Historia e Tiranës

[{A_N_G_E_L_69}]

Për herë të parë emri i Tiranës përmendet në vitin 1418 në një dokument të Venedikut. Sundimtarë të tokave ku shtrihet sot Tirana në shekullin e XIV kanë qenë familja e Topiajve. Nga mesi i shekullit XIV deri më vdekjen e Skënderbeut kanë qenë pjesë e tokave Kastriote. Pas vdekjes së tij territoret e qendrës së banimit shpopullohen dhe braktisen ashtu që gjatë kësaj kohe nuk dukej ndonjë qendër vendbanim por shpërndahet në disa qendra në nivel të fshatrave.
Regjistrimi i tokave të këtyre fshatrave bëhet nga pushtimin otoman në vitet 1431-1432. Qendra e këtyre fshatrave, Tirana u themelua në 1614 nga Sulejman Bargjin - Pasha nga fshati Mullet, i cili ne fillim ndërtoi një xhami, një furrë pjekje dhe një hamam. Qendra e themeluar u mbajt nën sundimit e pasardhësve të tij Ibrahim Bargjin Beut dhe të birit të tij Ahmet Bargjin Pashës i cili lë pas vete katër vajza. Të katër vajzat e Ahmet Bargjin Pashës martohen me pjestarë të familjes së Kapllan Toptanit i cili merr në këtë mënyrë sundimin e Tiranës në vitin 1807 dhe e bartë qendrën e nën-prefekturës Krujë-Tiranë në Tiranë. Deri në këtë kohë, lagjet më të vjetra të Tiranës kanë qenë ajo e Mujos dhe e Pazarit, të ndodhura sot në zonën mes qendrës aktuale dhe rrugës së Elbasanit.
Pas vdekjes (1816) së Kapllan (Topia) Pashës së Krujës, më 1817 sundimin e merr përkohësisht Haxhi Et'hem Bargjin - Beu (nga fisi i Bargjinëve por jo trashëgimtar).
Më 1822 familja e Topijave merr prapë nën sundim Tiranë. Pas sundimit (1822-1837) të Abudrrahman Topisë - Beut, sundimin e Topiave në Tiranë e vazhdon i biri i tij, Ahmet Topia - Beu cili sundon deri më 1865 ku edhe merr fund sundimi i shefit të familjes sunduese. Me rritjen e rolit qytetar të parisë dhe me reformën në administratën Turke të vitit 1865 krijohet vilajeti i Shkodrës (i ngjashme me qarkun e Shkodrës) dhe Sanxhaku i Durrësit në të cilën Tirana ishte nënprefekturë.
Nga viti 1913 Tirana administrohet nga Kryebashkiak vendas.

Si kryeqytet i përkohshëm Tirana u shpall më 8 shkurt 1920 nga Kongresi i Lushnjës dhe përfundimisht e mori këtë status më 31 dhjetor 1925.
Në vitin 1990 Tirana numëronte vetëm 244.200 banorë. Aktualisht, dyndja masive e banorëve nga gjitha anët e tjera të vendit përdrejt kryeqytetit, të cilët shpresojnë të gjejnë aty punë dhe jetë me të mirë, e ka rritur zhvillimin dhe numrin e popullsinë.

Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë

[Brari]

Nga: Ben Andoni


Kanë humbur gati të gjitha pikat popullore urbane ku gjenim dikur aq lehtë njëri-tjetrin. Pisha, Tymi, Derri, Pitet, Oxhaku, Restorant “Durrësi”, Selvia, Gaxhina e Mishit, Parku, Libri “Universitar”, Farmacia 10, Oxhaku, Varri i Bamit, Vollga, Gjelltoret, Shallvaret, Moskatet, 21-shi, Zogu i Zi, Polikumi, Beksat, Uzina “Enver” kanë shpëtuar vetëm si toponime urbane, ndërsa në shumicën e tyre janë transformuar nga objekte të tjera...që gjithsesi s’ua kanë marrë dot emrin...

Xhamia e Kokonozit u zhduk për hir të Bashkisë së vjetër. Në fundin e viteve ’70, erdhi radha e saj që të shpërthehej, sepse duhej të ngrihej Muzeu i ri Kombëtar. Sot, Muzeut Kombëtar, rrezikon, që t’i brendashkruhet një qiellgërvishtës, që t’ia humbasë fare namin e nishanin...
Pak a shumë kështu ka ndodhur me Tiranën e sotme, ku tymi i makinave, pluhuri i ndërtimeve të pallateve me të gjithë format e mundshme, kaosit- na ka pushtuar kudo. Për fat, kanë shpëtuar me një sakrificë të madhe dy akset e Rrugëve të Durrësit dhe Kavajës dhe padyshim mrekullia e arkitektit Gherardo Bosio, Bulevardi i madh me godinat e ministrive. Këtu ka qenë e gjithë skena politike shqiptare e 20 viteve të fundit me procesionet qesharake të mbështetësve partikë, që kanë baritur sa nga njëra anë në drejtim të tjetrës udhë.
Duhet thënë fatkeqësisht se për Tiranën: Lufta e Dytë Botërore, socializmi dhe tranzicioni u dha dorë urbanistëve që erdhën që pas mesit të viteve ’40, të shfrenin frikshëm mendjen e tyre. Por, kjo “Katedrale në shkretëtirë” si e quanin skeptikët italianë atë që po bëhej nga urbanistët e tyre në kryeqytetin e shqiptarëve, ishte e tillë. Tirana, deri më atëherë, të gjithë toponiminë e saj e kishte të ndërtuar thjesht nga mbiemrat e fiseve, xhamive dhe varrezave. Ndaj, një nga pak vendimet më largpamëse të qeverive jetë-vogla shqiptare, të pas viteve ‘20 mund të quhet ai që lidhej me shpërnguljen e gjithë varrezave nga qyteti. Tirana e atëhershme ishte pak a shumë si Sarajeva e vitit 1995. Duhet të gjeje rrugën drejt banesave vetëm duke përshkruar mes varrezave të Et’hem Beut, Karapicëve, Sulejman Pashës, Varrit të Bamit dhe atyre që ishin atje ku më vonë do ngrihej Shkolla “Sami Frashëri” dhe Gjimnazi “Partizani”... Madje, deri në zonën e qendrës, atje ku dikur ishte p.sh. kazerma dhe burgu i Turqisë, që u kthye në gjimnazin “Skënderbe”, bash në zonën ku është sot Dhoma e Tregtisë dhe ajo si pronë shtetërore, përreth kishte të tilla syresh. Në këtë vend do jetë një pastiçeri e madhe, por vendi do të ruajë emrin gjithëpërfshirës: Te Banka, për nder të godinës së mrekullueshme të Bankës së Shqipërisë. Pak metra pas saj, Rrugica e çamëve, ku mblidhen të gjithë banorët e ardhur në kohët e reja dhe sot tregu popullor i qytetit, jo vetëm nuk do e eklipsojë, por do qëndrojë gjithmonë në hije të saj.
Tiranasit e pasluftës e gjetën qytetin e tyre të pastër nga kjo anë, por me gërmadha dhe me hapësira të tëra boshe, që duhet t’i përshtatin për qëllimet e tyre. Dhe, i përshtatën tejet shëmtuar. Për fat, mbetën banesat që italianët i ndërtuan për qytetarët e tyre dhe të gjithë infrastrukturën e tyre të pushtimit. Me erën e tyre ka filluar projektimi i Tiranës së Re. Pallatet e Lanës, ato të Aviacionit dhe Moskatet ishin sfida e tyre, që shqiptarët nuk do t’i afrohen dot prej kohësh. Pak më tej, ishte pallati i një inxhinieri italian, që më vonë do ishte rezidenca kryesore e Enver Hoxhës.
Në anën e kundërt të Lanës, që meandronte jo si sot, gjendeshin Shallvaret dhe pas ndërtimeve monolite ruse ky emër do mbesë sërish i pandryshuar dhe vital prej fushës së famshme ku janë bërë ndeshjet e para të Tiranës.

Shqipëria e socializmit
Por, Tirana e vërtetë është dhe mbetet për shumë kohë ish-Zona e Xhamisë së Sulejman pashës dhe Kalasë së Tiranës, ku pulsonte e gjithë gjallëria e qytetit. Ndërsa, kanë filluar të ndërtohen banesa me kontribut vullnetar ngado, kjo pjesë nuk preket. Janë hapur akse të tjera rruge. Por, xhamia e fiksuar në pikturën e famshme të Edward Lear fatkeqësisht s’është më. Të mendosh, e ndërtuar në shekullin e XVII do jepte shpirt vetëm tre ditë para çlirimit të Tiranës më 14 Nëntor të vitit 1944. Kjo faltore, që njihej si Xhamia e Vjetër, pas ndërtimit të Xhamisë së Ethem beut, që kishte prapa saj edhe vetë tyrben e Sulejman pashës, nuk do ringrihej më. Për herë të fundit është fiksuar nga një fotograf i vjetër, që do vdiste vetëm pak vjet më parë. Përfundimisht, aty zuri vend një punë e Andrea Manos, monumenti i “Partizanit të Panjohur”, toponimi që ruhet dhe sot dhe është bërë vendi i grumbullimit të të papunëve të Demokracisë. Në vitet që do të vijonin, në këtë vend filloi rreshti i Pallateve, që do njiheshin me emrin e “Kinema Partizanit”, për shkak se në hyrjen e njërit prej tyre do ishte kinemaja me këtë emër. Ndodhej fill pas Monumentit dhe në vitet e para të demokracisë- Kinemaja më e mirë e qytetit u shndërrua në bingo dhe sot gati’ s’i dihet fare destinacioni. Përbri ishte një banjo publike, që edhe ajo nuk ekziston më. Ka mbetur gjallë vetëm roja i saj, një burrë i shkurtër i gjymtuar që e hasim shpesh rrugëve duke lypur. Përballë, por në largësi pak më tej ishin Tymi, klubi i famshëm i pijetarëve garipa të qytetit, ku dominonin fatorinot dhe zanatçinjtë, kuptohet pas ditëve të mira të punës. Tyrbja e Kapllan pashës ka shpëtuar dhe Pallati i madh i frikshëm, që po ndërtohet, e ka marrë nën mbrojtje gati me përdhunë. Aty ka qenë stacioni i Uzinës “Traktori”, stacion që lidhte njëkohësisht të gjithë pjesën e Shkozës dhe i jepte lidhje njërit prej rajoneve më industriale të vendit. Përballë, në vendin ku sot është një lulishte me pemë të venitura gjendet ndërtesa e Pallatit të Kulturës, gurin e parë të së cilës e vendosi vetë Hrushovi. Aty dikur mblidhej e gjithë rinia kryeqytetase, kuptohet më shumë të sapofejuarit dhe pjesa intelektuale, që ua mbante xhepi. Sot janë bingo, opera dhe mjedise të tjera. Jo shumë vite më parë, pas saj u hap një gropë, që u pagëzua me emrin e kosovarit Ajdin Sejdia, që mori në honin e tij të frikshëm paratë e më të kamurve të Tiranës, për një ide fantazmë.
Gati 100 metra më tutje para ishte “Vollga”, një nga vendet më luksi të Tiranës ku shërbehej në restorant dhe që i bënte disi hije klubeve gjyhnaqare, që ishin përreth dhe pak më tutje. Ajo u quajt kështu në kohën e viteve të arta me Rusinë dhe më vonë, kur mori fund miqësia me rusët, ajo u shndërrua pa emër, duke u rrënuar. Ngjitur këtu me selinë e PD-së është një godinë që i shërbeu fashistëve shqiptarë. Kësaj, s’i mbeti ndonjë histori. Përballë ishte Drini, nga emri i hotelit, një nga vendet e mira. Pas ndryshimit të destinacionit, Drini është kthyer në magazinë institucionesh. Në fund të rrugës ishte vendi që njihej si SATA. Kjo e fundit, ishte një nga toponimet më të vjetra të qytetit dhe lidhej me ish-agjencinë e dikurshme të udhëtimit në kohën e fashizmit. Në kohën e vona, ajo shërbente po si agjensi por për linjat ekstreme të vendit. Udhëtarët duhej të mbanin gjatë rrallë, sa të prinin biletat, që i shpinte në udhëtime shumë-orëshe. Pas Teatrit Kombëtar, që ishte fare pranë, i pandryshuar dhe sot, ishin në të majtë Toptanasit me ndërtesën e tyre karakteristike, që për pak kohë e gëzoi Instituti i Monumenteve dhe që sot pinjollët e kanë kthyer në mjedisin “Saraji”. Para saj, në pjesën e kalasë së qytetit, ndodhej Pallati i Pionierëve, një vend ku ka kaluar gati i gjithë brezi i 40-50-60 vjeçarëve të sotëm, në ndonjë nga degët artistike dhe sportive të atëhershëm. Pas lufte shërbeu si ndërtesa e Partisë Komuniste, ndërsa vite më pas, dhe si godina e Shoqatës së Miqësisë Shqipëri-Rusi. Më nga lindja, por shumë më impozante është ajo që njihet me emrin ndërtesa e Akademisë. Aty u vendos dikur pas zhvendosjes nga Pallati fatkeq, që sot mban emrin Pallati i Kukullave, Parlamenti shqiptar dhe më pas edhe mbreti Zog deri më 1939. Përpara qëndronte parku i Namazgjasë, ndërsa në godinën që sot është Komiteti i të Përndjekurve Politikë, dikur Legata italiane, fillonte rruga e Elbasanit. Pikërisht në hyrje të kësaj lulishteje, më pas, në fund të viteve ’30, u vendos shtatorja e Gjeneral Telinit, kurse në kohën tonë busti i Qemal Stafës. Nëse do të takoje dikë, ai do të thoshte thjeshtë: Te Qemali. Ka pak ndërtesa më tej, por nëse do të kthehemi pas, pak qindra metra më tej është vendi që nuk ekziston i Pazarit të madh të Tiranës. Ndërtesa kryesore këtu ka qenë shtëpia e Kacelëve, një nga shtëpitë më impozante të Tiranës dikur. Kthehemi pak në kohë. Zhdukja e pazarit për të ndërtuar Pallatin e Madh të Kulturës do jetë një nga humbjet më të mëdha të kujtesës së qytetit. Por, vetëm se kur nuk dëgjohen më të rrahurat e çekanëve të bakërxhinjve dhe ulërimat e zejtarëve, midis ndërtesave anash rrugëve të këtij pazari oriental, të duket se sheh ende tiranas me kapelën pak të rrasur mbi sy, që mblidhen në tre shtëpi publike. Kuptohet që socializmi nuk do t’i lejojë më. Por, burrat e sotëm, që i takojmë për të na folur për qytetin të shpjegojnë sesi prostituohej në Kafe “Kursal”, në Hotel “Splendit”, kundrejt xhamisë së Sahatit, Hotel “Metropoli”. Pas mbetet sërish deri më sot tërheqës “Internacionali”, një godinë që pas disa duarve u bë shkollë. Burrat na tregojnë sesi mblidhen për të ndjekur miqtë sepse në anën tjetër në Rrugën e Kavajës është Gjimnazi Skandërbeg. Afër Streha Vorfnore dhe përballë Shtëpia e Dr. Osmanit. Në Qendër është edhe Hotel “Elbasani”, që do prishej. Këto janë kujtesë e pleqve. Pika më tërheqëse është pak qindra metra më tutje. Te Zogu i Zi është kafe “Vera”. Por, për emrin Zogu i Zi, pleqtë që këshillohem harxhojnë një kohë të mirë për të sqaruar së pari njëri-tjetrin. Prej një filmi hungarez, thotë dikush prej tyre-e ka emrin. Jo prej asaj, dhe u shkel syrin me çapkënllëk, të gjithë burrave të pranishëm.
Por, nuk është vetëm këtu Tirana. Ajo fillon e ndërtohet edhe në atë që do quhet Kombinati dhe ku mblidhen të gjithë ata që do punojnë në një nga ngrehinat më të mëdha të socializmit. Pak më parë, është Uzina Enver dhe pak më tej, në vendin ku janë ishte Kazermat e Ali Rizait, ngrihet Kombinati i Drurit “Misto Mame”.

Sërish pas
Por, nëse do të kthehesh në qendër nuk do harrosh 15 katëshin dhe pas tij Cenin, doktorin e famshëm popullor, që ka mjekuar gati të gjithë Tiranën dhe më tej. Pas është Kinema “Nacional”, që në ditët tona u quajt “17 nëntori” dhe që sot u prish pas një vendimi absurd të ndërtuesve kapitalistë.
Pak më anash do jetë vendi që në socializëm do bëhet për shumë kohë një vend pelegrinazhi. Është Dyqani “Flora”. Aty punoi për pak kohë Enver Hoxha dhe pas një largimi “tip 007”, që u bëri fashistëve, të paktën kështu pretendohet, dyqani i vogël do mbetej në histori. Tashmë është thjesht një gjelltore e mjerë, ku paçja kushton 150 lek dhe qoftet vetëm 20 lek. Ndërsa më tutje në aksin që të dërgon në shkollën “Sami Frashëri” është teqeja e famshme e Dervish Hatixhesë dhe një vakëf. Mbetet një vend pelegrinazhi i të gjithë femrave kryeqytetase të atëhershme dhe të sotme, për të gjetur prehje për sikletet shpirtërore. Më tutje akoma është stacioni i trenit të qytetit gati inekzistues, me trenat shumë të vjetër. Pak më tutje në drejtim, por tashmë në drejtim të spitaleve është vendi i njohur pas ndërtimeve parafabrikate, që njihet me emrin Restorant Durrësi. Ai u bë i njohur sidomos në fund të viteve ’80 për shkak të një grupi djemsh të fortë, që u munduan të prishin hierarkitë e forcës së djemve tiranas. Më tej shkohet në drejtim të godinës së spitaleve dhe vendit që do njihej me emrin e Shkollës së Bashkuar dhe Beksave. Aty u ndërtua një lagje e tërë e re, me të ardhurit e shumtë që populluan kryeqytetin, por sidomos me ushtarakët. Tutje, ajo që e ruajti toponiminë e vendasve, ishte Oxhaku.
“Tirana e sotme, i ngjan një balone që don me ik vetëm firifiu”, na thotë një nga tiranasit e vjetër, kur i kërkojmë shpjegime më tej për toponiminë popullore të qytetit. Fillon nga koha, kur Tirana ende s’ishte në planet urbanistike të askujt. “A zbresim nga Dajti”,-na thotë. Kur uleshe poshtë shkoje te fushat e mëdha të Caracave. Ishte prona të familjes së Kokonozëve dhe Tukve. Në të majtë sa ishin ngritur ngrehinat e spitaleve, kurse Oxhaku u bë në shërbim të kazermave dhe shkollës ushtarake që do bëheshin pas lufte. Te katër rrugët ishte Kafe “Bilbil”, pronë e Zyber Allës, mikut të Shyqyri Pezës. Matanë është ajo që do njihet më vonë si Farmacia 10”. Sot është bërë një dyqan Perdesh, por këdo që do të pyesësh do të përgjigjet njësoj: Te Farmacia 10. Aty kalon vija e madhe e ujit që hynte te Medreseja pak e dilte tutje drejt e në Laprakë. Medreseja u bë rreth viteve të para të 1900. “Më pas shkon te Kodra e Kuqe dhe tutje është Kazhina e Mishit. Është tutje Tiranës. S’kishte njeri andej dhe ndaj u bë thertorja që në kohët e para. Aty e mbajti dhe socializmi”, më thotë një plak, që s’më ka folur shumë. Duke zbritur pak poshtë, më afër është Selvia, një emër i mbetur prej një selvie vetmitare, që sot e kësaj dite i ka mbetur vetëm kreshta dhe që ka poshtë saj, një nga furrtarët më të vjetër të qytetit.

Tirana, kthim pas
E pas kësaj, dikur Tirana ishte katrahurë qejfi. Ajo ishte e mbushur me shtëpi publike e çingi. Pazari i vjetër, që ishte qendra e kryeqytetit, me pisllëkun e tij është një lloj turpi njerëzor. Hotel “Selanik”, që e administron një mulat do të rrafshohet nga komunistët për shkak të emrit të keq, për t’i lënë vendin MAPO-s industriale. Përballë do të ngrihet pallati i ideuar nga Maks Velo, që do t’i shtojë dhe një pikë modernizmi akuzave të tij. Është në formë kumbiste dhe krejt e veçantë. Aty do të banojnë Kadareja dhe Agolli. Ndërsa çapkënët do i thonë shpesh njëri-tjetrit: Jemi te këmbët e Elenës?!!
Por, tiranasit mbeten nostalgjikë për periudhën e para Luftës së Dytë. Në atë kohë, Tiranasit duket se gjejnë veten dhe kryeqyteti i kalon të paktën në qejf qytetet e traditës. Për ta bërë Tiranën më të afërt, Shtëpitë publike morën emrat e hoteleve si “Ferrara” (në afërsi të ish-radios së vjetër Tirana), Hotel “Stambolli” që ka për pronare një armene. Por, një pjesë tjetër, që nuk i frekuenton dot këto shfryhet në kafe ahengjesh me emra ekzotikë si Kafe “Bilbili” në rrugën e Varrit të Bamit, Kafe Dëfrim-Vera, që ndodhej atje ku sot është Pallati i Brigadave, një tjetër në ish-centralin elektrik “Sita” në Rrugën e Durrësit, e pak më poshtë edhe kafe-lulishte “Zorro”. Ka grupe dhe lokale të kumarit kudo, ndërsa vetëm në hyrjen e rrugës së Dibrës duke filluar nga sheshi Skënderbej kishte aq shumë lokale kumari, saqë mushterinjtë nuk ‘orientohen’ dot. Ishte kafe kumari ‘London’ me pronar Selitën, përkundrejt ishte ‘Berlini’, po lokal kumari. Në të hyrë të Rrugës së Dibrës të tjera lokale, që mbajnë emrat e pronarëve të njohur në kryeqytet ngatërrojnë njëra-tjetrën. Eshtë ajo e Dashit, Tomorrit, e Dem Xhepës, e Taqit, etj. Duket sikur zullumi ka marrë dhenë. Shqiptarët e kapur dalldihen nëpër kafene dhe megjithëse kumari dënohej, ajo luhej gati publikisht. Sejfi Vllamasi, një mik i Zogut më vonë armik i tij, kujton lojrat e bixhozit, por edhe sesi prishen lekët në atë kohë:”Bajram Curri midis parisë kosovare, citon ai Nexhip Dragën- është i vetmi nacionalist, por ka një të metë të madhe: shpenzon aq shumë para sa edhe financat e Britanisë së Madhe nuk do të mjaftojshin për t’u bërë ballë shpenzimeve të tij”.
...
Pas luftës në vitet ’50, një nga ndërtimet më interesante është ajo që do të kthehet në seli e Komitetit Qendror të PPSH, funksion që e mbajti deri në vitin 1991, vit pas së cilit u shndërrua në seli e Kuvendit. Ndërsa, në të djathtë, në disa fusha shumë të mira ku bën stërvitje “Studenti” ndërtohet Pallati i Kongreseve. Kjo është pjesa e fundit e Tiranës së re. Ajo do popullohej shpejt dhe aty do të ndërtohet edhe Blloku i famshëm. Ai do ta hapej përfundimisht një ditë korriku të vitit 1991 duke mos e shpëtuar luzmën e madhe të kryeqytetasve që shikonin të çmeritur një vend që nuk i ishin afruar dot kurrë. Në një cep të kësaj rruge, rreth viteve ’70, do të ndërtohet Libraria Universitare, që sot është kthyer në pikë shumice, për fatin e librave, ndërsa në një cep të saj shfrytëzohet edhe si farmaci. ...Në fund të rrugës është Garda e Republikës, që ende është një nga ekstremet e paprekura Tiranës. Por, deri te Liqeni Artificial, sepse Tirana ka kapërcyer andej...
Ky është një rrëfim me pak fjalë për Tiranën dhe historinë e saj të madhe të emrave urbanë...

[BOKE]

Me poshte eshte nje pjese e nje shkrimi qe nje ish antar i forumit, (ndoshta eshte akoma me emer tjeter) ka postuar vite me pare. me ka pelqyer qe atehere dhe mendova se eshte vendi ketu qe te postohet edhe nje here.

"Harruat CARACAT? Eshte i vetmi frut ose cfaredo qe te jete qe nuk e kam pare ne asnje vend tjeter te Evropes ose te botes. Ingranzhet me kujtohen, po ato me sheqer pluhur persiper qe te ngelnin ne fyt. Ose strudel, ose torta me pete 250she, kacurrel, farat e luledillit qe na thoshte zysha ke Fan Noli qe jane nga depot plot me minj dhe do ju zere kolera po i hengret. Po topat 50sh dhe 100sh kush i ma men, me vone u quajten 40 dhe 80. Po topat 250 qe ishin nga 10 kile dhe te thyenin dhembet po te binin surratit. Topat qe kane pasur jeten me te gjate kane qene ata 300shat. Brima brima u beshin por ne shkoshim ke kpucari ose bicikletaxhiu, e kam pas mu perballe shkolles afer ambulances se madhe dhe ai shkrinte nje cope shapke me havije dhe e ngjiste, duke e bere topin e kuq lara-lara, jeshile, verdh, blu etj. Sa na paska marre malli per ato kohera kur luanim me doce, (qumesht milk anyone?), ose me shpata dhe karroca me kuzhinjeta. Po kapsollat kush i ma men, qe digjeshin ose me copa komardaresh ose me shufer hekuri te perthyer pasi mbusheshin me barut shkrepsesh. Po shishet me karbit? Po llastiqet me plumca? Po ata qe hanin harason? Po karroca akulloreve dhe Ben akullorexhiu qe ka qen valuta e Tirones, tifoz i cmen. Po Kizi pazarit, po Xim kulufi, po Majkell Xheksoni? Po kur luteshim per ato shiritat e kasave qe ti hidhnim ne stadium? Po stadiumin? Kur vishin Gjermonet? Ose Anglezet? Ose kur lute Tirona -Partizoni? Po Genc Tomorrin qe i kapte hunen Sul Memes? Po Cim Muca gol nga gjysma fushes siper Perlatit dhe Konci e anulloi? Po marmelaten, bimet medicinale, dushet me vajguri dhe WC allaturke? Po qitjen ne shkolle, po aksionet, kampet e Pionerit, Ekskursionet ne Dajt ose te varrezat e Deshmoreve? Po provat per parada e spartakiada? Po lulet Kakadu qe ishin si shpirt me bo balona? Po netet pa gjume per te pare Filmski Maraton ose Elektrik Blue ke sllavi? Sanremo, Mazinga-Z, vajtjeardhjet ke komshiu per te pare ndeshjet ose festivalet me ngjyra? Kokmet me la menderen, Hajt DRU ME PRE, Shporta te mira te lira, Torja, Thimi, Baci? Pallati i kultures, Xhiro, 7 liqent e Lures ne Tirane, fotografet ke Skenderbeu, teneqexhinjte, bicikletat shqiptare, autotraktoret, komunalja, karrocat e bojaxhinjve, karrocat me kuaj, Begsat kur shkonin ne kinema ose stadium, pallati sportit me shfaqjet e tij dhe ndeshjet e volejbollit te Dinamos, Ela Tase, Prenda Ismaili, Eva Kavaja, Kreshnik Tartari, Ver Shehu, Li Mema, Shyq Rreli, Nine Shkurti, Beni Minga, Gush Kola, Ylli Shehu, Lir Lamja, Kac Hysi, Lir Pernaska, Perlat Musta, Nard Tasja, Ben Gugushka, Mirjan Hakani, Anastas Kondo, YMER PAMPURI, Gaqo Cako, Agim Doci, Avni Mula, Vace Zela, Lilijana Kondakci, Loqja Shenka, nenat heroina, Luanet e Tunelve, anasamblet amatore, ndeshjet e nderrmarrjeve ke fusha e Qylit ke disheza, fusha me qymyr, Festivalet e Gjirokastres, 10 Korriku, 8 Nentori, shpia e Partise, Medresja, shkolla budallejve, Shpia e femijes, te gjith me te njejtet xhupa, Dritero Agolli, Ismaili, Nasi Lera, Ora e Lojes, Pinoku, Manushaqja, Partizani i vogel Velo, Banda e qerosave, Guri o trim me flete, Tomka, Nje gjeneral kapet rob, Laja, Kulla e barit nuk do te digjet, Cuca e maleve, Shkurte Pal Vata, Ai qe u dogj duke shpetuar bagetite, Shoku Shu, Furrnalta, Kombinati MEtalurgjik "Celiku i Partise", hoteli i gjuetise, Dajti, 15katshi, Tava dhejes, kukureci, tallonet, 15 ditshi, marangozi, rrobaqepsi, MAPO, vetsherbimi, Postiqja, 9 katshete, Izaurat, "skllavja Izaura", veteranet, pensionistat, Fronti, kalecat, fuksat, 80lekshat, autbuzat "fizarmonike", stacioni i Porcelanit, Selvija, lapidari 4 Deshmoreve, pallati i filave, dyqani i bukes, simitet, franxhollat, piktoret, kati i dyte, strehimet, antenat, tarraca, zifti, Rryli etj
Se per pak harrova, leternjoftimet, deftesat, Ben Shaka, Skener Sallaku, Sander Prosi, Zef Deda, Koci, mromjet, dasmat, ullit, rakija, pilafi, pulat hungareze, shkrepset suedeze, te qerasmet suedeze, letrat me kile, biblioteka, pallati i Pionerit, shpit e pionerit, Zisat, Saurrelat, Fierza, Xhevdet Mustafa, plenat, plenaxhit, fseshaxhit, morrat, vaksinat, parrullat, pankartat, biografia, autokritikat, Teatri ne Ekran, Vende dhe Popuj, Emisioni i Perrallave, Baleti, Na bashkoi kenga popullore, helli, melcit, pace koke, grosh, tarator, dhalle, boze, kremvice, sallam turist, martadell, llukanik, shesh i zi, merlot, shesh i bardhe, Uzo, berxolla, bar sahati, ura e tabakve, shpia e oficerave, shallvaret, Kinostudio-Kombinat, Zogu zi, Rruga Bardhyl, Lodrat e Elabasonit, Treni ke lodrat, ping-pong, trenat, vagonat ceke, 16 Tetori, 5 Maji, pushimet e veres, pushimi i madh, shkallet suedeze, kaluci, kilotat, perparset, herbariumet, kallamaret, penat, cantat, dosjet, Fletore me vija ose me kuadrata, librat e mbeshtjelle, Revista Hosteni, Shtepia ne Ishull, Komisar Katani, Dinastija, Dallas, bakllavate, byreku, pitet me gjize ose mish, aranxhata, VAPIK, karamele Zana, futboll me porta hungareze ose "t'vogla" shkopa cingla, botash, me peta, syllet, tethtet, kopacat, zarat, 5katshi, Xingu, Murlani, 500shi, Rrokokoja, tavlla, Burgu, Qyli, shesh beshi, qibiri, me jelekun vija vija/ja ja ja Dudija, Aferdita topallja (Laci), Kartushi, Zhos profesionisti, dy dylym toke, Roza Blanka, Pashako, Punishtja e Pastave, Kodra e kuqe, Materniteti, Xhamlliku, Selita, Lanabregasi, Zallherri, vorri i Bomit, Brari, Baldushku, Sauku, Vreshtat e udheheqjes, Brryli, Ekspozita, Lana, Qyteti nxonsave, shkolla e rezervave, polikumi, Filoqyli, Urithat, zvarraniket (kembesoria), xhenieret, Edukata Morale, historia e PPSH, komardaret, fuciat, Currilat, MZ, Fiat polak etj.

Rrofte ai ven qe na beri kush jemi."

[Brari]

Tirana dhe piramidat

Opinione Dielë, Tetor 16th, 2011

EDMOND TUPJA

Duke pasur parasysh debatin edhe publik të këtyre kohëve të fundit lidhur të ashtuquajturën Piramidë në Tiranë, më saktë lidhur me ruajtjen e saj si “trashëgimi” …apo me shkatërrimin e saj për të ndërtuar po aty Kuvendin e ri të Shqipërisë, lexuesi i vëmendshëm e i paanshëm i kësaj rubrike mund të mendojë se në titullin e saj sot më ka shpëtuar një gabim: në vend të shumësit “piramidat” do të duhej njëjësi “piramida”, madje me “P” të madhe. Jo, i nderuar lexuesi im, nuk bëhet fjalë për një gabim të tillë, sepse enkas e kam vënë në shumës dhe me “p” të vogël emrin “piramidat”. Po shpjegohem:
Është e vërtetë që “piramida” e parë e ndërtuar në Tiranë është ish-muzeu “Enver Hoxha” ku, sipas thënies së vetë arkitektit së asaj ngrehine, do të silleshin më vonë edhe eshtrat e diktatorit tonë. Emrin “Piramidë” ia vunë tiranasit duke u nisur, natyrisht, nga forma e saj piramidale. Por kjo “Piramidë” nuk është e vetmja që do të njihte kryeqyteti i Shqipërisë, pas ndërtimit dhe përurimit të saj në epokën e qepës moniste, si muze i Enver Hoxhës. Kështu, pas vendosjes së demokracisë e deri në fillim të vitit të mbrapshtë 1997, mbinë si kërpudhat pas shiut dhe lulëzuan, për fatkeqësinë e shumë e shumë shqiptarëve, firmat “piramidale”, shembja e të cilave solli tërë ato trazira e pështjellime socialpolitike, pasojat e të cilave ende nuk janë harruar. Në atë kohë, me sa më ka thënë miku dhe kolegu im i ri Françesk Armadhi, u pëshpërit poshtë e lart, majtas e djathtas, përpara dhe mbrapa, sikur marrëdhëniet midis Egjiptit dhe Shqipërisë u tendosën deri diku sepse kjo shembje piramidash në Shqipëri, sipas gjuhëve të këqija jo vetëm shqiptare, por edhe egjiptiane, tërhoqi aq shumë vëmendjen e opinionit ndërkombëtar, saqë shumë turistë që ishin nisur për të vizituar piramidat e Egjiptit, ndërruan drejtim dhe erdhën në Shqipëri sepse, ngaqë ishin të keqinformuar, pandehën se piramidat shqiptare ishin vërtet diçka shumë interesante për t’u vizituar.
Por, historia, ose më saktë “eventi” i shembjes së firmave piramidale tek ne u pasua, sigurisht pas shumë vitesh, me ndërtimin e një “piramide” mu në zemër të Tiranës; për hir të së vërtetës duhet pranuar që kjo “piramidë” i shfaqet syrit të kalimtarit të vëmendshëm në formën e një piramide të përmbysur, pra, pak a shumë në trajtën e një “kunji” (siç po thuhet prej rreth një viti), dhe ndodhet fare pranë monumentit të Partizanit të Panjohur. Ky “kunj”, që të paktën deri më sot nuk shquhet për ndonjë veçanti, ngjalli deri diku zhgënjim e pakënaqësi jo vetëm tek tiranasit me mend ngaqë u fshihte pamjen e malit Dajt duke stonuar edhe me pjesën tjetër të kryeqytetit të tyre, por edhe tek shkodranët. “Tek shkodranët? Si kështu?” – do të pyesë me të drejtë lexuesi im i vëmendshëm dhe i paanshëm. Po, po, tek shkodranët! Tek shkodranët sepse të drejtën për ta pagëzuar me nofkën “kunj” një ndërtesë të lartë që stonon bajagi me ndërtesat e ulëta përreth e kanë vetëm ata e askush tjetër! Vetëm ata e askush tjetër sepse, përsëri në kohën e qepës moniste, kur u ndërtua mu në zemër të Shkodrës Hotel Turizmi – ata, me humorin e tyre opozitar, ia vunë atij aty për aty nofkën Hotel Kunji! Prandaj do të kishte qenë mirë që shoqata “Tirana”, me t’i rënë në vesh lajmi se tiranasit, mes të cilëve me siguri edhe anëtarë të saj, kishin nisur ta quanin “Kunj” ngrehinën madhështore, ndonëse stonuese, në fjalë, duhej t’u kishte blerë shkodranëve të drejtën e autorit për këtë nofkë fillimisht të sajuar prej tyre në adresë të Hotel Turizmit të Shkodrës! Ky incident përbën një problem serioz edhe për të ardhmen e ristrukturimit të qendrës së Tiranës, meqenëse, siç mësova kohët e fundit nga një diplomat i huaj tepër serioz, parashikohet të ndërtohen diku rreth e qark sheshit “Skënderbej” edhe tre “kunja” të tjerë me të njëjtat përmasa. Siç e shihni, pra, e keqja s’paska fund: Po sikur, përveç këtyre të katërve në Tiranë të ndërtohen edhe disa “kunja” të tjera? Gjithsesi, druaj se mos shkodranëve do t’u mbesë kunj që bashkëkombësit e tyre tiranas nuk i respektuan në të drejtën e tyre të autorësisë!
Sido që të rrokullisen punët, në përfundim të kësaj historie apo “eventi”, le të më lejohet t’i kthehem Piramidës në qendër të Tiranës. Do të prishet apo s’do të prishet ajo, kjo është shndërruar kohët e fundit në njëfarë dileme thuajse hamletiane. Mendimi im modest dhe amator është që, nëse vendoset të prishet (sepse nuk më duket që përbën ndonjë vlerë të veçantë në trashëgiminë arkitektonike të kryeqytetit tonë apo në historinë e urbanizmit shqiptar), le të ndërtohet në vend të saj diçka e bukur, kuptimplote dhe e dobishme për Tiranën e tiranasit, por, përse jo, edhe për shtetin shqiptar në fund të fundit. Diçka që të jetë simbol jete dhe jo vdekjeje si piramidat.

panorama

[naqeta]

100 vjetori i lindjes se patriotit Tironas Ali Bakiu (1911-1981)
Në kohën e Zogut u mor me aktivite tregtare dhe gjatë kësaj kohe nuk u ndahej librave dhe pasionit të tij për fotografinë. Kishte korrespondencë me shumë firma e studio fotografike të botës duke mundësuar futjen e mjeteve moderne fotografike në Shqipëri. Për bindjet e tij politike burgoset 25 vjet. Vdiq në 10 maj 1981 në moshën 70 vjeçare.Kryetari i Bashkisë së Tiranës, Lulzim Basha ishte sot në ceremoninë e përkujtimit të Ali Bakiut, Kryetarit të parë të Bashkisë së Tiranës, pas Luftës së Dytë Botërore. Basha vlerësoi aktivitetin e z.Bakiu, duke u shprehur se shumë prej akteve dhe mesazheve të tij, janë edhe sot aktuale dhe frymëzuese.

“Në një kohë të vështirë ekonomikisht, të mbartur me probleme të mëdha sociale, ai gjeti forcën dhe kohën të përballej me to, t’i trajtonte problemet e qytetarëve të tij, si të tijat, të trajtonte çdo dhimbje, çdo padrejtësi si një problem akut të tij dhe të jepte vendime maksimale për t’i zgjidhur ato. Në një kohë rendjeje, drejt përfitimeve të reja të politikës dhe luftës për pushtet, ai kishte forcën dhe vizionin të braktiste çdo joshje të tillë dhe të mbetej në thelb, qytetari i parë, në shërbim të të gjithë qytetarëve të Tiranës”, u shpreh Basha.

Bakiu qëndroi për më shumë se një vit në krye të Bashkisë së Tiranës. Ai dha dorëheqjen, duke mos u pajtuar me politikën e sistemit të komunist, që nisi të shpronësonte qytetarët e Tiranës. Më tej, ai u persekutua nga regjimi i kohës.

“Nëse do të flasim për zhvillimin urbanistik, respektimin e pronës, infrastrukturën, nëse do të flasim për zhvillimet moderne në qytetin tonë, Kampuset Universitare, Parkun Teknologjik dhe gjithë këto procese, ne duhet t’i futemi punës me të njëjtat vlera, me të njëjtën vendosmëri e vizion me të cilat Ali Bakiu u bëri ballë presioneve dhe sfidave të kohës së tij. Duke bërë këtë, kemi edhe garancinë më të madhe për sukses”, - tha Basha. Aktiviteti përkujtimor për Ali Bakiun, u zhvillua nga shoqata “Tirana”.

Neser ne oren 11:30 ne Hotel "Tirana Internacional" (15 katshi) me rastin e 100 vjetorit te lindjes se tironcit te nderuar ALI BAKIU, shoqata "Tirana" organizon nje mbledhje perkuijtimore. Te gjithe tironcit jane te ftuar per te marre pjese. Ali Bakiu ka qene nje personalitet i shquar i treves tone, por qe u persekutua dhe u la ne harrese nga regjimi komunist. Ne vitet e para te çlirimit ka qene Kryetar i Bashkise se kryeqytetit, ku me 1946 per shkak te padrejtsive qe po kryeheshin ne kurriz te popullit dha doreheqje nga ky post. Por, kete veprim demokratik europian komunistet e ardhur ne pushtet me gryken e pushkes nuk i a falen kurre, ndaj me vone edhe e burgosen..

[BOKE]

Ja dhe ca kujtime per kohen e shkuar qe m'i cuan me e-mail.
Ca veta mund ta gjejne veten ketu:

Më ka marrë malli për içik Tironë!

Më ka marrë malli të: ... kthehem në klasë të parë,

të iki në shkollë duke ngarë karrocën, që për rrota kishte kutitë e bojës së këpucëve,

të ngjyej gishtat tek kallamari i bojës si dikur,

të bëj detyrat me një rezervë prej bakri,

të mbështjell bukën me gazetë,

të blej një fletore ke Jordanka,

ti fus një ashure ke Shabazja,

të haj një pite me mish... edhe dy...,

të blej një kaush me hide ke Balja,

të bëj fiskulturë me brekët e rrudhura, me të cilat kisha fjetur gjumë,

të shoh gocat e klasës kur vrapojnë me të famshmet kilota,

ti shpoj prapë rrotat e biçikletës zysh Bardhës së biologjisë,

të shkoj me shkollën në Dajt ( veçse në këmbë ),

të loz me gura kundra lagjes tjetër,

të lustroj këpucët të dielën në darkë,

të blej vajguri edhe për komshiun,

të çoj tavën e byrekut në furrë,

të dal nëpër lagje me gjelin e detit,

të shoh pula me qafë të rrjepme,

të kap peshq ke liqeni me një copë bukë, brënda në kavanozin e kompostos,

të loz lojën " voj me kanoçe, voj, voj, voj, "

të pij një aranxhatë,

të pranohem pionier me shall të kuq në qafë !!! ( Apo jo, ere ? )

të kaloj me shokët ke tubi që zgjatet përmbi Lanë,

të ngjis dru në kat të tretë,

të dëgjoj emisionin e përrallave dhe "Heroizmin..." në radio,

të shoh " Crtani film " me kanoçe,

të loz një lojë xing me letra të bëra me kutija paqete Adrian,

të loz me pulla dhe me cingla,

të shoh filmin " Apashët ",

të bëj një xhiro me biçikletë me qera ( 60 lekë ora ),

të shkruaj një letër korrespondencë ,

të dëgjoj fshatarin, që në stacionin e Vorës bërtet : " Hajde thona "

të hypi në tren nga penxherja,

të rastis në tren me fatorinot nga Shkodra, që të merrnin vetëm gjysmën e lekëve të biletës,

të futem me shokët ke banjo e trenit për të mos paguar biletë,

të zihem me grushta me tim vëlla,

të shoh policat, që të djelën e plazhit, nuk linin të hypje në tren me shapka,

të shijoj plazhin ke Breshka,

të lexoj një fletë- rrufe,

të dëgjoj qëndrën e zërit të plazhit, që njoftonte : " Ndalohet loja me top ",

të shkoj në aksion vullnetar, pa dëshirë,

të shoh edhe njëherë ndeshjen Shqipëri- Belgjikë,

të bëj tifo në pallat të sportit,

të dëgjoj zërin e Ismet Bellovës duke transmetuar ndeshje,

të diskutoj me shokët për sportin , si dikur ke bordura,

të blej një palë opinga ke Pazari i Ri,

të qep një palë pantallona kadife ke rrobaqepësi,

ti marr xhinset borxh ndonjë shoku,

të bëj një ditë mësim në Polikum,

të heq dhëmbin që më dhemb me pe të bardhë,

të dëgjoj fatorinon të thotë : " Deri ke bankaaa ",

të gjimoj autobuzin me vrap, kur nuk ndalonte në stacion,

të shoh Gëzim Kulufin kur bërtet : " Rrofshin vorrabomsit, poshtë alidemsit ",

të shof Gëzim Parisin kur fryhet si cub,

të shoh gratë e lagjes kur ziheshin me njëra-tjerën,

të bëj një foto ke lulishtja e Skënderbeut,

të dëgjoj kalamajtë e lagjes që bërtisnin me të madhe : " Erdhi nusja, erdhi nusja ... "

të haj një dopio pilaf me lugë alumini, ke vetshërbimi,

të haj një bozë me akullore ke bar Sahati,

të dëgjoj Bazin kur këndonte ke liqeni,

të eci nëpër rrugën e Durrësit,

të shëtis ke rruga e Liceut, pasi ka pushuar shiu,

ta bëj telef me sy dhe me këmbë xhiron e modhe,

të vej një bast ditën e ndeshjeve,

të pi,edhe një herë me shoqninë, raki ke tymi,

të shoh pijetarin kur përtypte gotën e xhamit, si të ishte kocka e bërxollës,

të jem ushtar dhe ti lej targën garnizonit,

të shoh një polic të dobët,

të sodis edhe një herë dyqanin e samarxhiut ke kinema Ali Demi,

të shoj Gjergj Suliotin duke kënduar tek Dekada e Majit,

të qesh me Kaçin e estradës,

të thërras shokët e mi me fishkëllimë,

të ndez edhe një cigare me Coken e dashur dhe ata që s'janë më midis nesh,

të shoh edhe një ndeshje të të madhit Drazhen Petroviç,

të bëj edhe një disko nëpër shtëpija si dikur,

të shoh edhe njëherë popullin kur qante më 11 prillin të '85-ës,

të thërras edhe një herë : " E hodhëm qelbësirën ",

të... të... " - ... çohu, se vajti vonë për në punë ! Mjaft dërdëllite " !
... Qënkam në gjumë ! Ndryshe, s'kisha si të ëndërroja !
... Më ka marrë malli ... më ka marrë malli... për içik Tironë !!!

[naqeta]

Na ishte një herë

Ja Tirana e hershme dhe fëminia jonë e mjerë


Mustafa Greblleshi

E kam të gjallë Tiranën e vogël me një grusht shtëpish qerpiçi e me një hotel të vetëm po prej qerpiçi, po me nji emën me nam: “Hotel Stambolli”.
Se qysh i ka qëndrue furisë së moteve e ka mbetë në kambë edhe sot e kësaj dite, i qofsha falë. E ke aty mbas Mapos ushqimore, ku po ngrihen apartamentet e reja, ku nis Rruga e Durrësit.
Konaqe me oxhakë kishin vetëm Toptanasit. Elektriku nuk njihej. Edhe llamba me vojguri e rrallë ish. Atë e gjeje vetëm në zyrat e hyqymetit e në odat e shtëpive me oxhak. Te votrat tona, ku ngrihej tymi fjollë, mu aty te carani, ngjat flakës së druve, digjej pishtari a flaka e bishtukut. Nji fjollë e zezë tymi, ngjitej përpjetë përtueshëm e me përdredhime…Elektrik nuk kish as xhadeve. Kandila me voj, rrallë e tek, xixëllonin rrugëve e ndriçonin nji sofër vend.
Në do drushta të shtrembta vareshin fenerët, Mbramjeve, nji rrogtar i ngarkuem, me nji vojnik në dorë, i qasej drushtave. Ulte fenerin me anë të nji sixhimi, e ushqente me voj, e ndizte e kalonte te tjetri, tue shkelë me hap të randë nëpër gurët e shrregullt të kalldrameve. Kalldrame, vija uji, vorre e ullij ka pasë motit Tirana. Vorrezë e ullij ish i gjithë Pazari i Ri. Vorrezë e ullij, Sheshi Skënderbej, vorrezë e selvi Sheshi i monumentit të Partizanit. Gjithkund vorrezë. Në çdo lagje. Më kujtohen mirë ato fushat e vorreve, se unë e moshatarët e mij i vizitojshim shpesh, për të mos thanë për ditë.
-A di përse na të vegjlit silleshim vorreve? - vijoi Shyqri Beqir Fuga -Te hymja e vorrezëve, me të perënduem të diellit, do të takojshim patjetër ndonji plakë të mbështjellun me napën e bardhë. Plaka e mbështjellun me napë të bardhë dhe e ulun kambëkryq, shtronte përpara nji kuze të madhe me topa hallve dhe pranë kuzes nji ibrik dheje me ujë. Me zanin e saj të mekun e të mbytun ajo ftonte kalimtarët e rrallë të marrin “rahmet” për të afërmin e saj, që kish shkue kësaj bote. Kalimtari kthehej, përkulej mbi kuzen, merrte nji shuk hallvë, pinte edhe nji hurm ujë me atë çyçën e trashë t’ibrikut si kaçarrum dhe largohej në punë të vet, si i lëshonte nji rahmet shpirtit të të vdekunit. Po kështu përkuleshim edhe na të vegjlit, përlanim sikush nga nji shuk hallvë të ngrohtë e nga nxitimi voji na rridhte nëpër buzë. Pijshim nga nji herë ujë e me radhë i lëshojshim nga nji rahmet atij që kish shkue me të shumtët. Ja kështu bridhshim vorrezë me vorrezë. Ku të gjejshim ndonji plakë me tepsi përpara se ishim, si thonë, me lugë në brez. Nji grue tjetër, po e shtëpisë së përzishme, e mbështjellun gjithë me napë të bardhë e me tepsi përpara, rrinte në krye të rrugës së lagjes. Edhe ajo u kish zanë shteg kalimtarëve e i priste si në pritë. Na të vegjlit, si të mëdhajt, dy herë në nji tepsi nuk bajshim kabull me marrë, se e kishim për keq e për gjynah. Dy herë i urojshim prehje e paqe të vdekunit, po të marrim dy topa hallvë në nji tepsi, s’e pat thanë Zoti.
Prani e dalldisi në mendime Shyqri Beqir Fuga. Si të rrekej me i renditë në mend kujtimet e largëta që i vijshin me vrull. Ai pat folë si nji nxanës i përgatitun mirë, që s’don ta ndërpresish. Po ashtu nisi e foli sërish:
-Rrallë e tek u çelën do dyqane në Rrugën 28 Nandor. Në njanin syresh, në nji dyqan me harqe përballë Sahatit, pashë nji natë nji grumbull njerzish që ishin mahnitë si u mahnita edhe unë, prej dritës së fortë të nji llambe që s’patëm pa kurrë parandej. Ish nji petromaks. S’ngiheshim tue soditë ato dy mëshikza mëndafshi, që ndriçojshin aq fort, e s’dijshim si me e spjegue atë zhurmë si zhuzhurima e bletës.
Elektrik si sot pamë për herë të parë kur patën qenë këtu austriakët, nemselitë si i quejshim na. Kur ndizeshin elektrikët e nemselive, nana ime binte në shehadet, se i ngatërronte me shkreptimat. Asokohe shkeli së pari kalldramet tona automobili. I madh e i vogël, të rij e pleq, i shkojshin mbas automobilit të parë. Ish nji automobil me rrota të nalta, si qerre. Pat edhe asish që e quejtën qerrja e qoftëlargut e i ndërsyen qentë e lëshuem, qent e kasapëve. Po kështu i fuguen pas edhe Shazivar beut kur pat sjellë nga Vjena biçikletën e parë.
E tillë ish Tirana kur kremtohej Nevruzi, Moti i Ri allaturka, kur njerëzit vritshin mendjen për të sajue nji byrek me lakna e s’u shkonte ndërmend se do të vijë nji ditë që do të rendin rrugëve e dyqaneve për të ble ambëlsina, fruta, lojna e kuklla për fëmije - tha Shyqri Beqir Fuga tue e pa me të qeshun shokun e tij. - Për të kremten e Nevruzit e kisha fjalën. Na të vegjlit e pritshim darkën me padurim, vetëm për atë byrekun me spinaq që e bajshim derë për derë e që e quejshim byrek me pare.
Thërriste hoxha në minare, ja niste me gjëmue lodra me topuz e tallamazi me kaish. Uleshim të gjithë rreth e qark byrekut. Ndërmjet petëve të laknorit fshihej nji koron sermi, i mbështjellë me nji shuk brumi. I pari i shtëpisë e sillte vërdallë tri herë tepsinë. Mandej zejshim fill me hangër. Kujt t’i takonte për rrisk koroni kishte të drejtë me e përvetësue.
Hej ç’kismet kishte ai që peshkonte atë koron të mbështjellë me nji guaskë brumi, si karavidhe! Ajo pare e vogël sermi të bante zot për disa çaste, se me ballin nalt, e ndaloje në vend, në daç sheqerxhiun, në daç simitxhiun. Kur ta shihshin në dorë atë pare sermi, si njani tjetri, ishin gati me të shërbye si t’ishe ti bir oxhaku. I pari ulte tavllën e të lente të zgjedhish, me dorën tande, copa hallve, mollë sheqeri të kuqe, tasa hashuresh, lule Stambolli. Tjetri i kthente simitet përmbys, për me të prishë mendjen me avullin e ngrohtë e me erën e kandshme të qiqrës.
Gjellë për darkë e për davet ish byreku me spinaq, byreku me pare sermi. Bam bum e dum dum, bubullonte tej e përtej daullja me topuz e Zhing zhang, tallamazi me kaish. Tak tak, trokitte zemra jonë e vogël që dridhej e dëshirueme për të gjetë, në petat e byrekut me spinaq, paren e vogël prej sermi. Atë pare sermi, që të bante me hangër simite të ardhuna me brumë qiqre e copa hallve me susam, kurrë nuk e pata gjetë në petat e byrekut me spinaq. Më kujtohet ashtu si nëpër gjumë se nji moti e gjet nana ime. Mirëpo ajo nuk u krenue si bajshin të tjerët, heshti dhe me marifet e vu në pjesën e laknave të mija. Që të gëzohesha edhe unë. Se i pat mbetë gozhdë në zemër kur më pat rrejtë disa herë: kur kalonte sheqerxhiu me tavllën plot hallvë, hashure e lule Stambolli. Zani i fortë i hallvaxhiut buçiste e ushtonte së largu e na e dridhte shpirtin ne të vegjëlve.
“Sheqerxhiu!” ulërija unë së vogli, tha Shyqri Beqir Fuga - e doja pa derman nji grosh, se goja më lëshonte larg për të lëpimë një aso mollësh sheqeri, gjak të kuqe. Po nana, dritë i pastë shpirti - se të thashë o Maksut vdiq e re; nuk vdiq, plasi - nana, me atë zanin e saj të ambël e gjithë ankim më thosh: “Jo bir, nuk asht sheqerxhiu, asht hoxha”. Thërret hoxha në minare, se u ba vakt dreke. Hajde të të jap nana nji copë bukë! Me çka e do, me gjizë apo me ullij? “Me gjizë, jo me ullij, e doja bukën. Se ullijt i kisha mbledhë vetë, kokrra kokrra, kur i shtronte era përmbi vorret. Më pëlqejshin fort ullijt e regjun me krypë e me voj, po nuk i haja. Më dukeshin ullij të vdekunish. Ullij të njomun me vesë vorresh. Nji ditë tjetër, kur nana ish shtrue - e s’u çue ma - në rrugë buçiti sërish zani i fortë i sheqerxhiut. Ajo u drodh e më pa me ata sy të fikun.
Mandej nxori nga gjini nji grosh e ma dha:
“Merre bir e shko blej nji mollë sheqeri”.
– Ai grosh ish i ngrohët. M’u ba sikur ma dogj e ma përvëloi dorën. Ja ktheva prapë e i thashë: nuk e due nanë. Nuk asht sheqerxhiu. Po thërret hoxha në minare. Nana nuk foli. Veç nga ata sy të fikun, riguen çurk lotët e zbritën faqeve të zbehta. Me faqen time ja tera, e zjarri i etheve që digjte atë, më dogji edhe mue. Ky zjarr më dogji mirë nji ditë, kur te kryet e rrugës sonë, nji plakë e mbështjellun me napë të bardhë, me tepsi hallve përpara e me ibrik dheje, me za lutës u kujtonte kalimtarëve të marrin nga nji top hallvë për t’i lëshue rahmet shpirtit të nji grueje të re. Kjo grue e re që u fik përgjithmonë e që më la rrugëve, ishte nana ime. Ajo i mbylli sytë zemërplasun.
Ja Tirana e hershme dhe fëminia jonë e mjerë, - përfundoi Shyqri Beqir Fuga - Byreku me spinaq ish gjellë e rrallë. Sot kalamajt tonë e presin Motin e Ri të veshun e të qeshun. E presin me të gjitha të mirat. Kur qesh i vogël, i vogël si Ndue Gjokë Frroku, s’u gjet kush të më sjellë nji peshqesh. Sot, edhe pse im bir asht midis të gjitha të mirave në Kinë, unë mendoja ç’dhuratë t’i çoj, se më mbetej peks po ta ndaja nga këta pesë të tjerët. Ashtu si ti, që s’po të pritet gjersa të blejsh nji kukull të bukur për vajzën tande. Kujtoj se u çlodhëm, o Maksut Hasan. Shi nuk po bie ma.
Çohemi e shkojmë bashkë dyqaneve për të zgjedhë nji kukull të bukur.
Në Rrugën e Postës, përballë magazive të valutës, qenë grumbullue plot njerëz. Qëndruen edhe të dy bojaxhinjtë.
- Me fal shoqe, ç’farë ka dalë këtu?
- Kukulla shok, kukulla të bukura për fëmijë.
Hynë. Shitsja hapte kutitë dhe nxirrte gjithfarë kukullash të bukura, me flokë të gjatë e të shkurtën, me flokë të zes e të verdhë. Nji palë me fustane të gjata, nji palë me tuta, nji palë me veshje marine.
- Sa kushtojnë? - pyeti Maksut Hasani nji grue të re, e cila tue dalë nga dyqani i buzëqeshte kukllës ashtu si nji nanë e re i buzëqesh bebes.
- Katërqind lekë - tha grueja e re. -E vlen për gazin që i fal fëmijës.
Maksut Hasani iu vardis shitëses:
- Të lutem shoqe, më jep nji kukull! Atë me flokë të zes e me përparse të bardhë. Duket kukull punëtore.
( Fragment i marrë nga tregimi “Kukulla” në vëllimin “Albumi i një bojaxhiu”,)

[Albo]

Tirana-kryeqytet, zbulohet qarkorja e Ahmet Zogut

Si sot 92 vjet më parë u shpall Tirana kryeqytet dhe ky vendim do të hynte në fuqi menjëherë, kur qeveria e zgjedhur në Kongresin e Lushnjës do të vinte këmbë në qytet, më 11 shkurt. Edhe pse Kongresi u zhvillua në Lushnjë, vendimet e tij do të kishin jehonë më të madhe në kryeqytetin e porsazgjedhur, i cili priti qeveritarët e rinj. “T’i bahet me dijt popullit atjeshëm se kabineti ri i zgjedhun nga mbledhja Kombtare e Lushnjes, më 11. të k. muajit mrriti në Tiranë e filloji nga puna. Tirana u shënua për kryeqytet”. Kështu shkruante në një qarkore drejtuar të gjitha prefekturave të Shqipërisë, ministri i Brendshëm i asaj kohe, Ahmet Zogu. Shefi i sektorit të protokollit dhe ceremonialit pranë Bashkisë së Tiranës, Valter Gjoni, na vë në dispozicion një sërë dokumentesh, mes të cilave qarkore apo fotografi, që tregojnë se si u vunë në jetë, pikërisht në Tiranë, vendimet e Kongresit të Lushnjës. “Kongresi i Lushnjes u ndie më së shumti në Tiranë, ku ruhet më së miri elementi historik. Kemi godinën e Regjencës (Këshilli i Naltë), sot Akademia e Shkencave, kemi disa pllaka përkujtimore, për godinën e qeverisë, pastaj më vonë të Bashkisë, ndërkohë që është kryetari i bashkisë së Tiranës, Ismail Efendi Ndroqi, që e priti dhe e sistemoi qeverinë që doli nga ky kongres. Ishte Bashkia e Tiranës që mbështeti të gjitha veprimet patriotike të Kongresit të Lushnjës”, thotë Gjoni. Pikërisht ky moment, ai i hyrjes së qeverisë së zgjedhur në Lushnjë, është fiksuar në një fotografi, e cila na vjen e dëmtuar nga koha, por ku mund të shquhen disa prej protagonistëve të saj. Janë kryetari i Bashkisë së Tiranës, i cili do të mbesë në histori si kryetari i parë i kryeqytetit të ri, Ismail Efendi Ndroqi, por edhe Aqif Pashë Elbasani, Abdi Toptani, Ahmet Zogu, Eshref Frashëri dhe Mytesim Këlliçi. “Në arkivin e Bashkisë, por edhe në të tjerë arkiva, gjenden dokumente shumë interesante në lidhje me këtë. Një ndër to është procesverbali i Kongresit të Lushnjës”, thotë Valter Gjoni. Në këto procesverbale mësojmë për zhvillimin e kësaj ngjarjeje. Duket se protokollarët e asaj kohe ishin shumë të kujdesshëm për të mbajtur mirë të dhënat, datat, orët, pjesëmarrësit. Edhe mënyra se si quheshin deklaratat apo udhëzimet asokohe. Gjejmë termat “zëdhënie” e “qarkore”, ndërsa për seancat plenare përdorej termi “çelje”. Dhe jo vetëm për dëshmitë historike që mbartin, por edhe nga mënyrat e formulimit, ato do të ngjallnin mjaft kërshërinë e publikut. “Të gjitha këto i japin një shtysë të mëtejshme idesë për ngritjen e një hapësire për ekspozimin e kësaj historie të vendit. Po shkojmë gradualisht në 100- vjetorin e Tiranës kryeqytet dhe është e domosdoshme që kjo ngjarje e përjetësuar edhe në emrat që mbajnë rrugët e kryeqytetit, të ketë hapësirën e vet, qoftë në muzeun që Bashkia ka kohë që po mendon ta ngrejë apo si një muze më vete”, thotë Gjoni.

DOKUMENTET
Në këtë 92-vjetor të Kongresit të Lushnjës, por edhe të shpalljes së Tiranës kryeqytet, studiuesi Valter Gjoni na ofron një sërë dokumentesh interesante, të cilat pak ose aspak janë publikuar. Por edhe një informacion të shkurtër se cilët ishin katër burrat që përbënë Këshillin e Naltë apo Regjencën, që kishte pushtetin e kryetarit të shtetit. Bëhet fjalë për Aqif Pashë Elbasanin, Imzot Luigj Bumçin, Abdi Toptanin dhe Mihal Turtullin, emrat e të cilëve i mban edhe nga një rrugë e Tiranës. Por ato që përbëjnë më shumë kuriozitet, janë dokumentet. Krahas qarkores që ministri i asaj kohe, Ahmet Zogu, u dërgon prefekturave për shpalljen e Tiranë Kryeqytet, kemi edhe disa faqe nga procesverbali i Kongresit të Lushnjës. Ndër të tjera në këtë procesverbal janë shënuar edhe formulat e betimit të delegatëve të Kongresit, por edhe të Këshillit të Naltë. Asokohe shqiptarët betoheshin para Perëndisë, por edhe mbi besën e shqiptarit. Interesante është fjala që Regjenca ka mbajtur në Parlamentin shqiptar, ku në emër të saj Eshref bej Frashëri shpreson që të ketë një fqinjëri të mirë me Jugosllavinë e Greqinë, se Italia do të njohë vullnetin e shqiptarëve e do të ndryshojë politikën ndaj saj, se “Ingliterra” e Franca do të vazhdojnë të mbështesin interesat e popujve të vegjël… Një lumë falënderimesh vjen për Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe presidentin Wilson për rolin që kanë luajtur në “indipendencën” e Shqipërisë. Një tjetër dokument na bën me dije vështirësitë e mëdha me të cilat u përball qeveria e re shqiptare. Aq sa u detyrua të merrte një “hua të brendshme” nëpër qarqet e vendit dhe, siç na dëshmon, ky dokument i quajtur “Zëdhënie”, Gjirokastra, Shkodra e Korça ndihmuan qeverinë e re me nga 1 mijë apo 2 mijë lireta, të cilat do të ktheheshin me përqindje.

QARKORE MINISTRISE SE BRENDSHME
T’i bahet me dijt popullit atjeshëm se kabineti ri i zgjedhun nga mbledhja Kombtare e Lushnjes, më 11. të Muajit mrriti në Tiranë e filloji nga puna. Tirana u shënua për kryeqytet. Për dorëzimin e aktevet në Durrës masat e nevojshme janë marrë. Jeni të porositun qarkoret e lidhuna sa ma shpejt të ndahen në nënprefekturat e katundarit të qarkut tuaj. Tiranë më 13. II. 920 Ministri i P. Brendshme, Ahmet Zogu

BETIMI I DELEGATËVE
Në procesverbalin e Kongresit të Lushnjës, ndër të tjera gjejmë dhe formulën e betimit të delegatëve: “Mbledhja kombtare jep fjalën e nderit e besën e shqiptarit duke u betuar në emën të perëndis se deri sa Këshilla e Naltë vepron mbas ligjet të Shtetit tue ruejtun indipendencën e plotë të Shqipnis me mish e me shpirt, do të jetë mprojtës e përkrahës i gjithhershëm i kësaj Këshille”.

BETIMI I KËSHILLIT TË NALTË
Pas betimit të delegatëve, është radhë e regjentëve të betohen para Perëndisë: “Betohem n’emër të Perëndis, tue dhanë besën Shqiptare e fjalën e nderit para mbledhjes së Kombit se do shërbej popullit dhe Shtetit Shqiptar drejtësisht, do të mbrojë ligjet dhe indipendencën e plotë t’Atdheut Shejt”.

Kreu i parë i kryeqytetit

Myderiz Ismail Efendi Ndroqi

Lindi në vitin 1876, në Tiranë. Mësimet fillestare i ndoqi në Tiranë në shkollën “Ruzhdie”, ndërsa studimet e larta në Stamboll, studioi për teologji nga viti 1893-1908. Gjatë kësaj kohe u bë një veprimtar në Lëvizjen Kombëtare, duke u shoqëruar me atdhetarët Ismail Qemali, vëllezërit Frashëri etj. Ismail Efendi Ndroqi ishte ndër udhëheqësit kryesorë të Lëvizjes Kombëtare Çlirimtare në Tiranë. Gjatë viteve 1914-1915, u burgos me shumë atdhetarë të tjerë nga forcat e Haxhi Qamilit. Në vitin 1917 u zgjodh kryetar i Bashkisë së Tiranës, ku shërbeu me ndershmëri deri më 1922-shin. Ka qenë një nga nismëtarët kryesorë në organizimin e Kongresit të Lushnjës. Dhe ishte pikërisht ai që priti, me shumë luftëtarë të tjerë, në Qafë-Kashar, qeverinë e Lushnjës, duke hyrë në Tiranë në krye të saj, përmes ushtarëve italianë që përpiqeshin ta pengonin. Pas 92 vjetësh, Tirana mbeti kryeqytet dhe kleriku Imail Efendi Ndroqi ka hyrë në histori si kryetar i parë i kryeqytetit Tiranë dhe si kryetari që i hapi dyert qeverisë së Kongresit të Lushnjës.


AQIF PASHË ELBASANI

Lindi në Elbasan, ku kreu shkollën fillore dhe të mesme, ndërsa studimet e larta i kreu në Stamboll për drejtësi. Veprimtarinë politike e nisi qysh se Shqipëria ishte nën Perandorinë Osmane. Pas shpalljes së Pavarësisë u emërua në administratën e shtetit. Në vitin 1913 u bë prefekt i Elbasanit. Në kohën e regjimit të Vilhelm Vidit, për gjashtë muaj u emërua ministër i Punëve të Brendshme. Pas kësaj u detyrua të linte vendin e të kalonte në emigracion politik, në Bari të Italisë, por nuk qëndroi gjatë. Në mbarimin e Luftës së Parë Botërore u radhit në krah të forcave politike që organizuan Kongresin e Lushnjës. U zgjodh kryetar i punimeve të Kongresit dhe anëtar i Këshillit të Lartë.


IMZOT LUIGJ BUMÇI

Lindi në Shkodër 6 nëntor 1872 dhe vdiq më 1 mars 1945. Ishte peshkop i Kishës Katolike dhe diplomat shqiptar. Kreu arsimin fillor në shkollën e Jezuitëve dhe më pas Kolegjin Saverian të Shkodrës. Përfundoi studimet universitare në Itali, ku u shugurua prift. Kthehet në Shqipëri, ku fillon veprimtarinë patriotike dhe luftën kundër pushtimit osman. U bë nxitës i kryengritjes së Malësisë së Madhe. U emërua peshkop i Lezhës më 11 shtator 1911 nga Papa Piu X. Në 1919-n kryeson delegacionin e qeverisë shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris. Mori pjesë në Kongresin e Lushnjës, ku u zgjodh një nga katër anëtarët e Këshillit të Lartë.


ABDI TOPTANI

Lindi në Tiranë (1864 -1942) ku kreu shkollën fillore, ndërsa të mesmen në Stamboll. Shumë shpejt do t’i bashkohej lëvizjes kombëtare. Si veprimtar i çështjes kombëtare, bashkohet dhe bashkëpunon ngushtë me Ismail Qemalin në periudhën e shpalljes së Pavarësisë. Firmëtar i Deklaratës së Pavarësisë, ministër i Financave në qeverinë e parë shqiptare. Mori pjesë në Kongresin e Lushnjës, ku u zgjodh edhe anëtar i Këshillit të Lartë. Si kundërshtar i regjimit të Zogut, dënohet me vdekje, por ky vendim nuk u zbatua si pasojë e reagimit të madh publik.


MIHAL TURTULLI

Lindi në Korçë (1847-1935), ku edhe mori arsimin fillor e të mesëm. Studimet e larta për mjekësi (okulist) i kreu në Greqi dhe në Francë. Jetoi për shumë vite jashtë vendit, kryesisht në Egjipt dhe Zvicër. Veprimtar politik i çështjes kombëtare, disa herë ministër në qeveri të ndryshme dhe publicist në organet e diasporës. Në Kongresin e Lushnjës u zgjodh anëtar i Këshillit të Lartë. Përveçse veprimtar i çështjes kombëtare, Mihal Turtulli vlerësohet edhe si filantrop i madh, pasi kontribuoi mjaft për qytetin e Korçës, veçanërisht në fushën e zhvillimit të arsimit.

ALMA MILE
Panorama

[Albo]

Fotot me poshte jane:

1. Qeveria e dale nga Kongresi i Lushnjes duke hyre ne Tirane ne 11 shkurt 1920.

2. Myderiz Ismail Efendi Ndroqi

3. AQIF PASHË ELBASANI

[Albo]

Fotot me poshte jane:

4. Imzot Luigj Bumci

5. Abdi Toptani

6. Mihal Turtulli