë dhe këshillat urdhëruese të Kur'anit: Edhe Zoti ynë edhe Zoti juaj është një dhe Atij i përulemi', pra, 'Juve feja juaj, kurse mua feja ime![25]

Të konstatojmë edhe këtë: Bushatasit dhe Tepelenasit, me politikën e tyre shqiptare rilindase, i vunë themelet shoqërisë shqiptare pluraliste fetare moderne, thënë kushtimisht, o.borret e tyre qeveritare janë bërthama të akademive shqiptare, në të cilat u kultivua tipari i tolerancës fetare shqiptare në interes të luftës për çlirimin kombëtar, të unitetit pluralist fetar shqiptar rreth unitetit të Shqipërisë. Përvoja e tyre do të bëhet mësim për gjeneratat e reja, për ideologët e kombit shqiptar të periudhës së Rilindjes. Lufta e amzës shqiptare muslimane që rreth vetes të lidhte fuqimisht dhe përjetësisht pjesët shqiptare ortodokse dhe katolike, pa ua prekur traditën fetare, zgjati më shumë se një shekull, aq sa ka zgjatur periudha e luftës për kurorëzimin e kërkesave të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.[26] Kjo përpjekje shqiptare vazhdimisht, dinakërisht dhe përgjakshëm u minua dhe u pengua nga kisha ortodokse serbe, greke, bullgare e pjesërisht edhe ajo katolike, si dhe nga qarqet politike, shtetërore, shkencore e publicistike antiislame dhe antishqiptare ballkanike dhe evropiane. Dhe, pse të mos thuhet qartë, faktori politik i jashtëm me ndërhyrje të herëpashershme nga fillimi i shekullit XVII dhe me ndërhyrje sistematike nga fundi i shekullit XVIII, Islamit ia preu rrugën që të bëhej fe gjithëshqiptare dhe platformë politike kombëtare ngjashmërisht me skizmën ortodokse svetisaviane te serbët ortodokse bizantine te grekët, ekzarkiste ortodokse te bullgarët, katolike te kroatët, etj.[27]

Megjithatë, roli i Islamit si fe e rreth 88% të shqiptarëve në trojet e Shqipërisë Etnike, në luftën e pandërprerë për unitet kombëtar, për bashkimin e Shqipërisë dhe për çlirimin e popullit shqiptar dhe, mbi të gjitha, për ruajqen e tërësisë së Shqipërisë Etnike nga ekspansioni pushtues i fqinjëve ortodoksë e katolikë, ishte i paluhatur dhe vendimtar. Për këtë fakt, përpos burimeve historike të prejardhjes evropiane e të Lindjes, është dëshmi tradita popullore historike, kënga historike shqiptare.[28]

Të thuhet edhe kjo: Falë tolerancës fetare të shumicës mulsimane, do të dështojnë të gjitha përpjekjet e qarqeve kishtare e politike antishqiptare ballkanike e evropiane për të shkaktuar luftë fetare në Shqipëri, mynxyrat që i përjetoi Evropa e krishterë dhe Lindja.[29]

Duke përfunduar, le të më lejohet t'u qasem shkurtimisht disa tezave publicistike për qënien katolike paraislame të shqiptarëve muslimanë dhe për nevojën e kthimit të tyre në katolicizëm pra, në kulturë të krishterë, si kusht për të gëzuar përkrahje të Evropës për pavarësinë e Kosovës dhe për bashkimin e Shqipërisë së copëtuar më 1913 (!?!).[30]

Teza se shqiptarët muslimanë kanë qënë të gjithë të krishterë nuk ka mbështetje as burimore, as etnografike, as arkeologjike, as kulturore. Kjo tezë fillimisht ishte shtruar nga kisha ortodokse serbe e greke dhe kishte për qëllim që viset e Arbërisë mesjetare katolike t'i tregonte për djep të popullit shqiptar, i cili gjoja më vonë, me anë të ekspansionit islam, të ketë vërshuar në Kosovë e gjetkë në viset e Dardanisë dhe të Maqedonisë, në djepin e kulturës serbe dhe të shtetit serb!? Kisha greke shqiptarët ortodoksë i konsideronte puro grekë!? Po, shkenca e bazuar në argumente nuk i pranon as njërën as tezën qetër.[31]

Të gjitha të dhënat flasin se islamizimi në kulturën shqiptare nuk ka mundësi të konsiderohet si një incident kalimtar. Një kulturë me traditë gjashtëshekullore e një komb me mbi 88% muslimanë nuk është aksident !?[32]

Atyre që kërkojnë një rikthim e një 'rirreshtim' të shqiptarëve muslimanë 'në kulturën e krishterë, për një kthim në rrënjën katolike (!?!), ua rikujtoj tregimin popullor më të shkurtër dhe më të thellë që e di profesor Anton Ceta: Burri e thirri gruen: Oj grue, ku je !? Përtej djepit! - Përtej djepit, përtej detit! - ia priti burri![33]

Shkurt, thirrja pa mbulesë për shkurorëzim nga islami, për një fe të re, është anakronike. Mendoj se kanë perënduar kohët mesjetare të feve. Së fundi, ç'të bëjmë me shqiptarët ortodoksë që janë tre herë më shumë se ato katolikë? T'ua falim grekëve?! Më në fund ta pyesim, veten ose të konsultojmë historinë shqiptare: C'u sollën shqiptarëve të krishterë krynegrilet e nxitura nga Evropa e krishterë në shekujt XV-XVII?[34] C'fitoi Kara Mahmut pashë Bushati dhe veçanërisht Ali pashë Tepelena që i ofronin Evropës së krishterë ndërrimin e fesë vetëm për të fituar përkrahjen për bashkimin dhe çlirimin e Shqipërisë ?[35] Dhe, a kemi ndonjë garanci evropiane e botërore të krishterë se vërtetë do të çliroheshim dhe do të bashkoheshim në Shqipërinë Etnike, nëse rirreshtohemi në rrënjë, në kulturën e krishterë, në katolicizëm? Duke u mbështetur mbi përvojën historike të popullit tonë fuqimisht mendoj se shumësia e feve në Shqipërinë etnike është fat historik që nuk mund të zhbëhet dhe kjo dukuri unikale nuk duhet shikuar edhe më tutje si plagë për të ardhrnen e kombit shqiptar, por të shikohet si pasuri e freski kulturore dhe si përparësi që ndihmon afrimin e popullit shqiptar pa paragjykime me popujt e qerë me fe të ndryshme.[36]

Ajo që është e duhet të jetë për jetë të jetëve parësore është: shkencëtarët, publicistët, letrarët, artistët, hoxhallarët, priftërinjtë, mësuesit, me një fjalë, forcat mendore kombëtare, duhet të ushtrojnë ndikim të vazhdueshëm për ruajtjen e tiparit shqiptar të tolerancës fetate si kusht për ruajtjen e unitetit kombëtar mbi parimet filozofike rilindase të Bushatasve e të Tepelenasit, të Hoxhë Tahsinit, të Pashko Vasës e të Thimi Mitkos: Paqë të sigurtë midis feve në Shqipëri, vëllazërim të vërtetë midis shqiptarëve të feve të ndryshme, unitetit të Shqipërisë mbi bazë të njësisë së gjuhës së bashkuar, të kulturës dhe të njësisë etnokulturore e politike kombëtare.[37] Me fjalët e At Anton Harapit do të thoshim: tolerancë fetare, tolerancë shoqërore dhe tolerancë politike.[38][39][40]

Referencat
↑ Autor Dr. Muhamet Pirraku
↑ Gjërësisht, Mithridates oder algemaine Sprachenkunde 11, Berlin 1809; Allgemaine Encyclopâdie der Wissenschaften un Ktinste, 11, Leipzig 1818; G.Ancey, Memoire sur l'Albanais dans le Mith grec, Paris 1914: Opsta Enciklopedija Larouse, T.1, Beograd, 1971, 474-562; M.Jugoviç, Opsta istorija stari vek, Beograd, 1952, 135-144; Refonna protestasse dhe katolike, Kisha dhe historia e saj, VII, Ferizaj-Zafreb, 1982; Sveti Sava: Beseda ose pravoj veri. Sveti liznjatije Bogonosac. Poslanice, Beograd, 1991; F.Rahman, Duh islama, Beograd, 1983; N.Srnailagiç, Klasiçna kultura Islama, 1 Teolouija, Filozofija, Znanost, Zagreb, 1973, Ilirët dhe Iliria te autorët e antikë, Tiranë 1965: Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, T.1, Beograd, 1955: V.Zamarovsky, Heronjtë e miteve antike, Prishtinë, 1985; S. Baliç, Kultura Bosnjaka, Muslimanska komponenta, Vien 1973; Z. Dani'man, Koçi Bey risalesi, Ankara, 1985, s I.D.Mitroviç, Ponovo studiji Dr. Nikse Stançica: Hrvatska nacionala ideologija preporodnoga pokreta u Daimaciii (Mihovil Pavlinoviç i njegov krug do 1869), Zagreb 1980, 41-143: M.Gros, Historijska znanost, Razvoj, oblik, smjerovi, Zagreb, 1976, 83-92; M.Xhaxhiu, Në rrucën për te pellazgët, Drita, nr.28, Tiranë, 13.VII.1986, 10.
↑ Gjërësisht, Historia e popullit shqiptar, I, Prishtinë, 1969; M.Barleti, Historia e jetës dhe e veprës së Skënderbeut, Tiranë, 1964; Jireçek-Radoniç, Istorija srba, II, Beograd, 1952; M.Shufflay, Serbët dhe shqiptarët, Prishtinë, 1968; Gaspër Gjini, Skopska-Prizrenka biskupija kroz stoljeça, Zagreb, 1986.
↑ Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Shkaqet e kalimit në Islam të shqiptarëve, Përparimi, nr.2 Prishtinë, 1991, 185-228.
↑ Shih, Simpoziumi Ndërkombëtar, Drita Islame, nr. 42, Prishtinë, 1992, 36.
↑ Shih gjërësisht kumtesat në këtë përmbledhje; M.Pirraku,Roli i Islamit në integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe tërësisë së Shqipërisë etnike, Hëna e Re, nr. 43, Shkup,1992,18-19.
↑ Shih për krahasim: Historia e popullit shqiptar 1, Prishtinë, 1969; Istorija naroda Jugosllavije, 1, Beograd, 1950; J. Von Hammer, Historija, turskog (osmanskog) carstva, 1, 2, 3, Zagreb, 1979: 1. Djuriç Sumrak Vizantije, (Vreme Jovana VIII Paleologa), Beograd, 1984.
↑ Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; St. Novakoviç, Srbi i Turci (Od kraja XVIII veka do poçetka XX veka», Beograd, 1979; Postanak i razvoj srpske nacije, Beograd, 1979; S. Borkoviç, 0 postanku i razvoju cmogorske nacije, Titograd, 1974.
↑ Gjërësisht, V. Vllahoviq, Revolucioni dhe krijimtaria, Prishtinë, 1975; Istorija crkve Starozavetne i Novozavetne srednje Skole, Beograd, 1885, 4-104; N.V. Gogolj, Razmatranie bozanstvene liturgije, Zemun, 1981, 9-112, R. Joviç, Crka i setke, Negotin. o. v. b., 3-25; P.Malaj, Djelovanje franjevaca dubrovaçke provincije medju albanskim katolicima, samostan Mali braçe u Dubrovniku, Zagreb, 1985, 223-255; J. Cvijiç, Balkansko poluostrovo, 1, 11, Beograd, 1960; Alba Lima, Kostandin Balsiç (1392-1402). Jistorijski roman u tri dijela, Zagreb, 1920; M. Zeço, Viset shqiptare në kronikën politike të Efremit, Drita, nr.32, Tiranë, 1986. VIH,10: I. Zamputi, Në emër të lirisë përballë sulitanit dhe perandorit, Drita, nr.28, Tiranë, 10. VII, 1988.
↑ Shih M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Islami dhe muslimanët në Ballkan, Hëna e Re, nr.27, 12-18, Shkup VI-VII, 1991, 8; Roli i Islamit në integrimin e Shqipërisë dhe të kombit shqiptar, Hëna e Re, mirë.48, 15.11.1993, 18; nr. 49, 1, Ill. 1993, 18; Roli i islamit në integrimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar dhe të tërësisë së Shqipërisë etnike, Hëna e Re, nr. 43, Tetor 1992, 18-19.
↑ Gjërësisht, Historia e popullit shqiptar 1, Prishtinë, 1969; Istorija naroda Jugoslavije, 1, Il, Beograd, 1950, 1953; I. Zamputi, Relacione mbi gjëndjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII (vell. 1, 1610-1634), Tiranë, 1963; Vëll. Il, 1634-1650, Tiranë, 1965; Gaspër Gjini, Skopsko-prizrenska kroz stoljeca, Zagreb, 1986; Simpoziumi për Skenerbeun (9-12 maj 1968), Prishtinë, 1969.
↑ Zamputi, Relacione 1, II; Thekse të posaçme në këtë drejtim nga Don Lush Gjergji, në Simpoziumin Shqiptarët dhe Evropa dje dhe sot, 23 maj 1991; Po aty, Engjëll Sedaj, dt.25.V.1991; Ismail Kadare në intervistat e tij gjatë viteve 1991 1993.
↑ Po aty; Si shën. 36; Një korçar (i krishterë), duke u folur për rëndësinë e islamit ndër shqiptarët, shkroi me 1900 se shqiptarët musliman e bartën barrën e ekzistencës kombëtare të shqiptarëve dhe të shqipërise: "S'janë vallë muslimanët shqiptarë që mbajtën në këmbë gjer më sot ato zakone të të vjetërve tanë që çuditën botën?! S'është e vërtetë se pa muslimanët, të cilët besa i bëri të largohen nga të tjerët, nga kaurët, do të ishin që shumë shuar e harruar këto zakone?! Të mos ishin këta tradhëtarë të fesë, si thonë ca tradhëtarë të mëmëdheut, Shqipëria nuk do të ishte aq e madhe sa është sot, do të ishte përgjysëm, një e katërka nga shkaku i Shqehvet (Sllavi) që na kishin pllakosur gjer në kërthizë të Shqipërisë ). Muslimanët shqiptarë vunë frenë përhapjes së detit shqah (... të me nepet leje të thomë se Shqipëria e poshtme në gjendet sot e pandarë nga trupi i Shqipërisë, kjo gjë detyrohet gjithë muslimanëve shqiptarë (... ). ata që pushtuan islai-nizmin, muslimanët e sotëm janë që apin Epirit karakter shqiptar (Kalendar Kombëtar, Mot'i gjatë, Sofje, 1902, 61-72).
↑ Gjërësisht, Onomastika e Kosovës, Simpozium i mbajtur më 25-27 shkurt 1977, Prishtinë, 1979; Simpoziumi për Skënderbeun, Prishtinë, 1969; S.Pulaha, Popullsia e Kosovës në shekullin XV dhe XVI, Tiranë, 1984; Pesëdhjetë vjetori i 28 Nëntorit shqiptar, Izmir, 1968, 10; Eqrem Telhaj: Vetë Skënderbeu, shprehja më e bukur dhe më shkëlqyer e racës sonë, u rrit, u përgatit, u forcua në shkollën osmane dhe në shpirtin e fortë luftarak të kësai shkolle dhe të asaj kohë të ndritur ... Dalja e ushtrive të sulltanit në Ballkan e ndaloi përparimin sllav, kurse shqiptarët filluan të rimëkëmben në fillim të sliekullit XVI kur hynë në një radhë me turqit, fituan shumë të drejta, sidomos kur përqafuan vullnetarisht fenë islame. Duke hyrë në besimin e ri, shqiptari u largua më tepër nga sllavi, ndërroi fenë, por shpëtoi fisin. Sikur të mos kish ndërhyrë me kohë fuqia e Perandorisë Osmane, sot në Kosovë , në Dibër dhe në Maqedoninë shqiptare do të kish mbetur vetëm një pakicë shqiptarësh në proces të shpejtë sllavizimi. Veçanërisht minaretë e Kosovës - që sot (vitin 1943, kur ishte arritur bashkimi i Shqipërisë etnike - MP) nuk ka më shkak të lozin një rol politik dhe kombëtar - një kohë kanë qënë mburojat e Shqipërisë, fortesa të pathyeshme për mbrojtjen e rodit arbëresh; prandaj, duhet (pavarësisht nga rëndësia që kanë edhe sot në lëmën fetare dhe etnofilozofike) që, shqiptarët të çdo besimi, t'i nderojnë dhe t'i konsiderojnë si monumente kombëtare. Edhe për këtë shkak 500 vjet jete me Dovletin nuk rënduan mbi Shqipërinë ashtu siç rënduan mbi të tjerët kombe të Perandorisë. Gjatë kësaj kohë shqiptari ka mbetur pjesërisht i lirë, ka patur edhe privilegje; nuk ka paguar rregullisht taksa, nuk ka bërë rregullisht shërbim ushtarak (ose e ka bërë kur ia ka dashur qejfi si vullnetar), nuk ka toleruar padrejtësi dhe nuk ka duruar zgjedhën e Valiut dhe të Pashait... (Ne dhe Turqia, Kosova, Nr. 15, Tiranë, 19.Xll. 1943).
↑ Qjërësisht, Udhëpërshkrues evropianë në tokat shqiptare, Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928 dhe 1929; M. Pirraku, Kultura Kombëtar Shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit; Kalendari Kombiar, Sofje, 1902; Les albanai musulmans, UAlbanie, nr. 2, Lausanne, I.X. 1915; Kosova, nr, 15, Tiranë, 19.XH. 1943.
↑ Gjërësisht, si në shënimet 38, 39, 40, 41, 42, 43; Shqiptarët gjatë këtyre shekujve të fundit kanë zënë vende me rëndësi në gji të perandorisë,; janë bërë nëpunësa, oficera, diplomate, sadrazema. Shqiptari nuk ka qënë i robëruar, ay nuk ka qënë i sunduar por ka sunduar, ka qeverisur me zotësinë e tij popuj që jetonin në suazën e Perandorisë, të asaj perandorie që fillonte në Danub dhe mbaronte në Aden dhe në Tunizi (... ). Mund të shqojmë edhe se, në qoftë se pushtimi dhe më vonë sundimi turk i hoqën popullit shqiptar pjesërisht lirinë e vet, në anën tjetër ai i ka ndihmuar të ruajnë individualitetin e tij kombëtar prej rrezikut të asimilinùt sllav (... ) - Eqrem Telhaj, Ne dhe Turqia, Kosova, nr. 15, Tiranë, 19.XII. 1943.
↑ Po aty; Muslimanët shqiptarë janë të parët që hartuan e përpunuan programet dhe Levizjet Kombëtare. Këta nuk i bënë këto për interesa të veta personale, përkundrazi, këta ishin njerëz me pozita të larta në shoqëri, me respekt të madh dhe të cilët rrezikonin çdo gjë që kishin. Shqipëria i dha Perandorisë Osmane 24 vezirë të lartë (38 sipas Kosova, 19.XII.1943) -M.R), një tufë gjeneralësh dhe burra shtetërorë pa numëruar mijëra funksionarë të lartë të të gjitha degëve të administratës. Vetëm nga Cuperlitë ishin pesë vezirë të lartë deri te Ferid Pasha, e gjenerali Rexhep Pasha e shumë të tjerë. Të gjithë këta burra të njohur me kreni e quanin veten shqiptarë dhe në mesin e bashkëatdhetarëve e flitnin gjuhën kombëtare dhe nuk hiqnin nga mendja shtetin e tyre kombëtar. Këta shqiptarë me emër, pa marrë parasysh se cili ishte, të cilësdo hierarki administrative apo ushtarake, nuk shihnin ndonjë prespektivë pa emancipimin kombëtar dhe shtetin. Këta shqiptarë duke studiuar historine e huaj mësuan ta duan kombin e vet. Këta janë farkëtuesit e nacionalizmit shqiptar... (Shqipërim i lirë nga artikulli Les albanais Lausanne, I.X. 1915).
↑ Gjërësisht, Dh.S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në viset 1332-1850, Prishtinë, 1978; Meshari i Gjon Buzukut (1555), I, H, Prishtinë, 1985; Budi, Poezi 1618-1621, Prishtinë, 1986; P.Bogdani, Ceta e Profetëve 1, Prishtinë, 1990; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë 1989.
↑ Gjërësisht, si nën 46; 0. Myderrizi, Letërsia shqipe me alfabet arab, Buletin për shkencat shoqërore, II, Tiranë, 1955; IH1956; Tekstet e vjetra shqip me alfabetin arab, Konferenca e parë e Studimeve Albanologjike, Tiranë 1965; Arif Gjyli, Zenel Bastari vjershëtari i gjysmës së parë të shekullit XIX, BUSH, SSH, I, Tiranë, 1961; H. Kalesi, Albanskaalhamiado knjizevnost, Prillozi za Orjentalnu filologiju, XVI-XVH 1967/68, Saraievë, 1970; Prilog poznavanju arbanaske knjizevnosti iz vremena preporoda, godisnjak Balkanoloskog instituts, I, Sarajevë, 1957; Arbanaska knjizëvenost na arapskom alfabetu, GBI, 1, Sarajevë, 1956; Neki problenii izuçavanja kultume istorije pologa za vreme turskog perioda, Bigorski sabori. 177-189.
↑ Shih, Historia e letërsisë shqipe që nga fillimet deri te Lufta Nacionalçhrimtare, Tiranë 1983; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Disa mendime rreth filleve të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, Cështje të studimëeve albanologjike, II, Prishtinë, 1987.
↑ Gjërësisht, M.Pirraku, Gjurmë të veprimtarisë letrare shqipe me alfabet arab në Kosovë, Dituria, nr.1-2, Prishtinë, 1978; Giurmë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (U). Gjurnùme albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; Gjurmë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (11), Gjurtnime albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; Gjurrnë të shkrimit shqip me alfabet arab në Kosovë (111). Gjurmime albanologjike, SSHF, IX-1979, Prishtinë, 1980; M.Hysa, Tri pyetje kontestuese nga letërsia e vjetër, Fjala, nr. 9, Prishtinë, I.V.1986; Vepra poetike e Nazim Frakullës, Fjala, nr. 13, 14, 15, Prishtinë; Koncepti islam në poemën Erveheja të Muhammed Kyçykut, Dituria Islame, nr. 50, Prishtinë, 1993; N.Krasniqi, Vepra Ilahi shqip e Hysejn Nexhatiut, Dituria Islame, nr. 48, Prishtinë, 1993.
↑ Shih, J.G. von Hahn, Albanesische studien, 11, Jena, 1854, 123-150-, si shënimet nën 46,47, 48, 49.
↑ Gjërësisht, Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928 dhe 1929, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989; Islami, megjithatë, është paqe dhe jo dhunë!, Kosovarja, nr. 16, Prishtinë, Prill 1991, 4; E vërteta për të vërtetat, Bujku, Prishtinë, 4.1.1991; Bujku, 7.I.1991, fq.7; Insinuatë me pasoja politike, Buiku, Prishtinë, 15.VI.1993, 6, Marketing pseudopublicistik?, Bujku, Prishtinë, 25.Vl. 1993.
↑ Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Shkaqet e kalimit në Islam të shqiptarëve, Përparimi., 2/1991; Kalendari Kombtar, Sofje, 1902; 12AIbani, Lausanne, I.X.1915; Tiranë, 19.XH.1943.
↑ Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare; Th. ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve shqiptarë nuk ekziston kurrfarë antagonizmi, edhe kjo ka vazhduar me breza të tërë. Faktori i bësimit nuk ka qënë shkak për ndasi në mes tyre (Povijesti Islama, Sarajevë, 1899, 215); Kultura Islame, nr. 1, Tiranë, 1943-1 R.M della Rocca, Nazione e religions in Albania (1920-1944), Bologna, 1990; G.Jaray, Au jeune royaume d'Almabie, Paris, 1914.
↑ S.N.Naçi, Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve, Tiranë, 1964; Përtëritja e Pashallëkut të Shkodrës nën qeverisjen e Ibrahim Pashë Bushatit dhe karakterin e saj, Studime Historike, 1, Tiranë, 1983; Udhëpërshkruesit evropianë në Shqipëri, në Dituria, Tiranë, për vitet 1927, 1928, 1929; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989, 253290.
↑ Po aty; Shkaqet e kalimit në Islam, në Përparimi, 2/1991.
↑ Gjërësisht, Y.Jaka, Lidhjet letrare shqiptaro-frënge, Prishtinë, 1979; Srpske narode novine, Pesna, 9.I. 1844; Ipirotiqi estia, Janinë, 1967; P. V. Prenushi, Visari Komtar I, Kângë popullore blâ i parë. Kângë popullore gegnishte, Sarajevë, 1911; Th.Mitko, Bleta shqyptare, Vjenë, 1924; K.Taipi, Zâna popullore (Këngë popullore), Volumi I, Shkodër, 1993-, Rev. Dituria, Tiranë, 1927, 1928, 1929.
↑ Gjërësisht, M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare dhe shkrimet e tjera të cituara më sipër.
↑ Gjërësisht, M.Pirraku; Përgjegjësia për fjalën e shkruar, Dituria Islame, nr. 37, Maj 1922, 20-22.
↑ M.Pirraku, Shtypi dhe diplomacia serbe kundër bashkimit kombëtar shqiptar dhe tërësisë së Shqipërisë etnike në periudhën e Aleancës Ballkanike, Simpoziumi 80 vjetori i Pavarësisë së Shqipërisë, Tiranë, 24-25 nëntor 1992. Botuar në Flaka e vllazërimit, Shkup. 9-23.XII.1992; Demistifikimi i paragjykimit: Kosova është zemra e Serbisë!, Gjurmime albanologjike SSHH 22-1992, Prishtinë, 1994.
↑ Koncepte që i hodhi në shtypin frëng shkrimtari Ismail Kadare më 1991-1993 dhe të përvetësuara verbërisht nga shkrimtarët e cazetarët Teki Dervishi dhe Rushit Ramaboja. Shih Drita Islame, 37/1992. Këtë lojë e luan edhe dr.Zekeria Cana në Bujku, 24 e 25.XII. 1993.
↑ E shënova me 14 tetor 1992.
↑ Shih tërësisht, Historia e Shqipërisë, 1, Tiranë, 1984; gj S.Ptilaha, Qëndresa e popullit shqiptar kundër sundimit osman nga shekulli XVI deri në fillim të shekullit XVIII (Dokumente osmane), Tiranë, 1978; S.Rizaj, Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtinë, 1982; R.Ismaili, Hyrje në veprën e Budit, Poezi (16181621), Prishtinë, 1986; Simpoziumi për Skënderbeun, Prishtinë, 1969.
↑ Gjërësisht., D.N.Nikaj, Historia e Shcypniis ç'me fillesë e deri më kohë kur ka ra në dorë të Turkut, Bruksel, 1902; S.N.Naçi, Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve (1757-1796), Tiranë, 1964; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Prishtinë, 1989, fq. 175-346.
↑ Shih gjërësisht, M.Pirraku, shkrimet e botuara në Hëna e Re, Kosovarja, Bujku, Dituria Islame, të cituara në këtë studim.
↑ Teksti i këtij kooreferati, pa fusnota, u botua në Hëna e Re, nr. 48 dhe 49/1993.
↑ Cështja e elementeve shqiptare në Shqipëri, Bujku, 7, 9 janar 1995
↑ Marrë nga: Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët, simpozium ndërkombëtar, Prishtinë, 1995.
↑ Marrë nga Horizonti.Com

[SHKOZA]

MOMENTE TË KALIMIT NË ISLAM TË POPULLSISË SHQIPTARE NE SHEKULLIN XV-XVII[1]



Faqe 6 faqe
- 7 -
Faqe 8

Kontaktet e para të shqiptarëve me Islamin dhe gjurmë të islamizimit të tyre dëshmohen relativisht herët. Në shekujt e mesjetës paraosmane tokat shqiptare, për hir të pozitës së tyre gjeografike, janë frekuentuar dëndur prej misionarëve të botës islame arabo-turke, qoftë për qëllime tregtare, qoftë për qëllime fetare apo ushtarake. Megjithatë, nën dritën e të dhënave historike, bëhet i padyshimtë fakti se islamizimi i popullsisë shqiptare si proces i tërësishëm filloi dhe u zhvillua gjatë periudhës së sundimit osman.
Fillimi i rimëkëmbjes ekonomike dhe shoqërore të qyteteve shqiptare në shekullin XV dhe në fillim të shekullit XVI përkon në kohë edhe me fillimet e procesit të kalimit në islam të popullsisë shqiptare qytetare[2] .

Islamizimi i popullsisë së qyteteve shqiptare u realizua përmes dy rrugëve: e para, nëpërmjet islamizimit të vetë popullsisë qytetare; e dyta, përmes ardhjes në qytet të elementeve të islamizuar nga rrethina fshatare. Nevojat që kishte sunduesi osman për furnizimin e ushtrisë me produkte zejtare të gjithëfar'e'llojshme, bënin të domosdoshëm zgjerimin e përmasave të prodhimit zejtar, rrjedhimisht edhe përfshirjen në mekanizimin e këtij prodhimi të një numri gjithnjë e më të madh elementësh zejtarë. Për elementet ardhës nga rrethina fshatare islamizimi i tyre donte të thoshte lehtësim i hyrjes në qytet, pas së cilës ata fitonin statusin e "qytetarit' (shehërliut), status që i vendoste në një gjendje relativisht më të favorshme sesa ajo e mëparshmja[3].

Vërshimi i zanatçinjve fshatarë nëpër qytete u bë kështu një nga rrugët frytdhënëse të islamizimit të këtyre të fundit. Shembullin më të qartë të një dukurie të tillë e gjejmë në qytetet e Beratit dhe të Elbasanit. Në qytetin e Beratit në vitin 1583 janë regjistruar 185 zejtarë të islamizuar, të ardhur nga fshatrat Fratar, Tozhar, Gjeqar, Dobronik, Gjerbës, eq.. Në të njëjtin vit në qytetin e Elbasanit janë regjistruar 39 zejtarë të tillë. Fakti që një pjesë e zejtarëve të ardhur (haymanegân) në qytetin e Beratit, mbanin si mbiemra emrin "Abdullah" (rob i Zotit), tregon se kjo kategori ishte islamizuar rishtaz. Kishte edhe tregëtarë me emra të krishterë[4] .

Sidoqoftë, edhe pse vërshimi i mjaft elementeve nga rrethina fshatare për në qytet luajti një rol jo të paktë në formimin e popullsisë muslimane të qyteteve (për disa qytete siç ishte Shkodra, roli i këtij faktori ishte vendimtar), merita kryesore në këtë drejtim i përket islamizimit graduai të vetë popullsisë së krishterë të qyteteve [5] . Kjo vërtetohet kur shohim se nga fillimi i shekullit XIV deri në fund të këtij shekulli shtimi natyror i popullsisë së krishterë të qyteteve pakësohet së tepërmi, për arsye se një pjesë e kësaj popullsie rezulton të jetë kthyer në fenë islame. E rëndësishme është që të vihet në dukje edhe fakti që kontigjentin kryesor të bashkësive muslimane që shënohen në defteret osmane të regjistrimit nëpër qytete të ndryshme e formojnë elementët zejtarë [6].

Kjo do të thotë se procesi i islamizimit në qytete u përcaktua jo vetëm nga realiteti i ri supërstrukturor, por edhe nga mënyra e re e organizimit të veprimtarisë prodhuese prej pushtetit osman. Modelet islamo- orientale, që shërbyen si bazë për organizimin e prodhimit material, shkaktuan doemos ndryshime në strukturën konfesionale të popullsisë qytetare[7] .

Përhapja e fesë islame në radhët e popullsisë qytetare u zhvillua shkallë-shkallë, ku mund të dallohen disa momente që karàkterizojnë evolucionin e këtij fenomeni. Të dhënat dokumentare japin mundësi që ky proces të vështrohet më kthjelltas në qytetin e Beratit. Sikurse u theksua më parë, defteri i përmbledhur i regjlstrimit të Sanxhakut të Vlorës (1506), kryeqëndër e të cilit ishte Berati, ende nuk shënon asnjë shtëpi të islamizuar për këtë qytet. Ndryshe paraqitet çëshqa në vitet 1519-1520, kur sipas defterit të hollësishëm të regjistrimit të sanxhakut të sipërpërmendur, në disa prej mëhallave të Beratit duken banorët e parë të islamizuar, një syresh me emrin Skënder e gjejmë në mëhallën Petko Mirko, një qetër me emrim Mahmud në mëhallën Jani (?) Han dhe dy të qerë me emrin Oruç në mëhallën Miho Ivan[8].

Më vonë, në vitin 1583 vihet re një përparim i ndjeshëm i procesit të islamizimit të popullsisë qytetare të Beratit. Tashmë, në vend të 3-4 individëve të islamizuar (vitet 1519-1520), shfaqet e regjistruar në defterin e hollësishëm të Livasë së Vlorës n)'ë masë njerëzish të islamizuar (650 veta), e shënuar në defter me emrin "bashkësia e muslimanëve të kalasë"[9].

Fakti që popullsia e islamizuar e qytetit të Beratit ende shënohet në trajtën e bashkësisë (xhemat), e përqëndruar në Kala, tregon për atë që, ndonëse procesi i islamizimit ka shënuar një hap të madh në krahasim me fillimin e shekullit, ende nuk ka arritur fazën e vet të fundit, ku popullsia qytetare muslimane të formojë lagjet e veta të veçanta. Për disa qytete, siç ishin Berati e Gjirokastra, vendosja e popullsisë së islamizuar në mëhallët e veta të veçanta, është dukuri e shekullit CWI[10].

Qytetet e qera si Shkodra, Peja, Prizreni, Prishtina, Vushtrria u futën në rrugën e islamizimit të popullsisë më herët. Në Shkodër dhe në Pejë popullsia e islamizuar shënohet si bashkësi e muslimanëve që në vitin 1485[11], ndërsa në qytetet Prishtinë dhe Vushtrri që në vitin 1487[12]. Në dekadat e para të shekullit XVI (1525) popuIlsia e islamizuar e qyteteve Novobërdë, Trepçë (e Poshtme dhe e Sipërme), Prishtinë dhe Vushtrri ishte e vendosur në lagjet e veta muslimane.[13]

Dallimet sa u përket fillimeve të procesit të islamizimit dhe ritmeve të zhvillimit të tij, që konstatohen midis qyteteve të trevës së Kosovës dhe qyteteve të trevave të qera shqiptare, lidhen kryesisht me situatën specifike të trevës së lartpërmendur në prag të pushtimit osman. Sikurse është e njohur, në trevën shqiptare të Kosovës sundonte prej kohësh shteti feudal i carëve nemanjidë si dhe kisha ortodokse svetisaviane serbe. Pushtimi osman i kësaj treve dhe vendosja aty e sundimit të klasës feudale osmane çoi në likuidirnin e klasës feudale nemanjidase dhe në rrënimin e bazave të pushtetit fetar të kësaj të fundit mbi popullsinë shqiptare, pushtet që ushtrohej nëpërmjet kishës ortodokse serbe. Këto rrethana lehtësuan shkëpuqen e popullsisë shqiptare të Kosovës prej fesë ortodokse të pushtuesve serbë dhe kalimin e saj në fenë islame.[14]

Pavarësisht nga intensiteti î ndryshëm në kohë e në hapësirë, diagrami i islamizimit të popullsisë qytetare në trevat shqiptare gjatë shekullit XVI ishte në ngjiqe të pandërprerë dhe nga fundi i këtij shekulli një përqindje e madhe e saj kishte kaluar në fenë muslimane. Nga të dhënat dokumentare osmane të sipërpërmendura, rezulton se qytetet shqiptare në fund të shekullit XVI për nga përqindja e popullsisë së islamizuar mund të rënditet në këtë mënyrë: Shkodra 100%, Peja 90%, Vushtrria 80%, Elbasani 79%, Tetova 71%, Kërçiova 65.5%, Kruja 63%, Berati dhe Prishtina 60%, Prizreni 55.9%, Dibra 52%, Tepelena 50%, Përmeti 41%, Novobërda 37%, Struga 24%, Vlora 23%, Korça dhe Trepça 21%, Bellasica 16.1%, Janjeva 14% dhe Delvina 4%. Ecuria e procesit të islamizimit të disa qyteteve shqiptare nga shekulli XV në fund të shekullit XVI paraqitet e tillë: Shkodra dhe Peja nga 32% e 18% që e kishin shkallën e islamizimit në vitin 1485, ne vitin 1529-1536 arrijnë përkatësisht 41% e 39%, ndërsa në fund të shekullit XVI (viti 1582) shkalla e islamizimit të këtyre dy qyteteve kap shifrën përkatëse 100% e 90% (në krahasim me vitet 1529-1536 shkalla e islamizimit përkatësisht 27% e 33%). Shkupi në këtë kohë ishte kryesisht qytet musliman - shqiptar. Po kështu edhe Ulqini.

Qyteti i Beratit, nga 0.9% që e kishte shkallën e islamizimit në vitin 1519, në fund të shekullit XVI arrin në 60%. Ndërsa më 1487 popullsia qytetare e Prishtinës dhe e Vushtrrisë ishte islamizuar përkatësisht 13% e 25%, në vitin 1525 shkalla e islamizimit të këtyre dy qyteteve u ngrit përkatësisht 33% e 54%, kurse në vitet 1566-1574 popullsia muslimane zinte përkatësisht 60% e 80% të numrit të përgjithshëm të shtëpive të qytetit në @alë. Me ritme të shpejta procesi i islamizimit ishte zhvilluar edhe në qytetin e Prizrenit. Nga 273 shtëpi muslimane në vitet 1529-1536 që përbënin 32% të numrit të përgjithshëm të shtëpive të këtij qyteti, në vitin 1591 këtu numëroheshin 320 shtëpi muslimane nga 572 shtëpi që kishte në këtë kohë qyteti.

Nga sa u parashtrua më lart, duket se procesi i islamizimit të popullsisë përparoi më shpejt në qytetet e Shqipërisë së Mesme (Elbasani, Kruja), të Shqipërisë Veriore (Shkodra, Ulqini), e sidomos në tr-evat e Shqipërisë verilindore e lindore: Peja, Prishtina, Kurshumlia, Prokupa, Shkupi, Vushtrrina, Prizreni, Tetova', Përlepi, Kumanova, Kërçova, eq.. Përkundër këtij fakti në qytetet e Shqipërisë Jugore, ritmet e islamizimit deri në fund të shekullit XVIL duken më të ngadalshme. Përjashtim këtu bën qyteti i Beratit, i cili shënôn një hap të vërtetë në këtë drejtim në fund të shekullit XVI (viti 1583).

Sikurse u tregua më sipër, përhapja e fesë islame në radhët e popullsisë së qyteteve shqiptare deri në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XVI kishte shkuar mjaft përpara. E njëjta gjë nuk mund të thuhet kur është 4ala për popullsinë fshatare. Ritmet e procesit të islamizimit të kësaj pjese të popullsisë deri në këtë cak kohor ishin tepër të ulëta.[15]

Në pjesën e parë të shekullit XVII në strukturën konfesionale të popullsisë shqiptare u vërtetuan ndryshime edhe më të mëdha në dobi të fesë islame. Edhe pse është e vështirë që procesi i islamizimit të popullsisë në këtë shekull të përcillet me detaje përmes të dhënash statistikore (mjerisht për këtë periudhë mungojnë defterët e regjistrimit të pronave dhe të popullsisë), burime të ndryshme të kësaj kohe bëjne të ditur për kalime masive në fenë islame. Sikurse njoftonte arqipeshkvi i Tivarit, Marin Bici në relacionin e vet më 1610, fshatra të tëra të Shqipërisë Veriore kishin mohuar besimin e krishterë dhe kishin kaluar në fenë islame.[16] Nga i njëjti burim mësohet gjithashtu se nga 80 kisha ortodokse që kishte qyteti i Prizrenit, tashmë kishin mbetur dy.[17] Që nga viti 1593, sipas një defteri i xhizjes së Vilajetit të Prizrenit, 9 fshatra të këtij vilajeti regjistrohen në defterin e lartpërmendur si të islamizuar.[18] Sipas të njëjtit defter, nga 178 fshatra që kishte ky vilajet, rreth 110 syresh figurojnë të regjistruara me jo më shumë se 10 shtëpi[19], gjë që flet për një pakësim të numrit të shtëpive të krishtera në këto fshatra.

Tregues mjaft domethënës i hopit sasior që vihet re në,përhapjen e islamizmit në shekullin XVII duhet konsideruar rënia drastike e numrit të shtëpive të krishtera, që vihen re në defterët e xhizjes të këtij shekulli për territorin e Kosovës. Për këtë mund t'i drejtohemi analizës krahasuese të të dhënave të këtyre defterëve për vilajetet e Prishtinës dhe të Novobërdës me të dhënat që ofrojnë për të njëjtat vilajete defteri i xhizjes të viteve 1551-1555 nëpërmjet tabelës së ardhëshme:

Vilajetet Shtëpi të krishtera në vitin 1551-1555 Shtëpi të krishtera në vitin 1688 Pakësimi në %
Prishtina 4955 3277 34
Novobërda[20] 5110 1360 73

Më tej, në gjysmën e parë të shekullit XVII, popullsia muslimane mbizotëronte jo vetëm në qytetin e Prizrenit, por edhe në fshtrat e rrethit të tij.[21]

Për ritme të shpejta të islamizimit të popullsisë shqiptare në shekullin XVII flet edhe e dhëna, sipas së cilës vetëm brënda katër vjetëve (1620-1624) në 200 fshatra të rrethit të Prizrenit ishin islamizuar 3000 banore[22].

Relatori katolik, Pjetër Mazreku, duke folur për krahinën e Hasit në vitin 1633, vinte në dukje se krahina në fjalë banohej nga një numër i pakufi shqiptarësh, të cilët tashmë ishin bërë turq (muslimanë - RD.) dhe se në mes tyre kishin filluar të vinin hoxhallarët[23]. Një qetër relator katolik, Fra Kerubini, duke folur për gjendjen e krishtërimit katolik në krahinat e Ipeshkvisë së Shkodrës në vitin 1638, konstatonte se në rrethet e Shkodrës nuk kalonte viti pa u bërë 40 e më shumë turq (muslimanë F.D.) nga të krishterët e këtyre anëve[24]. Nga burimet e kësaj kohe merret vesh gjithashtu se pjesa më e madhe e popullsisë së krahinave të Shqipërisë së Mesme kishte kaluar në fenë islame[25]. Qytetet Ulqin, Tivar dhe Suharekë, në vitet 40 të shekullit XVH rezultojnë të islamizuar tërësisht.[26]

Shkalla e islamizimit të shqiptarëve gjatë shekullit XVIII vërtetohet me të dhënat që sjell relacioni i hollësishëm i Vinçenc Zmajeviçit më 1703 për dioqezat katolike të trevave shqiptare.[27] Sipas këtij burimi, popullsia në viset shqiptare etnike dhe historike jashtë Shqipërisë Londineze të vitit 1913 mbi 90% është e islamizuar. Ndërkaq të dhënat e përfituara nga ky dokument për disa vise të Shqipërisë Londineze të 1913-tës po i paraqesim në tabelën e ardhëshme:

Nr Dioqezat Fshatrat Shtëpi katolike Frymë Shtëpi ortodokse Frymë Shtëpi muslimane Frymë Islamizimi %
1 Shkodra 109 1534 12700 37 330 1820 13773 49
2 Pulti 27 563 4546 - - 49 642 12
3 Sapa 52 1134 7971 - - 268 2020 20
4 Lezha 69 1075 7645 - - 170 958 12.5
5 Durrësi 114 1044 8268 - - 1198 8140 49

Duke përfunduar, nuk është tepër të sillen edhe pak të dhëna që flasin për strukturën fetare të shqiptarëve në arealin shqiptar të sferës së ndikimit të kishës sllave të Ohrit. Fjala është për shënimet që kemi për disa krahina të Shqipërisë Lindore dhe të Mesme për vitet 20 të shekullit XVIII përmes një defteri të hollësishëm të shtëpive të avarizit në sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit (përpiluar në vitin 1724).[28]

Sipas të dhënave të defterit të mësipërm, struktura konfesionale e këtyre krahinave paraqitet në këtë mënyrë:

Nr. Nahijet, Kazatë, Qytetet Shtëpi të krishtera Sthtëpi muslimane Islamizimi %
1 Dibra e Sipërme (nahije) 748 541 42
2 Dibra e Poshtme 138 358 27
3 Reka 115 60 34
4 Starova (kaza) - - -
5 Kruja (qytet) - 309 100
6 Kurbini (nahije) 220 523 70
7 Ishmi (kaza) 22 960 95
8 Karlili (nahije) - 137 100
9 Benda (nahije) - 144 100
10 Tirana (qytet) - 147 100
11 Rendesja (nahije) - 134 100
12 Durrësi (kaza) 18 554 97
13 Peqini (qytet) - 152 100
14 Peqini (kaza) - 407 100
15 Elbasani (kaza) 31 784 96
16 Elbasani (qytet) 25 655 96
17 Shpati (kaza) 151 618 80
18 Suluva (kaza) - 137 100
19 Kërraba (kaza) - 322 100

Gjatë shekullit XVIII edhe krahinat e Shqipërisë jugore u futën në rrugën e islamizimit masiv të popullsisë. Në vitet 1735-1740 pjesa dërrmuese e banorëve të Vlorës, Beratit dhe krahinave përreth braktisën fenë ortodokse dhe kaluan në fenë Islame.[29][30][31]

Referencat
↑ Autor Ferit Duka
↑ Sipas regjistrinùt të Sanxhakut të Vlorës më 1506, qytetet : Vlorë, Gjirokastër, Kaninë dhe Berat në këtë kohë nuk kishin asnjë shtëpi muslimane (shih: Istambul Basbakanlik Osmanli Arsivi. Më tej: BOA), Taputahrir defterleri, Defteri mücmeliya-i Avlonya, Nr.34.). Përkundër këtij fakti, qyteti i Shkodrës i vitit 1485 numëronte 26 shtëpi muslimane, Peja 33 (S.Pulaha, Defteri i regjistrit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, Tiranë 1974; 210-211, 316). Në qytetin e Vushtrrisë më 1487/8 përmendet bashkësia e muslimanëve prej 33 shtëpishë (hane) nga 107 shtëpi që kishte gjithsejt (shih. Def.Mücm. -i liva-i Vulçitrin), BOA Tapu tahrirdeft. Nr. 22, v. 892/1487/8.2). Në qytetin e Prishtinës numëroheshin 51 shtëpi të bashkësisë muslimane (xhemaati musliman) nga 299 shtëpi që kishte gjithsejt qyteti. (Po aty, 11). Tetova me 1468 kishte 41 shtëpi muslimane nga 264 shtëpi gjithsejt, kurse Perlepi 21 shtëpi muslimane nga 349 shtëpi që kishte gjithsejt (M.Sokoloski, Aperçu sur l'évolution de certaine villes plus importantes de la partie méridionale des Balcans au XV e au XVIE siecles, Association internationale d'Etudes du SudEst Evropiéen, Bulletin XII, 1, Bucarst 1974, 85.
↑ Tapu ve Kadastro Genel Müdürlügü Ar§ivi Deft. Mufassal i liva Avlonya. Nr. 62, Il 251 52 Deft. Mufassal i liva-i Elbasan, Nr. 66, 11, 11, 12; S.Pulaha, Qytetet shqiptare nën regjimin feudal-ushtarak osman gjatë shekujve XV-XVI, "Monumentet" 1984, Nn 1, f. 23.
↑ Po aty.
↑ Studiuesi A.Hanxhiç mendon se në rastin e Bosnjës popullsia muslimane e qyteteve u formua kryesisht nëpërmjet lëvizjes mekanike të popullsisë, do me thënë, nëpërmjet elementit të ardhur nga rrethinat fshatare (A.Hand2iç, 0 gradskom stanovnistvu u Bosnji, Prilozi za Orientalni Fililogiju, 28-29, 1978-1979, Sarajevo, 1980, 248.
↑ Kjo bëhet e qartë kur shohim se pas emrave të banorëve muslimanë të qyteteve në rolin e mbienuit vendoset emri i zejes që ata ushtrojnë. Po përmendim me këtë rast disa shembuj nga Defteri i regjistrimit të livasë së Shkodrës (1485). Në bashkësinë muslimane të qytetit të Shkodrës janë regjistruar Mehmet Qatipi, Ahmet Bozaxhiu, Sulejman Kasapi, Kajim Hamami (termi "Kajim" ka kuptimin e punonjësit kujdestar të një xhamie - RD.), Sherkurd Arabaxhiu, Mahmud Kasapi, Jusuf Kasapi, etj. (S.Pulaha, Defteri i regjistrimit të livasë së Shkodrës, fq.135). Në bashkësinë muslimane të Pejës përinenden edhe Dogan Kasapi, Karagjoz Doganxhi (gjuetar i shpendëve të egra - F.D.), Shirmand Nallbani, Jusuf Qatipi, Hoxha Dogani, Hysen Sabuni, Skënder Nallbani, Dogan Dellali, Ismail Kasapi, Ismail Delaku, etj, (Po aty, 50). Në rastet e qyteteve të tjera, si në Elbasan dhe Berat, emrat e zejeve janë vendosur edhe përpara edhe pas emrave të banorëve. Kështu për shembull, në Elbasan në radhët e banorëve muslimanë përmenden edhe Debbag (Iëkurëtar) Aliu, Bashmakçi (opingar) Piri, Terzi Mumtaz, Debbag Hasani, Ekmekçi (bukëta') Meço, si dhe Mustafa Saraç, Mehmed Debbag, etj. (Shih Defter-i mufassal-i liva-i Ilbasan, 11-12). Për Beratin, shih; Defter-i mufassal-i liva-i Avlinya, 249-251).
↑ Gjerësisht, po aty.
↑ Defter-i mufassal-i liva-i Avlinya, Nn 62, 250.
↑ Po aty.
↑ Gjërësisht, Evlija Celebi, Shqipëria para dy shekujsh, Tiranë 1930.
↑ S.Pulaha, Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës...,50-135.
↑ BOA Tapu Tahrir Defterleri, Nr.22, 2, 1 1.
↑ Po aty, Nr. 133, 12, 125, 161, 210.
↑ Gjërësisht, S.Riza, Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtinë, 1982; M.Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit ' Prishtinë, 1989, 84-114.
↑ Deri në shekullin XVI popullsia fshatare e trevave shqiptare të Shqipërisë Veriore ishte islamizuar vetëm në masën 2.4%, Ilo-aritur sipas të dhënave të nxjerra nga historiani S.Pulaha, Popuilsia shqiptare e Kosovës, Tiranë, 1984, 619-3 1.
↑ Zamputi, Relacione mbi gjuhën e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII, vëll.l (1610-1634), Tiranë 1963, 145.
↑ Po aty.
↑ BOA, Maliveden Mudevver, Defter-i cizye-i gebran-i vilajet-i Prizren, nr.14930, v.1001/1593.
↑ Po aty.
↑ Të dhënat për Novobërbën i përkasin vitit 1650.
↑ S.Rizaj, Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtinë 1982.
↑ I. Zamputi, Relacione..., vëll.l, 337.
↑ Gjërësisht, I.Zamputi, Relacione.... vëll.I, 429-457.
↑ 1. Zamputi, Relacione.... vëll.ll, 107.
↑ Relacione Il.
↑ Relacione Il.
↑ P.Bartl, Quellen und Materialen zur albanischen Geschichte im 17 und 18 Jahrhundert Il, Munchen 1979 (Relacion i Kryepeshkopit të Tivarit, V.Zmajeviç për gjendjen e Shqipërisë dhe të Serbisë, v. 1702-1703), 257.
↑ BOA, Kamil Kapeci tasnifi, Defteri Nr. 2876.
↑ A. Alexoudis, S'ntOMOS istoriqi perigrafi tis jeras M'troPOle0s Velegradon, Korfuq, 1868.
↑ Marrë nga: "Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët", Simpozium ndërkombëtar, Prishtinë, 1995.
↑ Marrë nga Horizonti.Com

[SHKOZA]

ISLAMIZIMI I POPULLIT SHQIPTAR[1]



Faqe 8 faqe
- 9 -
Faqe 10

Feja islame u përhap me të madhe në Ballkan po në atë kohë kur u vendos sundimi i plotë osman. Popujt e ndryshëm të Ballkanit e përqafuan në mënyrë të ndryshme. Boshnjakët pothuajse tërësisht dhe menjëherë kaluan në fenë islame. Në fillim të shekullit XVI në Bosnje dhe Hercegovinë mbizotëronte feja islame. Madje Bosnja pushtetin osman e pranoi pa qëndresë. Arësyeja e kësaj dukurie ishte se ata i takonin kryesisht fesë bogumile, e parimet e kësaj feje, e cila luftonte krishtërimin, ishin shumë të afërta me ato të islamizmit. Mirëpo boshnjakët, me përqafimin e fesë islame në përgjithësi, nuk u asimiluan në turq (kombëtarisht). Ata i ruajtën doket dhe gjuhën e tyre kombëtare, e, kuptohet, u ndikuan edhe nga islami.
Ndërkaq, tek serbët, malazezët, bullgarët maqedonët dhe grekët nuk ndodhi kështu. Ata, për shkak të ndikimit të kishës ortodokse dhe për shkak të fanatizmit të madh, pothuajse fare nuk u islamizuan. Numri i të islamizuarve prej këtyre popujve është shumë i vogël dhe thuajse simbolik. Pastaj, pjestarët e këtyre popujve, të cilët e përqafuan fenë islame, u asimiluan në turq, sepse feja ortodokse e cila u bë fe kombëtare e popujve në 4alë, të islamizuarit e vet, të cilët i konsideronte si renegatë të fesë dhe të kombit, nuk i pranonte më si pjestarë të fesë dhe të kombit përkatës.

Te shqiptarët procesi i islamizimit u zhvillua relativisht shpejt dhe në mënyrë të vazhdueshme. Faktorët që ndikuan në islamizimin e shqiptarëve ishin të natyrës politike, ekonomike shoqërore dhe psikologjike. Kështu, qysh në gjysmën e dytë të shekullit XVI, gjysma e popullsisë shqiptare në qytete u islamizua, madje në shekullin XVII, feja islame, mbizotëronte edhe në fshatra. Mirëpo, islamizimi, marrë në përgjithësi, nuk ndikoi në asimilimin e shqiptarëve në turq (kombëtarisht); përveç një numri shqiptarësh që jetonin në Anadoll. Ata nuk i humbën gjuhën as doket, edhe pse edhe në atë pikëpamje u ndikuan. Pra, jo vetëm fshatarët por në shumicën e rasteve, as bejlerët, agallarët dhe efendilerët shqiptarë nuk u asimiluan. Ndjenjat kombëtare te shqiptarët e muslimanizuar nuk u shuan, përkundrazi u forcuan edhe më shumë. Kështu, kurrë shqiptarët nuk luftuan në mes vetes për shkak të fesë. Kjo është dukuri evropiane. Ndërkaq, për shkak të interesave kombëtare, jo një herë u bashkuan shqiptarët e të gjitha besimeve; muslimanët katolikët dhe ortodoksët. Ata, gjatë shekujve XV, XVI, XVII, siç do ta cekim, luftuan kundër shfrytëzimit dhe sundimit të Sulltanit për të drejtat kombëtare edhe pse Sulltani ishte njëkohësisht edhe halif.

Lidhur me islamizimin e shqiptarëve K. jireçeku thotë: "Duke filluar nga viti 1450, shumë shqiptarë fillojnë të shpërngulen për në Itali. Kështu, pasardhësit e Dukagjinëve (ata që mbeten në fenë katolike - S.R.) ka pasur në Venedik dhe në Ankonë deri në shekullin XVII. Ndërkaq, anëtarët e tjerë të bujarisë vendosën të qëndrojnë në vend dhe të përqafojnë fenë islame, për shembull, Aranitët, Muzakët Topiajt, Dukagjinët, eq.. Te vetë populli shqiptar feja islame përhapet më shpejt sesa te bullgarët, serbët dhe grekët. Shumë shqiptarë, të cilët kaluan në fenë islame,u ngritën në titullarë të lartë të Perandorisë Osmane".[2]

Ndërkaq, Vladislav Skariç, duke folur në përgjithësi për përhapjen e islamizmit në Ballkan, thotë: "Kalimi në fenë islame nuk ka qënë i shpejtë. Pushtuesit osmanë qenë tolerantë në pikëpamje fetare dhe rrallë i kanë detyruar të krishterët për të kaluar në fenë islame. Të krishterët e kanë ndërruar fenë vullnetarisht. Me forcë janë islamizuar fëmijët e krishterë që janë marrë për jeniçerë".[3] L. Mihaçeviç konstaton: "Kalimi në fenë islame te boshnjakët dhe te shqiptarët ishte gjithësesi më i shpeshtë, kurse serbët bullgarët dhe grekët i kanë mbetur më besnikë fesë së vet".[4]

Shqiptarët, para se të futeshin nën sundimin e shtetit serb të Nemenjiqëve, i takonin kryesisht fesë katolike. Mirëpo, gjatë sundimit serb, sidomos në kohën e car Dushanit, pozita e shqiptarëve u keqësua. Një numër, nën presionin e "inkuizicionit të shtetit serb", u detyrua të kalonte në fenë ortodokse, ndonëse një pjesë e tyre ortodoksizmin e pranuan sa për sy e faqe. Jo vetëm kaq, sundimi serb, i cili zgjati mjaft, la gjurmë të thella në të gjitha poret e jetës së shqiptarëve: në gjuhë, në antroponomi, në psikologji, etj.. Madjemadie, ky ndikim i serbëve dhe i fesë ortodokse te shqiptarët u ndje edhe gjatë sundimit osman' për arsye se kisha ortodokse serbe, e cila e pranoi vasalitetin e sulltanit, kishte privilegje të që ndikonte në masat popullore të këtyre viseve.

Lidhur me këtë dukuri Branislav Nushiç thotë: "Shqiptarët (arnautët) e Siriniqit nuk janë turqizuar (islamizuar) herët. Kjo ka ndodhur në fillim të shekullit të kaluar (shekulli XIX), nën presionin e sundimit gjakatar të jashar Pashës[5] në Kosovë. Në mesin e tyre janë ruajtur ende gjurmët e ortodoksizmit. Ata, sot e kësaj dite ndezin qirinj për Shën-Kollin dhe në festat e tjera të mëdha. Ata tanimë flasin shqip, madje edhe gratë e tyre, por kur grinden dhe shahen, gratë thonë: "Ubila te sveta nedelja!" (Të vraftë e djela e shenjtë!). Në kishën "Sv. Trojica" të Prizrenit, mbi Mushtishtë, në librin e kontribuesve janë të regjistruar edhe banorët e këtyre fshatrave shqiptare, madje me emra serbë".[6] Fshatrat Trebishta dhe Rodostusha, të cilat shtrihen te lumi Radicë, më 149?, Gjon Kastrioti me djemtë Stanishën, Reposhin, Kostantinin dhe Gjergjin ia dhuruan manastirit të Hilandarit në Malin e Shenjtë, në Greqi.[7] Në Manastirin Deviç ekziston libri në të cilin janë të regjistruar emrat e kontribuesve të shekullit XVII. Kontribuesit të gjithë janë nga Drenica dhe emrat janë serbë. Sot në Drenicë nuk ka asnjë serb, thotë B.Nushiç. Mirëpo, këta drenicas me emra "serbë" (ortodoksë -S.R.), me të përqafuar fenë islame u bënë "shqiptarë". Madje, siç na vënë në dijeni burimet e Vatikanit, në gjysmën e dytë të shekullit XVII, në trekëndëshin Deçan-Pejë-Drenicë nuk kishte katolikë fare. Prandaj, tamam për këtë arsye, në ato treva nuk shtrihej dioqeza e Shkupit por administrimi i tri manastireve të shquara - të Deçanit, Pejës dhe të Deviçit. Me fjalë të tjera, banorët e krishterë të këtyre trevave (serbët, shqiptarët dhe vllehët), i përkisnin krejtësisht fesë ortodokse. Në të mirë të këtij konstatimi flasin jo vetëm burimet e ndryshme historike, por, siç dihet, edhe fakti se vojvodë të tri manastireve në fjalë janë, sot e kësaj dite, shqiptarët e besimit musliman, që do të thotë se ata janë duke i ruajtur ato institucione vetëm e vetëm pse ishin institucione kulturore dhe të shenjta të të parëve të tyre, e jo për shkak të ndonjë "humanizmi".

Aristokracia shqiptare ishte e para që e përqafoi fenë e re, fenë islame, për të ruajtur privilegjet e veta klasore, për t'u inkuadruar në klasën askere, e cila ishte në fuqi të administratës osmane. Feja islame, duke qënë ideologji e klasës sunduese, i dha mundësi bujarisë shqiptare, e cila ishte plot energji dhe lakmuese e pushtetit dhe e pasurisë, që të zërë poste më të larta në suazën e Perandorisë Osmane, e cila u bë supërfuqi e kohës.

Në vitin 1455 kalaja e Novobërdës kishte 50 ulufexhinj (ulûfeci). Të gjithë ishin muslimanë, por, veç një numri shqiptarësh, janë pjestarë të etnoseve dhe të vendeve të ndryshme; hungarezë (Unguru): Shahini, Karaxha, Sunkuri; boshnjakë: Atmaxha, Hamza; edrenas: Salihu, Aliu; kostadinias: Hiziri, Jakupi, Timurhani, Shahini, Shirmerdi Sylejmani; shqiptarë: Timurtashi, Shahini, Dogani, Shahini (qetër); vranjas: Hamza; pirotas: Dogani; vllehas: Saruxha, Dogani, Ismaili; tërnovas: Karaxhozi, Hamza; beligradas: Shahini; nikopolas: Aliu; tatarë: Aliu; Ilazë: Musa, lusufi; Shkupjanë: Mustafa; dramas: jusufi, Ismaili, etj, etj.[8]

Sipas defterit të vitit 1486/87 vetë Vuçiterna kishte 43 familje muslimane dhe 33 familje - shtëpi krishtere "hâne", 3 "mücerred" dhe 2 'bive".[9] Kjo tregon se në Vuçiternë tanimë zotëronte elementi musliman.

Ndërkaq, në Prishtinë (1486/87) zotëronte ende elementi i krishterë. Aty ishin 51 shtëpi muslirnane, kundrejt 248 shtëpi të krishtera të 34 shtëpive "mücerred" dhe 56 shtëpive "bive".[10]

Ndër muslimanët e parë të Pejës pa mëdyshje është Mahmud Beu, i vëllai i Ahmed Pashë Dukagjinit i cili, me të përqafuar fenë e re, bëhet edhe sanxhakbe i parë i Sanxhakut të Dukagjinit (1462) dhe krijues i dinastisë së Mahmudbegollajve të Pejës.[11]

Peja në vitin 1485 kishte 33 shtëpi muslimane, kundrejt 140 shtëpive të krishtera (104 shtëpi "hâne', 20 "mücerred" dhe 16 "bive"). Këto familje muslimane janë gjithësesi të bujarisë shqiptare, të cilat, më së pari kaluan në fenë e re: nga Mahmudbegollajt përmendet Nasuh Beu, si sanxhakbe që ishte, pastaj Zaim Hyseni, Shexhaaüd-din Beu, Mirza Beu, Daut Beu, Hasan Beu, Ajas Beu, etj.[12] Pra, procesi i islamizimit e kishte përfshirë vetë Pejën, por aty kjo dukuri ende mbizotëronte. Islami, ndonëse më ngadalë, kishte filluar të përhapej edhe në fshatrat e Pejës. Kështu, në fshatin Kosuriq 3 shtëpi ishin muslimane; në fshatin Cërni Potok 1 shtëpi, etj.[13]


Në vitin 1525 në Novobërdë kishte 4 mëhallë muslimane me 77 shtëpi dhe 42 mëhallë të krishtera me 294 shtëpi.[14] Këto të dhëna tregojnë qartë se numri i familjeve të islamîzuara ishte duke u shtuar gjithnjë.

Në vitin hixhri 937 (1530-1531) Sanxhaku i Vuçiternës kishte këto kadillëqe: Novobërdën, Prishtinën, Bellasicën dhe Vuçiternën. Në këto vende kishte 4 xhami, 10 mesxhide, si institucione të islamizmit. Vetë Novobërda kishte 53 mëhallë muslimane dhe 49 të krishtera[15], kurse në vitin 1544 në Novobërdë ishin 5 mëhallë muslimane me 86 shtëpi. Në atë kohë në Novobërdë ishin 38 mëhallë të krishtera, si dhe 6 shtëpi hebreje.[16]

Prishtina zhvillohej si qytet. Ajo më 1525 kishte 3 mëhallë muslimane dhe 7 mëhallë të krishtera.[17] Sipas dëfterit të vitit 1530-1531, Sanxhaku i Prizrenit ndahej në dy njësi juridike - kadillëqe: Prizreni dhe Bihori. Në këtë kohë, në kuadrin e sanxhakut në fjalë ishin: 297 shtëpi muslimane, kundrejt 13.621 shtëpive të krishtera 'hâne" dhe 1.147 "mücerred"; dy mystahifizë (Müstahifiz mbrojtës) të qyteteve Prizren dhe Bihor), 2 dizdarë, 2 qeha, 2 imamë, 2 topxhinj, 38 mystahfizë ( të vendeve të ndryshme të sanxhakut). Veç institucioneve (titullarëve) të përmendur muslimanë, përmenden edhe vakëfi i Jakub Beut dhe i Ahmet be Evrenozit. Vakëfi i fundit në vetë Prizrenin kishte 80 dyqane, 10 mullinj.[18]

Vetëm në kadillëkun e Prizrenit (Prizren, Hoçë dhe Tërgovishtë - Rozhajë),ishin (1530-1531) 22 mëhallë: 4 muslimane dhe 18 të krishtera (në Prizren 4 mëhallë muslimane dhe 9 të krishtera); 278 shtëpi muslimane dhe 9.976 shtëpi të krishtera 'hâne", 1.010 'mücerred" dhe 722 "bive".[19] Pra, edhe në kuadrin e Sanxhakut të Prizrenit numri i familjeve të islamizuara ishte në rriqe e sipër.

Në kohën e vezirit të madh, Rustem Pashës (I.1551-1554; II. 1555-1561) në Prizren ishin 4 mëhallë të mëdha muslimane dhe 12 mëhallë të vogla të krishtera.[20] Sipas këtyre shënimeve, në Prizren, ne mesin e shekullit XV, pothuajse gjysma e popullsisë ishte islamizuar.

E njëjta situatë ishte edhe në Sanxhakun e Dtikagjinit në shekullin XVI. Kah gjashtëdhjetëvjetëshi i shekullit XVI, në fshatrat e këtij sanxhaku islamizimi ishte përhapur aq shumë saqë përfshinte 1/3 e popullsisë fshatare, kurse në Pejë mbi 50 për qind të popullsisë. Sa për ilustrim, po japim një statistikë për tri nahije të Sanxhakut të Dukagjinit: Rudina, Domeshtiçi dhe Pashtriku, d.m. th. për krahinat veri lindore të sanxhakut në fjalë[21]:

Popullsia e krishterë Popullsia muslimane
kryefamiljarë,beqarë, zotërues bashtinash Banorë me antroponim kryefamiljarë, me tokë, të pamartuar pa tokë, beqarë Banorë të islamizuar
me mbiemra

1571 1591 shqipe 1571 shqiptaro-sllave 1571 sllave 1571 1591 shqipe 1571 sllave 1571
Rudina 828 791 556 214 58 33 112 2 6
Domeshtiqi 763 599 520 215 28 119 329 30 6
Pashtriku 916 596 692 214 10 340 740 166 25
Gjithsej 2.507 1.986 1.763 643 96 492 1.235 205 3.722

Në shtatëdhjetëshin e tëtëdhjetëvjetëshin e shekullit XVI islamizimi tashmë ishte element me rëndësi në qytetet e Kosovës. Kjo dukuri dukej sa vijon[22]:

Qytetet Shtëpi muslimane Shtëpi të krishtera
Prizereni 320 290
Peja 142 11
Prishtina 325 343
Vuçiterna 248 114
Nobovërda 187 267
Janjeva 41 351
Trepça 19 425
Gjithësej 1273 1801 (23)
Vërejtje: Këtu janë llogaritur edhe bashtinat muslimane dhe të krishtera, shtëpitë e çifliçet muslimane.

Me sa duket, gati gjysma e popullsisë së qyteteve kishte përqafuar fenë islame brënda një shekulli. Ky proces, pra, në qytetet e Kosovës, paska qënë mjaft i shpejtë. Kjo dukuri duhet të shpjegohet me faktin se shqiptarët ortodoksë ishin elementi primar që kaluan në fenë e re të pushtuesit, e pastaj shqiptarët katolikë, dhe më në fund pjestarët- e grupeve të tjera etnike që ishin në pakicë. Mirëpo, edhe të islamizuarit e tjerë, si dhe turqit e pakët të vendosur në qytetet e kësaj krahine, nëpërmjet simbiozës, e sidomos nëpërmjet krushqive (martesave) janë shtrirë në masë zotëruese shqiptare të besimit musliman. Madje, në këtë mjedis as që kanë mundur të ekzistojnë grupet shumë të vogla të etnoseve të tjera.

Megjithatë, simbas disa burimeve të Vatikanit, nga viti 1578, në Novobërdë, janjevë, Trepçë dhe Letnicë kishte ende mjaft besimtarë të fesë katolike.[23]


Sipas një burimi të vitit 1598 shohim se kishte raste kur shqiptarët ortodoksë kalonin edhe në fenë katolike.[24]

Në mbështettje të relacionit të Pjetër Mazrekut, Prizreni, në 1623, kishte 12800 frymë, prej të cilëve 12000 turq me kombësi shqiptare (shqiptarë të besimit musliman), 200 katolikë shqiptarë dhe 600 serbianë (ortodoksë).[25] Domethënë dy të tretat e popullsisë së Prizrenit ishin, në dhjetëvjeçarët e parë tëshekullit XVII, të islamizuar, e të islamizuarit ishin shqiptarë. me kombësi; ky raport përputhet plotësisht edhe me realitetin e kohës dhe është në harmoni me burimet osmane.

Për faktin që islamizimi ishte në rritje e sipër, dhe për shkaqet e islamizimit të popullsisë së anës së Prizrenit, na flet edhe raporti qetër i relatorit të sipërcekur, nga 15 maj 1625.

Pjetër Mazreku, në relacionin e tij të vitit 1633, tregon se si u islamizua, pothuajse, e gjithë popullsia Hasit të Prizrenit: "Hasi është i banuar nga një numër i madh shqiptarësh nënshtetas të turkut, në mënyrë që, meqënëse dukagjinasit nuk duan të quhen vasalë të turkut as për titull të vasalazhit as për detyrë të haraçit, kështu këta (të Hasit) kaq fort kanë qënë marrë me të keq, sa që shumë ose pothuajse të gjlthë janë bërë turq (muslimanë - S.R.), duke ndryshuar vetëm emrin pa e pasë mendim që të mohojnë fenë me zemër.[26] E që ishte në renie katolicizmi në të mirë të islamizmit po ky relator nënvizon: 'Në qytetin e Prizrenit ka 50 familje (katolike - S.R.) nën kujdesin e një famullitari dhe në territor (në rreth) 4 mijë frymë në pesë famulli nën kujdesin e dy priftërinjve, por do të duhej edhe një qetër. Dhe, nga mungesa e meshtarëve, janë bërë turq (muslimanë - S.R.) popujt e 45 e më shumë famullive të qera".[27] Sipas këtyre shënimeve, jo vetëm në Prizren, por edhe në fshatra të Prizrenit, islamizimi kishte marrë hov të madh. Kështu që elementi katolik kishte rënë në minimum, do me thënë, në pjesën e parë të shekullit XVH shqiptarët e fesë islame, jo vetëm që mbizotëronin në qytetin e Prizrenit, por edhe nëpër fshatrat e tij.

Sipas fra Kerubinit (1638), islamizimi ishte duke u zhvilluar në këtë mënyrë: 'Kelmendi, në kufi me Pultin, mund të jenë dy katunde të mëdha pa asnjë prift. Përtej Gashit shumë katunde janë bërë turq (muslimanë S.R.), ( ). Një ditë larg prej Gashit është një katund prej afro pesëdhjetë apo gjashtëdhjetë shtëpish ku nuk ka meshtar, por shërben aty ai i jakovës. Në këtë katund në pak kohë janë bërë turq (muslimanë - S.R.) besoj 20 shtëpi ose më shumë shtëpi... Më tutje është një tjetër katund i vogël, në të cilin nuk ka veçse tri shtëpi të krishterësh (katolikë - S.R.), të tjerët janë bërë turq ( ). Kujtoj se lakova (Gjakova) ka pesëdhjetë shtëpi, por vetëm 20 të krishtera, të tjerët janë bërë turq (muslimanë - S.R.) e skizmatikë ( ) në Prizren turq (shqiptarë muslimanë S.R.), ka të panumër ( ). Po të shkohet në anë të veriut, përmbi Jakovë, fillojnë skizmatikët e nuk ka më shumë se tri shtëpi katolike, e pastaj shumë e shumë fshatra skizamtike e me turq (muslimanë - S.R.)'.[28] Nga kjo shihet qartë se islamizmi në Rrafshin e Dukagjinit tashmë ishte mbizotërues, qoftë në qytete, sidomos në Prizren, qoftë në fshatra. Numri i katolikëve ishte zvogëluar dhe ata ishin më të paktë sesa ortodoksët (skizmatikë); të tillë ishin, si serbët, shqiptarët, ashtu edhe vllehët.

Po atë vit (1638), Gjergj Bardhi, ndër të tjera, raportonte: Në... Shkup, Karadakun e Shkupit, Novobërdë, janjevë, Prizren, Gjakovë, Kratovë, eq., flitet shqip, prandaj është e arsyeshme pse shqiptarët kërkojnë që priftërinjtë t'i kenë shqiptarë ("della propria lingua albanese'). Duhet t'u dilen në ndihmë, ndryshe do të kalojnë në fenë islame ose në atë skizmatike. Në Prizren janë 40 shtëpi katolike. 80 ortodokse dhe 3500 turke (muslimanë - S.R.), (do me thënë më se 18 000) banorë), kurse në Gjakovë janë 26 shtëpi katolikësh, të gjithë shqiptarë, 16 shtëpi ortodokse dhe 250 turke (shqiptarësh muslimanë S.R.).

Kjo na tregon se katolikët e sanxhaqeve të Prizrenit, Dukagjinit, Vuçiternës dhe të Shkupit ishin shqipfolës, do me thënë, shqiptarë, se numri i katolikëve ish në rënie e sipër nga sa ishin duke u islamizuar dhe duke kaluar në fenë ortodokse, do me thënë, duke u serbizuar, dhe se kombi shqiptar megjithatë, në mënyrë absolute mbizotëronte në trevat në fjalë.

Ndërsa në relacionin e vet të vitit 1642, Gjergj Bardhi dëshmon se në Trepçë ekzistonin tridhjetë shtëpi katolikësh, ose 200 frymë, 40 shtëpi skizmatikësh dhe 100 shtëpi turqish (muslimanë - S.R.): në Nobobërdë 80 shtëpi, ose 540 frymë duke përfshirë edhe tri fshatra që ishin rreth saj; në vetë Novobërdën ishin 4 xhami të turqve (të muslimanëve - S.R.) dhe 120 shtëpi turq:ish (muslimanë S.R.). aty kishte edhe 50 shtëpi skizmatikësh (është fjala për banorët e kalasë së Novobërdës). Në Janjeve kishte 85 shtëpi katolikësh, 120 shtëpi "turqish' me 2 xhami dhe 180 shtëpi ortodoksësh.[29][30]

Mandej, Gjergj Bardhi vazhdon duke theksuar se në Suharekë ka hasur në shqiptarë. Po kështu ka hasur në shqiptarë edhe në Kratovë. Për këta shqiptarë katolikë Gjergj Bardhi thotë se flasin serbisht dhe turqisht, kurse prifti i tyre është shqiptar me origjinë, por flet serbisht.[31] Këto të dhëna tregojnë se aq shumë ishte rrënjosur serbishtja te një kategori shqiptarësh, sa që edhe në shekullin XVII e flitnin atë si gjuhë të shtëpisë. Kështu ndodhi edhe me rahovecasit dhe gorasit, të cilët, edhe pse kanë kaluar në fenë islame dhe i kanë ruajtur të gjitha tiparet kombëtare shqiptare, serbishten e kanë ruajtur si gjuhë të shtëpisë, deri në ditët tona.

Shqiptarët katolikë, jo vetëm që ishin të rrezikuar nga islamizimi, por edhe nga ortodoksizmi. Prandaj, duke e vlerësuar këtë situatë kritike, Gjergj Bardhi vendosi njëherit të bisedojë me patrikun e Patrikanës së Pejës, e pastaj kërkon nga Roma që të plotësohen me famullitarë famullitë e Trepçes dhe të Letnicës (në Karadakun e Shkupit), dhe për priftë rinjtë të sigurohën mjetet e nevojshme për ekzistencë. Përkundrazi, katolikët e aqeshëm do të kalojnë në fenë ortodokse.[32] Me fjalë të qera, shqiptarët duke e përqafuar fenë ortodokse, shkombëtarizoheshin. Prandaj, Gjergj Bardhi, si misionar i Papës e si shqiptar që ishte vetë, ishte shumë i shqetësuar nga kjo dukuri. Madje shqiptarët katolikë, të cilët kalonin në fenë islame, relatorët katolikë shqiptarë i quanin turq me kombësi shqiptare, do me thënë, nuk i konsideronin të islamizuarit si shqiptarë të zhdukur, të shkombëtarizuar. Prefekti i misionit shqiptar, fra Kerubini, më 1638 thotë se në Gjakovë kishte 20 shtëpi të krishtera (katolike shqiptare), më 1640, do me thënë, dy vjet më vonë, thotë se 20 shtëpitë katolike në Gjakovë kishiri kaluar në fenë islame dhe vetëm 3 njerëz kishin mbetur në fenë katolike. Shkaku i islamizimit qëndronte ne faktin se mot moti nuk kishte pasur prift thotë Kerubini. Prandaj, ky relator i propozon kongregacionit të Propagandës në Romë që të emërohej misionar shqiptari Andrea Bogdani, i cili dinte shqipen, serbishten, italishten dhe turqishten.[33]

Në qoftë se Shqipërisë nuk i jep ndihmë Venediku, shqiptarët (katolikë - S.R.) nën presionin e "turqve" do të përqafojnë fenë islame dhe kështu do të bëhen armiqtë më të flaktë të krishtërimit", thotë Kerubini.[34]

Në vitin 1662 Pjetër Bogdani thotë: 'Për shkak të presionit të turqve (shqiptarëve të besimit musliman S.R.), misionarët kanë ikur nga Hàsi, kurse 20 shtëpi katolike, që t'u shpëtonin detyrimeve të rënda, kanë kaluar në fenë islame. Vetëm gratë dhe vajzat kanë mbetur në fenë katolike, sepse nuk paguanin xhizjen dhe detyrimet e qera".[35]

... Më 10 gusht 1670 i ankohet Kongregacionit arkipeshkvi i Shkupit, shqiptari Andrea Bogdani, se si shqiptarët katolikë më shumë vuajnë nga skizmatikët (ortodoksë) sesa nga vetë turqit (muslimanë - 'S.R.) (paganndo al patriarche di Pech una notabile pecunia all'anno). Kjo është gjë shumë e rrëzikshme, sepse, tek e fundit, të gjithë katolikët do të kalojnë në skizmë.[36]

Se në çfarë gjendjeje ishte popullata katolike në Kosovë në shtatëdhjetëshin e shekullit XVII, më së miri na flet në relacionin e vet shqiptari D.Shqefën Gaspari.

(site paketi se takoj znaci ke imas asccess Banorët katolikë në dioqezën e Shkupit më 1671

Nr Vendi Katolikët Nr Vendi Katolikët
1 Prizereni 120 12 Novobërda 70
2 Suhareka 20 13 Kuçi 25
3 Gllogjani 8 14 Bardhiçi 70
4 Papazi 30 15 Gilani 20
5 Landovica
(Landovica) 45 16 Prishtina 80
17 Trepça 70
6 Poçesta 6 18 Vuçiterna 30
7 Janjeva ? 19 Gjakova 6
8 Shkupi 100 20 Zogaj 100
9 Kratova 25 21 Letaj 1250
10 Mali i Zi
(Karadaku i Shkupit) 400 22 Shigjeqi 24
23 Dodaj 70
11 Letnica ? 24 Luzha 60
25 Hasi 1300
Gjithsejt 2169.[37]

Kalimi nga feja e krishterë në atë muslimane bëhej me një ceremoni. Përqafohej feja islame nga kryefamiljari apo nga të,gjithë anëtarët përnjëherësh, ose vetëm nga një anëtar i familjes, qoftë mashkull apo femër, varësisht nga vullneti i njeriut. Personit të cilit i mbushej mendja të kalonte në fenë islame duhej të siguronte, në radhë të parë, disa dëshmitarë muslimanë nga radha e njerëzve të ndershëm të asaj ane, të cilët e njihnin mirë. Kandidati për fenë islame, së bashku me dëshmitarët, shkonin te kadiu i vendit. Para kadiut kandidati deklaronte se vullnetarisht dhe pa pasur kurrfarë presioni prej askujt dëshironte të kalonte në fenë e vërtetë dhe të hiqte dorë nga feja e tij e vjetër. Dëshmitarët, po ashtu, duhet të dëshmonin për sinqeritetin e kandidatit dhe për ndërshmërine e tij. Atëherë kadiu e shtinte kandidatin të bënte betimin (shahadet). Pas kësaj, emri i ri i kandidatit regjistrohej në protokollin (sixhil, turq.sicil) e kadiut; për shembull, Pjetri, i biri i Markut, bëhet Ali i biri i Abdullahut. Emri i parë është emri i islamizuar, kurse emri i dytë: Abdullah, në vend të emrit të babait të krishterë, emri i të cilit nuk duhej të përmendej. Abdullah, do me thënë, rob i Zotit. Zaten të gjithë ithatërt e fesë islame (muslimane) veten e konsideronin robër të Zotit. Në sixhil regjistroheslùn edhe emrat e dëshmitarëve.[38]

Sa për ilustrim po përmendim vetëm disa nga të islamizuarit e parë. Nga komuniteti i taraphanës të Novobërdës, më 1669/70 përmenden: Muslih, i biri i Abdullahut; Perviz, i biri i Abdullahut; Rexhep, i biri i Abdullahut; Ibrahim, i biri i Abdullahut; jusuf, i biri i Abdullahut; Hasan, i biri i Abdullahut; Hamza, i biri i Abdullahut.[39] Kurse prej të islamizuarve të parë të Gjakovës (1571) ishin: Sylejman, i biri i Abdullahut; Hyseini, i biri i Abdullahut.[40] Por ka pasur raste kur si mbiemër është marrë emri i një dinastie; Dukagjinzade (Dukagjinas, i biri i Dukagjinit). Por ka pasur shumë mundësi që të ruhet edhe mbiemri i krishterë, emri i vëllazërisë, fisit; pastaj profesionit etj..

Vallë pse shqiptarët e pranuan islamizimin pas boshnjakëve dhe më me shpejtësi prej popujve të Evropës? Arsyen duhet ta kërkojmë në rrethanat politike, kulturore, ekonomike dhe shpirtërore që mbretëronin në atë kohë. Shqiptarët i ishin nënshtruar sundimit të shtetit serb të Nemanjiqve me dhunë. Ky shtet despotik shqiptarëve liridashës përherë u solli vetëm shfrytëzim, madje në çdo pikëpamje. Pra, në këtë shtet u krijua antagonizmi i madh politik, fetar, etnik dhe kulturor në mes të popujve të nënshtruar. E shqiptarët në mënyrë të veçantë, ishin të shfrytëzuar. Për këtë arsye ishin fare të pakënaqur me gjendjen e tyre. Ata prisnin vetëm çastin për t'u çliruar nga kjo e keqe e gjithanshme.

Madje shqiptarët ishin të detyruar ta pranonin ortodoksizmin me anë të 'inkuizicionit të shtetit serb". Ortodoksizmi, si ideologji e klasës sunduese serbe, u solli shqiptarëve fe të re, e cila nuk punonte në të mirë të tyre. Shqiptarët u detyruan të pagëzoheshin me emra serbë, të flisnin serbishten, të bënin meshën në kishë në serbishte dhe të punonin vetëm në punë të rënda fizike. Madje, shqiptarët, para ligjeve të shtetit serb konsideroheshin si kategori e fundit e asaj shoqërie feudale.

Shqiptarët, edhe gjatë sundimit serb, pakënaqësinë e tyre e kanë manifestuar në forma të ndryshme. Fenë ortodokse vërtetë e kishin pranuar, por më shumë sa për sy e faqe. Së bashku me turmat popullore serbe, të pakënaqur me shfrytëzimin feudal laik dhe shpirtëror serb, shqiptarët e pranuan edhe bogumilizmin si fe e si ideologji. Por si të gjithë dënoheshin me metodat më të vrazhda, karakteristike për mesjetën, nga "inkuizicioni i shtetit serb'. Shqiptarët u pagëzuan me emra ortodoksë (greko-serbë), por ata emra, në të shumtën e rasteve i shqiptarizuan. Kështu, jovani - bëhej Gjon, Georgius bëhej Gjergj. Ose atyre emrave jo shqiptarë u jepnin sufiksin e shqipes. Forma më karakteristike e rezistences së "qetë" ishte mbajtja e mbiemrit 'Arbanas". Edhe pse "Arbanas" ishte formë sllave, e në atë kohë ndryshe nuk ka mundur të shprehet shqiptari, me të shqiptari është distancuar etnikisht dhe kombëtarisht nga serbi, me të cilin kishte fe dhe emër të përbashkët.

Shqiptarët (spahijtë, jeniçerët apo raja) në fazën e parë të sundimit osman, edhe pse kaluan në fenë islame dhe u pagëzuan me emra arabë (Hasan, Muhammed, etj.), si mbiemër të tyre zakonisht mbanin emrin 'Arnavut'. Kështu ata distancoheshin kombëtarisht nga turqit apo të islamizuarit e qetë. Nga kjo hoqën dorë kur feja islame e kaploi popullsinë shqiptare dhe ajo u bë fe e shumicës, do me thënë, kur nënkuptohej Hysein Hasani, apo Mustafa Muhammedi duhet të ishin shqiptarë. Megjithatë, shpeshherë edhe emrat arabë (muslimanë) shqiptarizoheshin. Për shembull, Hysein bëhej Cen, jusuf - Cuf, Ramadan - Dan, Muhamet - Met, Ibrahim - Brahim ose Brah, Ibushi - Bushi, etj., etj..

Raja krishtere nuk kaloi në fenë islame as për t'i shpëtuar xhizjes, siç pohonin disa nga relatorët katolikë të shekullit XVII, sepse xhizja, si taksë, nuk ishte e rëndë, e padurueshme, për të krishterët. Ajo u bë e rëndë kur filluan shpërdorimet nga tagrambledhësit. Atëherë u keqësua jo vetëm pozita e rajasë së krishterë, por edhe e asaj muslimane. Prandaj, si njëra, ashtu edhe tjetra kategori e rajësë, i bëri rezistencë shfrytëzimit osmàn. Së paku shpëtimi nga xhizja nuk ishte faktori i dorës së parë i islamizimit të shqiptarëve katolikë. Madje katolikët kalonin në fenë ortodokse dhe nuk shpëtonin nga xhizja.

Kisha dhe kleri ortodoks në përgjithësi luajti rol negativ kundrejt interesave të popullit shqiptar. Kështu, shqiptarët gegë ortodoksë, kuptohet, ata që mbetën pa u islamizuar, apo shqiptarët katolikë të ortodoksuar, u serbizuan dhe u malazezuan, ndërsa shqiptarë toskë ortodoksë u greqizuan dhe u maqedonizuan në një masë të konsiderueshme.

Hoxhallarët, si misionarë të fesë islame, në viset shqiptare ishin krejtësisht shqiptarë. Ata bënin çmos që shqiptarët ortodoksë t'i muslimanizonin. Po ashtu përpiqeshin t'i muslimanizonin edhe shqiptarët katolikë, të cilët, në rrethana të kohës, nuk ishin në pozita të lakmueshme. lshin të rrezikuar nga kisha ortodokse e nuk kishin kurrfarë ndihme nga bota katolike e Evropës.

Nga ana tjetër, priftërinjtë katolikë shqiptarë, duke i ngashnjyer shtetet katolike (Spanjën, Venedikun, Austrinë, etj.) me pasuritë e madha natyrore të Shqipërisë, kërkonin ndërhyrjen e tyre dhe pushtimin e Shqipërisë nga ata, me shpresë se në atë mënyrë do të shpëtonin popullin shqiptar nga skizmatizmi dhe nga shfrytëzimi osman.

Kështu, në fund të shekullit XVII (1689/90), kur erdhi ushtria austriake në Kosovë, pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare, pavarësisht nga përkatësia fetare (muslimanë, ortodoksë, katolikë), duke bashkëpunuar edhe me serbët e vllehet, krijuan një ushtri vullnetarësh prej 20 000 burrash të pushkës e udhëheqës zgjodhën arqipeshkvin e Shkupit, shqiptarin Pjetër Bogdanin, edhe pse, në atë kohë, në dioqezën e Shkupit (në Kosovë), nuk kishte mbi 2000-3000 katolikë, madje-madje, më shumë gra e fëmijë se sa burra.

Në fund duhet hedhur poshtë teoria cvijiçjane apo haxhivasiljane mbi të ashtuquajturit "serbët e shqiptarizuar" (poarbanasani srbi) apo "arnautasani" nëpërmjet islamizimit.[41] Kjo 'teori" sa është pa baza shkencore, aq është jo e logjikshme, sepse, si është e mundur që serbët "duke u islamizuar të shqiptarizohen", derisa dihet se shqiptarët nuk erdhën si pushtues në këto vise, e as që feja islame ishte e tyre. Prandaj, deri sa dihej se pushteti osman dhe feja islame ishin tolerante ndaj kombeve dhe gjuhëve kombëtare, pse serbët duke u "islamizuar" ta pranonin shqipen, e cila jo vetëm që nuk ishte gjuhë e fesë islame, por as e administratës dhe e kulturës osmane-islame. Përkundrazi, administrata osmane u lejoi të gjitha kombeve të tjera (serbëve, grekëve, vllehëve, ebrenjve, eq.), veç shqiptarëve, ta përdorin gjuhën e tyre në shkolla, kisha dhe në institucione të qera kulturorearsimore. Si qe e mundur që 'serbët e shqiptarizuar' me të përqafuarit e fesë islame t'i pranonin të gjitha tiparet kombëtare shqiptare, - veshjen, doket zakonet - e mos të turqizoheshin (kombëtarisht) apo të arabizoheshin, sepse gjuha dhe kultura islame ishte gjuhë dhe kulturë arabe. Përkundrazi, gjatë tërë sundimit osman, serbët, grekët, ebrenjtë, vllehët, ishin kombe të privilegjuara në pikëpamje kombëtare. Ata gëzonin të drejtën e shkollimit në gjuhën e tyre kombëtare, gëzonin të drejtën ta kenë edhe kishën e vet. Ndërkaq shqiptarët këto të drejta nuk i gëzonin fare. Librat shqipe, pas Skënderbeut, u zhdukën. Të prirë nga Skënderbeu, ata ishin të vetmit nga popujt evropianë që e kundërshtuan me armë zgjerimin dhe fuqizimin e pushtuesit osman dhe pse sulltanët duke i islamizuar shqiptarët dhe duke u dhënë pozita më të larta në administratën osmane, synonin ta shfrytëzonin vitalitetin e tyre në zgjerimin dhe forcimin e pushtetit të vet. Kështu, duke e shfrytëzuar fuqinë morale, fizike, intelektuale dhe psikike të shqiptarëve, sulltani lehtësisht i frenoi ata. Shqiptarët, të cilët kishin shpirt revolucionari, duke mos pasur të drejtë t'i kenë librat dhe shkollat kombëtare, bëheshin domosdo më të frenueshëm, më të kapshëm dhe më të përdorshëm.

Por e vërteta është diku qetër. "Serbët e shqiptarizuar" nuk ishin tjetër veç shqiptarë të fesë ortodokse, të cilët mbanin emra greko-serbë dhe i takonin kishës ortodokse serbe para se të islamizoheshin. Ata, si imperativi i kohës, me të përqafuar fenë islame, vetëm sa ndërronin emrin, në vend të emrit greko-serb të fesë ortodokse, pagëzoheshin me emra arabë të fèsë islame. Mirëpo, në atë rast, ruanin traditën, gjuhën, doket dhe zakonet kombëtare shqiptare. Vetëm femrat serbe, të martuara me shqiptarë të fesë islame, duke u ismamizuar edhe ato, janë shqiptarizuar. Ndoshta ka ekzistuar ndonjë rast që mashkulli serb, duke u islamizuar, është shqiptarizuar. Por, raste të tilla duhet të mbesin vetëm si raste, e kurrsesi dukuri. Ato raste janë bërë jo për shkak të islamizimit por për shkak të simbiozës, ose për arsye se rrethi i njerëzve ku kanë jetuar ka qënë rreth i shqiptarëve të islamizuar. Prandaj, serbët, duke e Përqafuar fenë islame, nuk ka qënë e mundur në asnjë mënyrë të "shqiptarizohen', nëse nuk ka pasur shqiptarë në shumicën absolute në trevat në të cilat po fiasim.

Lidhur me islamizimin e shqiptarëve ortodoksë na flet edhe tradita popullore. Sipas traditës, kisha e Deçanit është mbrojtur nga vojvodët. Demukaj e Deçanit, shqiptarë të besimit musliman; kurse Patrikana e Pejës, nga familja Nikqi - Këlmendi të Rrugovës, shqiptarë të islamizuar. Vallë, cilët janë motivet e këtyre shqiptarëve muslimanë që t'i ruanin kishat "serbe?! Përgjigjen mund ta gjejmë në faktin se këto kisha nuk ishin vetëm të serbëve, por, me shekuj, edhe të shqiptarëve. Këto institucione fetare u takonin të parëve të këtyre familjeve shqiptare, në një të kaluar jo fort të largët. Në të mirë të këtij fenomeni flasin edhe burimet e vendit. Më 1962, në shtëpinë e Muhamet Lanit - Demukaj, vojvod i kishës së Deçanit gjeta shumë dokumente osmane të cilat ia dorëzova Arkivit të Kosovës dhe janë të regjistruara në fondin: Muhammed Lani - Dukaj. Nga një dokument prej tyre, i datës 2.Vll.1716 (13 shaban 1128 H.) dedikuar kufizimit të tokave, shihet qartë se shumë familje shqiptare të Deçanit, Carabregut dhe Lloqanit pra dhe familja Demukaj, ishin islamizuar mu në fillim të shekullit XVIII, sepse, në dokumentin e cekur përmenden edhe këta kryefanùljarë: Ali Marku, Mehmet Prençi, Ahmet Kola, Ali Mark Gjina, Mehmet Vata, Ali Vesku, etj.[42][43][44]

Referencat
↑ Autor Skënder Riza
↑ K. Jireçek, Albanija u proslosti, 52. Mehmet Dukagjini më 1543 ishte sanxhakbe i Sanxhakut të Smederevës, do me thënë i Serbisë (St. Novakoviç, Srbi i Turci u XIV i XV veku, 245).
↑ V. Skariç, Uticaj turskog vladanja na drugtveni Zivot, Knjiga o Ballkanu, 11, Beograd, 1937, 134-142.
↑ Fra L. Mihaçeviç, Crtice iz Allbanske povijesti, Sarajevo, 1912.
↑ Jashar Pasha ishte ajan shqiptar, Gjinollaj. Gjinollajt në fillim të shekullit XIX ishin mytesarifë (qeveritarë) të Sanxhakut të Prishtinës, të Shkupit, etj..
↑ Branislav D.Nusiç, S. Kosova na Sinje more, Il.
↑ Po aty, 40.
↑ H. Hadzibegiç, a Handziç, E. Kovaçeviç, Oblast Brankovica, 209-210.
↑ BBA, Icmal defteri No 22.
↑ Po aty.
↑ I.H. Uzunçarsili; Osmanli Tarihi, 11, 540.
↑ S.Pulaha, Defteri i regjistrimit, 50-217.
↑ Po aty; S.Plulaha, elementi shqiptar sipas onomastikës, 176-180.
↑ Istorija naroda Jugoslavije, 11, 89.
↑ O. Zirijevlç, Vuçitrnski i Prizrenski sandzak u svetlosti turskog popisa 1530/31; godina, Gjurmime Albanologjike, No.2, Prishtinë, 1968, 103, 113.
↑ Istorija naroda Jugoslavije, II, 89.
↑ Po aty.
↑ O.Zirojeviç, vep. E cit., 114-118.
↑ Po aty.
↑ Istorija naroda Jugoslavije, II, 89.
↑ Selami Pulaha, Krahinat verilindore të Sanxhakut të Dukagjinit, 205.
↑ TKM, Defter-i Mufassal-i Livâ-i Vlçterin, Sene 977; Defter-i Mufassal-i Livâ-i Prizren, Sene 999; Defter-i Mufassal-i Livâ-i Iskenderiye, Sene 990.
↑ Cira Giannelli, Documenti inediti sullo state di alcunita cattolicha della Serbia méridionale nel 1578, "Ricerche slavisticha", tom Il, 1953, 29-59.
↑ Jov. N. Tomiç, Peçki patrijah Jovan pokret hrisçana na Balkanskom poluostrom (1592-1614), Zemun, 1903. 118.
↑ I. Zamputi, Relacione I, 337.
↑ I. Zamputi, Relacione 1, 445.
↑ Po aty, 451.
↑ I. Zamputi, Relacione II, 107.
↑ Jovan Radoniç, Rimska Kurija 107.
↑ I. Zamputi, Relacione II, 262, 263; Jovan Radoniç, vep. e cituar., 108.
↑ Jovan Radoniç, vep. e cituar., 108.
↑ Jovan Radoniç, vep. e cituar., 109.
↑ Jovan Radoniç, vep. e cituar., 146.
↑ Po aty, 150. Sipas Kerubinit, Venediku do të kishte pasur fitime jashtëzakonisht të mëdha në rast se Shqipërinë do ta kishte në duart e veta, para së ethash, ka shumë drithë, verë, vaj, ullinj, peshq, kafshë dhe çdo gjë tjetër që i nevojitej njeriut përjetesë. Përveç kësaj, Shqipëria është e pasur me miniera të ndryshme, me argiend, por para së giithash, me pyje të pasura, të cilat japin material për ndërtimin e anijeve.
↑ Jovan Radoniç, vep. e cituar., 277.
↑ Po aty, 347.
↑ D. Shtjefén Gaspari jep edhe këtë shënim: Përpara 28 vjetëve ishin në Has shumë katolikë, por nuk kishin mbetur në këtë fe veç 300 gra e fort pak burra, për me u ikë pagesave të rënda.
↑ Turski dokumenti za Makedonskata istorija (18031808), Skopje, 1953, 20; Turski dokumenti za Makedonskata-istorija, IV, (1 818-1827), Skopje, 1957, 8.
↑ TKM. Ankara, Defter-i Mussafal-i Livâ-i Vlçterin, f. 1.
↑ S.Pulaha, Krahinat verilindore, 212.
↑ J.Hadzi-Vasiljeviç, Amauti nase krvi - Amautasi, 107-112.
↑ Shih: Skënder Rizai, Thesari i Arkivit Shtetëror të Krahinës, "RILINDJA", 1 I.XI. 1962, f. 12.
↑ Marrë nga: Skender Riza, 'Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII, Tiranë 1987, Fq. 420-437
↑ Marrë nga Horizonti.Com

[SHKOZA]

Islamizimi i popullesise protoshqiptare gjate shek.XVI-XVIII ka krijuar nje rrethane te pershtateshme te diferencimit te kesaj popullesije nga popullesite fqinje perreth dhe me kete edhe formesimin e etnise se re shqiptare larg ndikimit asimilues te kishave te monopolizuara nga serbet, greket , bullgaret dhe latinet.

SHKOZA nga Prizreni