Gjuha e Diskursi Totalitar

[Duaje Siveten]

Shekulli, 09/01/2010

Shqipe totalitare e diskurs totalitar

EDA DERHEMI

Komentet e lexuesve nëpër gazetat tona online janë shpesh shprehje e dëshpërimit publik dhe mungesave e frustrimeve kolektive. Shkruaj sot lidhur me reagimet ndaj intervistës së Ardian Vehbiut.

Komentet e lexuesve nëpër gazetat tona online janë shpesh shprehje e dëshpërimit publik dhe mungesave e frustrimeve kolektive, por pasi lejohen të shfaqen në turrje e sipër, janë edhe burim dëshpërimi për ata që nuk turren. Ndoshta ia vlen të rikonsiderohet lloji i komentit të cilit i lejohet dalja në dritë.

Censurimi është nocion relativ dhe në këtë rast do të synonte jo kufizimin e lirisë së shprehjes, por mbrojtjen e të drejtave të lirisë së shprehjes...të lirisë së shkruesit dhe lexuesve të tjerë nga sulme pa bukë.

Është foshnjore të niset komenti me shprehje të tipit "Mos ia fut kot!" ose "Pse nuk bën një punë tjetër në vend që të shkruash gazetave!", pa zënë n'goje të tjera shprehje me fyerje sulmuese e denigruese të tipit: "mashtrues!", e "këllirë!"... "Jo po krushq!"- do t'u thoshja unë këtyre komentuesve që rimarrin pa kuptuar modelin fatkeqësisht të internalizuar të tipit "armik i popullit!". Ky do ishte versioni standard i "shqipes totalitare" për këto shprehje.

Ka mënyra nga më të ndryshmet për të thënë se nuk je dakord me një qëndrim ose se nuk të pëlqen një shkrim, ose për të dhënë opinionet e tua si lexues.

Por komunikimi në përgjithësi, dhe ai publik në veçanti, duhet të jenë civilë e të civilizuar, e t'i largohen ligjërimit totalitar që parakupton e synon "shfarosjen e armikut".

Shkruaj sot lidhur me reagimet ndaj intervistës së A. Vehbiut dhënë gazetares E. Demo lidhur me librin e ri të Vehbiut "Shqipja totalitare".

Shkruaj jo për ata komentues që nuk e marrin mundimin ta lexojnë një intervistë apo artikull, por thjesht lexojnë pak rreshta dhe imagjinojnë reston në përputhje me paragjykimet, prirjet apo obsesionet e veta. Shkruaj për atë lexues që ndalet e mendon teksa lexon, dhe përpiqet të kuptojë qëllimin e autorit para se ta kritikojë atë.

Përshtypja ime është se ky lexues mund të keqkuptojë thelbin e "Shqipes totalitare" e ta keqinterpretojë tezën themelore të autorit në të, edhe pse në fakt do ta mbështeste atë po ta kuptonte.

Duke u nisur nga komentet e lexuesve, shoh se ata mendojnë se autori "e ka" me shqipen si gjuhë, në kuptimin e parë të fjalës: sipas disave me shqipen në përgjithësi, e të tjerëve, me standardin në veçanti.

Vehbiu nuk i ka sulmuar kujt shqipen. (Thjesht për sqarim, autori ka shkruar gjerësisht për vlerën e shqipes si gjuhë, nevojën që institucionet, publiku dhe mediat të kujdesen për të, vlerat e shqipes standard të rikushtëzuar për komunikimin modern në shoqëri demokratike, dhe vlerat e pamata të dialekteve përdorur si duhet, në pasurimin dhe përmirësimin e komunikimit mes shqiptarëve).

Problemi i shqipes totalitare, në thelb, nuk ka natyrë gjuhësore por ideologjike: pavarësisht se e quan "shqipja totalitare", Vehbiu i referohet në fakt "diskursit totalitar" që më tej mishërohet në gjuhë si shprehja më e fuqishme e çdo diskursi.

Por i njëjti diskurs mund të gjente mishërim në rusisht apo gegnishten tonë në të njëjtën mënyrë, po qe se do kish zgjedhur këto kanale të tjera për t'u materializuar. Vetëm figurativisht diskursi dhe gjuha mund të përdoren për njëri-tjetrin, e në këtë rast lidhja dialektike dhe e pandarë mes të dyve merret si e nënkuptuar. Në kuptimet e para janë dy nocione të lidhura, por të ndryshme.

Diskursi totalitar është si një alien që përdor trupin gjuhësor (leksik, morfologji, sintaksë, stile) për të gjëlluar, dhe teksa jeton nëpërmjet trupit gjuhësor, i thith gjakun e kufizon dhe e than pak nga pak. Por trupi gjuhësor i çliruar nga diskursi totalitar mund të ringjallet e të bëhet shprehës dinamik diskursesh të ndryshme të komunikimit demokratik, të lirë e dialogjik.

Pa dyshim, kjo nuk është e lehtë, se diskursi totalitar me jetë disa dekadëshe është internalizuar fort në kulturën tonë (në atë të qeveritarëve, politikave dhe në kulturën e individit dhe shoqërisë), ka marrë pamjen e ekzistencës sonë të natyrshme, të bonsensit, të personalitetit dhe identitetit tonë.

Ne shpesh e dëshmojmë dhe e mbrojmë se na duket sikur mbrojmë veten. Ky fatkeqësisht është ende "kuptim" dominues në shoqërinë shqiptare siç duket në të gjitha instancat e jetës sonë publike.

Diskursi është nocion abstrakt, sistem idesh, bindjesh e praktikash shoqërore që institucionet dhe individët (gjithë shoqëria) përforcojnë, gjenerojnë e ndryshojnë pa pushim e nëpërmjet të cilit shprehin ekzistencën e vet; shprehin e influencojnë të kuptuarit e vetes, të tjetrit e të botës.

Diskurset mund të formësohen e tejçohen nëpërmjet tekstesh të ndryshme e gjithëfarlloj simbolesh (pikturë, lëvizje, aktivitete, politika). Por gjuha është jetësimi më i fuqishëm e i plotë i një diskursi dhe kontekstualizon marrëdhëniet e fuqisë mes zotit e të varurit në mënyrën më adekuate, efikase dhe me forcë përjetësuese.

Rrjedhimisht të gjitha regjimet totalitare duan të kenë kontroll absolut ndaj gjuhës. Diskursi totalitar e shpreh këtë dominim të grupit që ka fuqinë në dorë pa dyshim edhe në format e veta gjuhësore. Por të mos e reduktojmë këtë dominim në krijimin e standardit e sidomos në vetë standardin.

Sigurisht mënyra e forcuar dhe njëanshmëria me të cilën u krye standardizimi në Shqipëri është një formë e shprehjes së diskursit totalitar, por veç një dëshmi e tij në politikat gjuhësore, asgjë më shumë sesa kaq.

Standardi vetë ka plot probleme, e duhet rigjallëruar se na hyn jashtëzakonisht në punë, por mos e identifikoni problemin e standardit si gjuhë me aftësi të caktuara shprehëse dhe shërbyese ndaj shoqërisë sonë në stadin e sotëm, me atë të shqipes totalitare apo diskursit totalitar. Janë dy mesele të ndryshme që thjesht priten në disa pika. Dhe melhemet i kanë të ndryshme.

Jap së fundi një shembull të thjeshtë për të konkretizuar dallimin mes shqipes (standard apo jo) që na bën dykëmbësha me aftësi sipërore, dhe shqipes totalitare si diskurs totalitar.

Fjala "godas" do të thotë shumë gjëra për ne shqiptarët, kuptime që i njohim bash mirë e i përdorim po ashtu. Në Fjalorin e Shqipes së Sotme (TOENA, 2002) jepen nëntë kuptime për këtë fjalë. Kuptimi i pestë (për nga denduria e përdorimit) është "qortoj rreptë dikë, kritikoj rëndë, fshikulloj, i jap dërrmën, shkatërroj krejt dikë a diçka, e shpartalloj".

Tamam ky kuptim i figurshëm është sot bartës "krenar" i diskursit totalitar krijuar nga jetesa e tij sistematike në kontekste e korniza ideologjike fort keq përjetuar nga shqiptarët. I kujtoni shprehjet "të godasim armikun e klasës", "të godasim shfaqjet e huaja, zakonet prapanike, besimet fetare" etj.?

Një fjalë e rëndomtë e gjuhës së zakonshme u bë ushtar ideologjik i shqipes totalitare me aftësi vrastare masive. Janë njëmijë e një ngjyresat e shoqërizimet me të cilat kjo fjalë lidhet për jetë për shqiptarët që e jetuan totalitarizmin. Një çerdhe e tërë ideologjike (dhe gjuhësore) lidhej me të, asociacione historike e kontekstuale nga më të ndryshmet që perceptoheshin njëherësh, saherë ky kuptim i fjalës "godas" aktivizohej.

Diskursi kështu fuqizohet dhe bëhet dominant duke u ushqyer nga nën-diskurse që janë aty edhe kur nuk duken. Tamam mbi këtë element "leksikor" të shqipes totalitare u ndërtua edhe batuta humoristike e filmit "Çifti i lumtur", "Unë të godas!".

Për fat, në këtë përdorim filmik shqipja e lirë fitoi mbi "shqipen totalitare". Njerëzia (krijuesit gjenin krisa të regjimit dhe aludonin sa kishin takat) tallej me totalitarizmin, shtrëngesat dhe paliritë kur mundej. Por dikur ata që rezistonin, kryesisht heshtnin kur totalitarishtja të priste krahët, ose përdornin "shqipen subversive".

Por totalitarishtja kish hedhur rrënjë në të përditshmen tonë dhe përdorimi i saj përforcohej e detyrohej në absolut nga institucionet totalitare.

Problemi ynë sot është rezistenca e shqipes totalitare, vazhdimësia, rishfaqja e saj tërësore por me lëkura të reja e "demokratike". Shqipja totalitare është çështje mendësie, jo thjesht gjuhe.

E njëjta mendësi totalitare (kokëfortë, sistematike, dinake, mëtuese), jeton ende. Mendoj se ky është kumti që vjen nga esetë e librit, e duhet përdorur për të parë veten, tjetrin, politikën e politikanët dhe botën tonë.

Një shqipe "ndryshe" (e re, e zhdërvjellët, shprehëse e që nuk synon të lidhë, të mposhtë e të asgjësojë), standard apo dialekt qoftë kjo shqipe na duhet. Dhe "shqipja atotalitare" ashtu si ajo "totalitare" janë shumë më shumë sesa thjesht shfaqje e eksperienca gjuhësore.