Historia e Tiranës

[Davius]

Hyjnesha Aferdite ne emrin e qytetit
Historia e Tiranes nuk ka pse te mbeshtetet ne legjenda
Nga Ilir Mati

Me vjen keq kur per historine e qytetit te Tiranes ku kam lindur, i meshohet fort deshmive gojedhanore, kur dihet shkencerisht se keto deshmi te rendesishme nuk merren kurre si te dores se pare. Historia e Tiranes nuk ka pse te mbeshtetet ne legjenda, nderkohe qe kemi faktet per te shqyrtuar. Ne rradhe te pare, persa i perket prejardhjes te vete emrit te Tiranes, me duket se ka deshmi me te favorshme per t'iu afruar se vertetes, se sa perralla e pashait turk qe mori pergjigje nga plaka e cila thuhet se po tirte, nderkohe qe emri i vendit eksistonte shume kohe me pare se turqit te dukeshin ne Ballkan. Une po ve ne dukje dy nga keto deshmi, te cilat shkenca i quan te dores se pare: ato arkeologjike dhe toponimite.

Nder deshmite arkeologjike rreth Fushes se Tiranes, po permendim Zgerdheshin, Persqopin dhe muret ne Malin e Dajtit, te tria qendra te rendesishme te kultures sone, shume pak, per te mos thene aspak te vizituara edhe nga njerez te pasionuar me historine. Keto vendbanime jane datuar nga specialistet si te shekullit te trete para Krishtit. Per Zgerdheshin ka zera qe mbeshtesin arkeologun austriak J.G.Han, i cili per here te pare shprehu mendinin se prane atij fshati duhej kerkuar Albanopolisi i hartes se Ptolemeut. Punimet arkeologjike ne kete vendbanim jane nderprere ka kohe, pa nxjerre ndonje rezultat te sigurte ne lidhje me emrin e tij. Nuk jane gjetur as varrezat e atj qyteti te math, te rrethuar me mure te forte, te cilat mund te nxirrnin ne drite material te pasur arkeologjik qe do te ndihmonte per historine edhe te treves. Muret ne malin e Dajtit, mbi ish kampin e punetoreve, jane te paprekura nga arkeologet. Miku im Genc Celo me ka vene ne dijeni, se dikur aty nga vitet gjashtedhjete, gjate nje eskursioni me Neritan Ceken, ky i fundit aty ka gjetur nje monedhe. Germimet ne Persqop, te pakta, kane dhjetvjecare qe jane nderprere, edhe ketu, pa arritur ne ndonje perfundim ne lidhje me emrin e vendbanimit. Meqenese pervec pozicionit te perafert ne harten e Ptolemeut, nuk ka shpjegime te tjera ne lidhje me hipotezen Zgerdhesh-Albanopolis, per Albanopolisin mund te ngerme edhe nje dyshim tjeter nisur nga toponimi Petralba, Petrela e sotme.

Petralba qe do te thote guri i albes. Ndoshta me marrjen ne konsiderate te ketij toponimi, shtojme nje argument me shume pervec aferise ne harten e Ptolemeut, per te gjetur Albanopolisin. Nese udhetoni duke ardhur nga veriu neper Fushen e Tiranes ose nga perendimi neper rrjedhen e poshtme te Erzenit, per te zene luginen e Shkumbinit, pra per te dale ne rrugen Egnatia, si shenje do t'iu sherbeje shkembi i Petreles, mbas te cilit ne faqen e malit eshte Persqopi. Ne kete rast mund te mendojme se edhe Persqopi ka gjase te jete Albanopolis i hartes se Ptolemeut, me gurin e madh dhe te larte perpara si shenje orjentimi. Edhe vendosja ne harte e qytetit nga vete Ptolemeu, aty ku eshte distanca me e vogel midis dy luginave te ndara me male, si edhe orjentimi i qytetit nga ana jugore e maleve, jep idene se Albanopolisi mund te jete edhe ne Persqopin e sotem.

Permenda sa me siper, per te ndaluar ne lidhjen midis emrit te vendqendrimit Albanopolis, dhe kohes se ndertimit te vendbanimeve Zgerdhesh dhe Persqop. Ne te dy rastet kemi te bejme me ndertime te fundit te shek.IV p.K.-shek.III p.K. mbi ndertime protourbane. Duke kerkuar ne historine e lashte te pellgut te Adriatikut te kesaj periudhe, kam vene re se ne kete kohe romaket, gjate luftes njeqindvjecare, perzune shume kundershtare te tyre nga Gadishulli Italik. Per te treguar se sa e ashper ka qene lufta e romakeve ne kete kohe ndaj kundershtareve te tyre, kam zgjedhur nje cope nga Historia e Italise e Indro Montanelit, Fabri Editore Milano 1994 :

"Ndryshe nga romaket e sotem qe bejne shaka te medha, romaket e antikitetit cdo gje e merrnin shume seriozisht. Dhe vecanerisht, atyre kur u hipte ne koke qe te shkaterronin nje armik, jo vetem i hidheshin me lufte, e nuk pushonin deri sa ta mundnin edhe pse ju kushtonte ushtri pas ushtrie dhe dinare mbi dinare, por i hynin pastaj ne shtepi dhe nuk i linin gure mbi gure... Ishte lufte e gjate dhe e panderprere, te mundurve nuk iu linin as sy per te qare. Rralle eshte pare ne histori te njerezimit te zhduket nje popull nga faqja e dheut dhe nje popull tjeter qe te fshij gjurmet e bemave te tij me aq armiqesi dhe egersi.." Asnjeri nuk di me saktesi se c'u bene keta njerez te trajtuar keshtu. Ne kete rast, bazuar ne ndertime te shekullit te IV-III p.K. dhe ne toponimin Albanopolis, qyteti i albaneve, kemi te drejte te ngreme hipotezen se mund te jene albanet, banore rreth liqenit Alban, te debuar nga Gadishulli Italik, te cilet ndertuan vendbanimin e tyre te ri Albanopolisin. Kjo hipoteze, mund te qendroje e ngritur aq sa edhe hipotezat e tjera, derisa te dhena te sigurta, nder te cilat rezultatet e studimeve te mbeshtetura nga germimet arkeologjike, te vertetojne te kunderten.

Me 398 p.K, gjate luftes njeqindvjecare ndermjet romakeve te Romes dhe etruskeve te Veios, ndodhi qe ujerat e liqenit Alban te ngriheshin gjate thatesires. Romaket e quajten si shenje te zotave, por, meqe nuk dinin te kuptonin shenjat, zune rob nje prift etrusk dhe e nxoren para senatit. Ja cfare iu tha prifti etrusk nga Veio : " Ne librin mbi fatin dhe ne disiplinen etruskeve eshte shkruar se pakesimi i ujerave te liqenit Alban, eshte e lidhur me shkaterrimin e qytetit etrusk te Veios." Por ujerat e liqenit kontrolloheshin fshehtesisht nga banoret me ane te nje kanali nentokesor shkarkimi. Ate vere ata i kishin mbyllur portat e kanalit ! Kanali ishte 1200 m i gjate dhe eshte aty edhe sot e kesaj dite. Ne luften 100-vjecare, etrusket u munden dhe u skllaveruan, u vrane ose u shiten nga romaket. Shume te tjere u larguan pergjithmone ne vende te reja. Turma te medha, disa mijera njerez, u hodhen edhe ne bregun lindor te Adriatikut. Ne historine e Romes keto shperngulje kane qene te shpeshta. Psh, mbas shkaterrimit te 70 qyteteve te Epirit, Roma mori me vete 150 000 skllever.

Po ashtu me vone Roma, shpesh ka kthyer ne vendin e tyre, matane Adriatikut, ne brigjet e Ilirise, me mijera njerez. Hipotezes se ngritur i vine ne ndihme edhe toponime te tjera te mberritura deri me sot. Gjate nje bashkebisedimi mbi formimin e qyteterimit etrusk ne Universitetin per te Huaj te Peruxhias, ne korrik 1999, profesor Camporeale me pyeti per raportin midis etruskeve dhe shqiptareve. Meqenese kisha kuptuar se profesor Camporeale, ashtu si edhe profesore te tjere, e njihte punen e "zhdukjes" te misterit etrusk nga francesi Majani me ane te shqipes, i shpjegova atij me shume kujdes se nuk me intereson ky kendveshtrim, madje e quaj te gabuar. Jam i prirur te kuptoj ne se ne gjuhen dhe ne kulturen shqiptare gjenden ose jo gjurme qe mund te deshmojne per roporte te hershme midis kulturave te dy popujve qe flisnin keto gjuhe ne basenin e Adriatikut.

Si shembull i permenda profesorit toponimet e me poshteme : ARBAN, ALBANOPOLIS, PRISKE, DAITI, TUJAN , TIRANE, TUFINA, TALE, LANA, LINXA, FAGU Shpreha mendimin se keto toponime duket se permbajne informacion direkt per mundesine e pranise te kultures etruske ne zonat ku ato ndodhen dhe i takon etruskologjise per t'i verifikuar. Profesori me dha te drejte. Toponimet e mesiperme ndodhen ne zonen e Tiranes. Priska, eshte emri i mbretit te pare etrusk, burrit te Tanes, i cili thuhet se ka themeluar Romen. Ne historine e Romes jane tre mbreter etruske. Turan, eshte hyjnesha Aferdite e etruskeve. Ita, eshte Zeusi I etruskeve. Vini re se sa afer gjeografisht jane toponimet e me siperme me Albanopolisin. Perendia me e larte e etruskeve ishte Tin ose Tinia, te cilen romaket e quajten Giove.

Ne nje vazo te gjetur ne Dodone e cila ruhet ne muzeun e Luvrit shkruhet : THEOZOTO. Theo ne greqisht eshte zot, pra kemi : zot- zoto. Te Buzuku kemi: tinzot.Te etrusket kemi: Tin, Tinia. Ne etruskologji, perendia Tin mban ne dore tre rrufe : me te paren lajmeron (bubullin), me te dyten shfaqet (vetetin) dhe me te treten qellon (shkrepetin). Ne fjalet shqip : vete-tin , shkrepe-tin, bubull-in , mos valle kemi edhe emrin e perendise Tin, simboli i te cilit ishte rrufeja? Perendi tjeter e etruskeve eshte dhe Ita. Vendin ne te cilin kjo perendi ka lere shqiptaret e therrasin Tale ose edhe Itale. Ne nekropolin e Durresit eshte gjetur emri Eitalia, datuar ne shekullin IV -III p.K. Nga keto qe permendem me siper, nxitemi te kerkojme nese toponimi Tufina ka lidhje me tu Tina, pra me kuptimin: te perendia Tina. Po ashtu te kerkojme nese toponimi Dajti ka lidhje me emrin e perendise Ita, Tu ita, Ta Ita, te perendia Ita. Ne se Priska e Madhe dhe dy Priskat e Vogla ruajne emrin e mbretit te famshem Prisko. Ne se Lana Fagu eshte Lana Fegu qe haset ne epigrafine etruske. Nese Tirane, Tirkan, Tyrann, Tujan ka lidhje me hyjneshen etruske Turan. Pra, ne se ne kete zone te Ilirise, kemi deshmi te mbrritura deri me sot te kontakteve kulturore te popullsise ndoshta etruske te ardhur me vendasit. Sot si emer vendi kemi Shkallen e Tujanit dhe fshatin Tujan, fshat strategjik ne nje nga grykat me te rendesishme te kalimit te rruges antike drejt lindjes. Ne fshatin Brar, kam degjuar se grykes i thone edhe Turan.

Ambasadori venecian, me 1591, kur udhetoj nga Shengjini i Lezhes per ne Oher, nuk e permend Tiranen. Ne zonen per te cilen po flasim, ai permend Lacin, Prezen dhe Petrelen, por Tiranen jo. Permend se rreze malit kishte qendra te banuara, por Tiranen, jo. Si qender e banuar, ketu ku eshte sot, Tirana mund te mos kete ekzistuar, sepse ambasadori do ta kishte vene re gjate kalimit te detyruar neper fushe, por fusha emerin e kishte ne ate kohe, pa ardhur turqit dhe pashallaret e tyre, emer te cilin na e thote Barleti Tyrann. Kerkimet arkeologjike ne qytete antike qe permendem me siper, do te ndihmonin te kuptonim ne se keto shenja jane te rastit, te keqinterpretuara ose kane vlere. Do te na ndihmonin po ashtu, te thellonim studimet tona per te kuptuar me mire shkembimet kulturore midis popujve te lashte qe banonin ne pellgun e Adriatikut, dy popuj prej te cileve ishin etrusket dhe iliret. Sa per mua, une jam i bindur se emri i Tiranes nuk ka te bej me krijime mesjetare. Ai mund te kete ardhur nga emri i hyjneshes te cilen iliret dhe greket e therrisnin Aferdite, latinet Venere, dhe etrusket te ndjekur nga romaket, ndoshta te shperngulur nga Italia dhe te vendosur rreze Dajtit ne shekullin e trete para Krishtit, i thonin Turan. Emer qe te Barleti del Tyrann dhe sot shqiptohet Tirane. Ky emer rezulton 2700 vjet i deshmuar ne epigrafine etruske.

11 February, 2000

[Davius]

Tirana, si lindi dhe u rrit. Si u themelua dhe u bë e pavarur kryeqendra e shqiptarëve.

Shumë pak e njohin Tiranën e vjetër. Madje një pjesë e mirë e brezit të ri nga sondazhet e bëra nga OJF-të të ndryshme, del se lagjen e “Shallvareve” në kryeqytet e njohin si më të vjetrën. Por historia e metropolit shqiptar ndër vite vërteton dhe nxjerr në pah lashtësinë e lagjeve të tëra, që kanë filluar të mbulohen nga pluhuri i harresës. Banorë “puro“ tiranas rrallë të takon të gjesh në kryeqendrën e shqiptarëve. Ata pleqtë e moçëm që kanë ngelur tek-tuk në lagjet e vjetra të kryeqendrës të tregojnë me përpikmëri se si ka ndryshuar metropoli shqiptar për vite e shekuj me radhë.

Themelimi

Viti 1418 daton dhe me “pagëzimin” e emrit Tiranë. Në këtë vit në një dokument venecian është përmendur për herë të parë emri i kryeqendrës së shqiptarëve. Ndërsa më pas shumë vitesh, pasi u formua administrata e Turqisë, duke e organizuar atë në vilajete del se në vitin 1865 Tirana kishte 20 mijë banorë. Në fillimin e shekullit XX Tirana kishte 140.000 rrënjë ullinj, 400 mulli vaji dhe në pazarin e qytetit numëroheshin 700 dyqane. Nuk zgjati shumë dhe nën kujdesin e Esat Pash Toptanit u bë i mundur rregullimi i Pazarit të Ri, që dhe sot mban të njëjtin emër. Vitet iknin dhe Tirana rritej, në vitin 1912 sipërfaqja e qytetit u rrit 3 kilometra dhe më 26 nëntor të këtij viti Tirana shpallet e pavarur, duke u bashkuar me qeverinë e Ismail Qemalit.

Ndryshimet

Për herë të parë në vitin 1917 është hapur libraria e parë në metropolin shqiptar, nga familja Bakiu. Nga 1913-1920 Tirana përfshihet në luftën e parë botërore. Po në 1920 qyteti i Tiranës shpallet dhe kryeqendra e shqiptarëve. Po në këtë vit Kryqi i Kuq amerikan hap edhe shkollën e parë teknike. Vetëm dy vjet më vonë fillon dhe hartimi topografik i qytetit dhe në fund të 1922 përfundon bulevardi “29 Nëntori” si dhe rruga “Nëna Mbretëreshë” që sot njihet me emrin rruga e Durrësit. Ajo që vlen për t’u përmendur është se vetëm një vit më pas është bërë hartimi i planit të parë rregullues të kryeqytetit. Në vitin 1924 u ndërtuan Godina e Pallatit të Oficerave, Shkolla Bujqësore, Parlamenti dhe, po një vit më pas, u ndërtua blloku i ambasadave dhe Tirana u shpall kryeqender e bektashinjve. Ndërtimet u konkretizuan më shumë duke marrë modelet nga Turqia. Në vitin 1928 u rirregullua kulla e madhe e Sahatit. Nuk kaluan shumë vite dhe në vitin 1929 u rregullua kompleksi i parë Spitalore që sot është Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, në atë kohë cilësohej si qendra më e madhe në Ballkan, pasi kjo e fundit përbëhej nga 300 shtreter.

Lufta e Dytë Botërore

Godinat e ministrive, Bashkia e Tiranës, (godina e sotme) Banka e Shqipërisë, lidhjet rrugore e ajrore mes qyteteve, 28 hotele, pallatet e shallvareve, 7 farmaci, katër kinema, pesë shkolla të mesme dhe nje numer i madh organesh mediatike lulëzuan në Tiranë nga viti 1925 deri më 1938. Një vit më pas gjatë pushtimit italian u ndërtua Këshilli i Ministrave, stadiumi “Qemal Stafa”, Hotel “Dajti”, komplekse banimi në Laprakë. Në vitin 1949 u rregullua hekurudha Tiranë-Durrës, dhe vetëm pas një viti u ngritën parku „Rinia“ dhe Kinostudioja „Shqipëria e Re“. Të tjera ndryshime ndër vite…

Tirana e sotme

Viti 2000 shënon dhe vitin e rinovimit të monumenteve të kulturës. Po në këtë vit e gjithë qendra e Tiranës iu nënshtrua një procesi restaurimi, të titulluar “Kthim në identitet”, projekti kishte dy qëllime: kthimin e hapësirave publike për qytetarët, si dhe restaurimi i godinave me vlera historike. Po në këtë vit vendoset në rrugën “Punëtorët e Rilindjes” monumenti i Sulejman Pashës, i cili është cilësuar dhe themeluesi i Tiranës. Vetëm një vit më pas mbaron së punuari Kisha Katolike e Shën Palit më e madhja në Tiranë. Po në këtë vit përurohet dhe autostrada Tiranë-Durrës.

Gazeta e Tiranës
.

[Kreksi]

Tirana ne pragë te luftes se dyte botrore;

Ne nje numer te posaqem MACH i Parisit ne vitin 1939, vetem nje jave pas pushtimit italian i kushton Shqiperise me disa faqe duke treguar mbreterine e shqiperise para pushtimit qe nga pamvaresija e sajë.
Ne kete reviste speciale ka nje mori fotosh te rralla e nder to shifet edhe Tirana e atyre viteve para pushtimit italianë.

[arbereshi_niko]

Tirana, si lindi dhe u rrit. Si u themelua dhe u bë e pavarur kryeqendra e shqiptarëve.

Shumë pak e njohin Tiranën e vjetër. Madje një pjesë e mirë e brezit të ri nga sondazhet e bëra nga OJF-të të ndryshme, del se lagjen e “Shallvareve” në kryeqytet e njohin si më të vjetrën. Por historia e metropolit shqiptar ndër vite vërteton dhe nxjerr në pah lashtësinë e lagjeve të tëra, që kanë filluar të mbulohen nga pluhuri i harresës. Banorë “puro“ tiranas rrallë të takon të gjesh në kryeqendrën e shqiptarëve. Ata pleqtë e moçëm që kanë ngelur tek-tuk në lagjet e vjetra të kryeqendrës të tregojnë me përpikmëri se si ka ndryshuar metropoli shqiptar për vite e shekuj me radhë.

Themelimi

Viti 1418 daton dhe me “pagëzimin” e emrit Tiranë. Në këtë vit në një dokument venecian është përmendur për herë të parë emri i kryeqendrës së shqiptarëve. Ndërsa më pas shumë vitesh, pasi u formua administrata e Turqisë, duke e organizuar atë në vilajete del se në vitin 1865 Tirana kishte 20 mijë banorë. Në fillimin e shekullit XX Tirana kishte 140.000 rrënjë ullinj, 400 mulli vaji dhe në pazarin e qytetit numëroheshin 700 dyqane. Nuk zgjati shumë dhe nën kujdesin e Esat Pash Toptanit u bë i mundur rregullimi i Pazarit të Ri, që dhe sot mban të njëjtin emër. Vitet iknin dhe Tirana rritej, në vitin 1912 sipërfaqja e qytetit u rrit 3 kilometra dhe më 26 nëntor të këtij viti Tirana shpallet e pavarur, duke u bashkuar me qeverinë e Ismail Qemalit.

Ndryshimet

Për herë të parë në vitin 1917 është hapur libraria e parë në metropolin shqiptar, nga familja Bakiu. Nga 1913-1920 Tirana përfshihet në luftën e parë botërore. Po në 1920 qyteti i Tiranës shpallet dhe kryeqendra e shqiptarëve. Po në këtë vit Kryqi i Kuq amerikan hap edhe shkollën e parë teknike. Vetëm dy vjet më vonë fillon dhe hartimi topografik i qytetit dhe në fund të 1922 përfundon bulevardi “29 Nëntori” si dhe rruga “Nëna Mbretëreshë” që sot njihet me emrin rruga e Durrësit. Ajo që vlen për t’u përmendur është se vetëm një vit më pas është bërë hartimi i planit të parë rregullues të kryeqytetit. Në vitin 1924 u ndërtuan Godina e Pallatit të Oficerave, Shkolla Bujqësore, Parlamenti dhe, po një vit më pas, u ndërtua blloku i ambasadave dhe Tirana u shpall kryeqender e bektashinjve. Ndërtimet u konkretizuan më shumë duke marrë modelet nga Turqia. Në vitin 1928 u rirregullua kulla e madhe e Sahatit. Nuk kaluan shumë vite dhe në vitin 1929 u rregullua kompleksi i parë Spitalore që sot është Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, në atë kohë cilësohej si qendra më e madhe në Ballkan, pasi kjo e fundit përbëhej nga 300 shtreter.

Lufta e Dytë Botërore

Godinat e ministrive, Bashkia e Tiranës, (godina e sotme) Banka e Shqipërisë, lidhjet rrugore e ajrore mes qyteteve, 28 hotele, pallatet e shallvareve, 7 farmaci, katër kinema, pesë shkolla të mesme dhe nje numer i madh organesh mediatike lulëzuan në Tiranë nga viti 1925 deri më 1938. Një vit më pas gjatë pushtimit italian u ndërtua Këshilli i Ministrave, stadiumi “Qemal Stafa”, Hotel “Dajti”, komplekse banimi në Laprakë. Në vitin 1949 u rregullua hekurudha Tiranë-Durrës, dhe vetëm pas një viti u ngritën parku „Rinia“ dhe Kinostudioja „Shqipëria e Re“. Të tjera ndryshime ndër vite…

Tirana e sotme

Viti 2000 shënon dhe vitin e rinovimit të monumenteve të kulturës. Po në këtë vit e gjithë qendra e Tiranës iu nënshtrua një procesi restaurimi, të titulluar “Kthim në identitet”, projekti kishte dy qëllime: kthimin e hapësirave publike për qytetarët, si dhe restaurimi i godinave me vlera historike. Po në këtë vit vendoset në rrugën “Punëtorët e Rilindjes” monumenti i Sulejman Pashës, i cili është cilësuar dhe themeluesi i Tiranës. Vetëm një vit më pas mbaron së punuari Kisha Katolike e Shën Palit më e madhja në Tiranë. Po në këtë vit përurohet dhe autostrada Tiranë-Durrës.

Gazeta e Tiranës
.

Posi ke te drejte..., ashtu eshte! Mos ishte gje edhe ajo xhamia ke foto qe ke bashkangjitur...more?
Me kujtohet aty nga fillimi i viteve 80' - kur ne pallatin e kutures ne Tirane u festua 100-vjetori i themelimit..., o ndoshta 120-vjetori?... Pastaj i gjithe qarku i Tiranes ne 1937, nuk kishte 30.000 banore!
Me duket si barcalete e thene nga Fadil Hasa, aty ke Sofra e Tiranes, kur gjyshi i tij banonte rreze Dajtit...

[Kreksi]

Kjo ishte Tirana para 1939 tes.

[Kreksi]

[brooklyn2007]

E kush mund te sherbeje si burim informacioni me i mire sesa ai i vet Bashkise se Tiranes ne lidhje me historine e ketij qyteti?!!!



Tri hipotezat për prejardhjen e emrit të Tiranës

1- “Tiranë” mendohet se vjen nga fjala “Theranda”, e përmendur në burimet e lashta greke dhe latine, që vendasit e quanin Te Ranat, meqë fusha ishte formuar si rezultat i materialeve të ngurta që sillnin ujrat nga malet përreth.


2- “Tirana” vjen nga “Tirkan”. Tirkan ka qenë një kështjellë në shpat të Malit të Dajtit. Edhe sot e kësaj dite ekzistojnë rrënojat e kësaj kështjelle të lashtë që daton në fillimin e shekullit I para Krishtit. Kjo mendohet të ketë qenë kështjella që historiani bizantin Prokop, (shek.VI), e quan Kështjella e Tirkanit.


3- “Tirana” vjen nga greqishtja e vjetër, “Tyros” që do të thotë bulmet. Mendohet se ky variant ka mbetur ngaqë në fushën e Tiranës bëhej tregtimi i bulmetrave nga barinjtë e zonave përreth.


Për herë të parë emri i Tiranës në formën e sotme përmendet në vitin 1418 në një dokument të Venedikut.

Për herë të parë regjistrimi i tokave u bë nën pushtimin otoman në vitet 1431-1432. Tirana kishte 60 qendra të banuara me rreth 1000 shtëpi dhe 7300 banorë.

Në shekullin XV njihen, siç përmendet nga Marin Barleti, Tirana e Madhe dhe Tirana e Vogël.

Në regjistrimet e vitit 1583 treva e Tiranës rezulton me 110 qendra të banuara, 2900 shtëpi dhe 20, 000 banorë.

Tirana u themelua në 1614 nga Sulejman Pasha, i cili ishte me origjinë nga fshati Mullet. Fillimisht ai ndërtoi një xhami, një furre dhe një hamam.

Dy shekuj me vonë drejtimin e qytetit e mori familja Toptani nga Kruja. Dy lagjet më të vjetra të Tiranës kanë qenë ajo e Mujos dhe e Pazarit, të ndodhura sot në zonën mes qëndrës aktuale dhe Rrugës së Elbasanit, në të dy anët e Lanës.

Në vitin 1703, Tirana kishte 4000 banorë.

Në vitin 1769 treva e Tiranës eksportonte në tregjet e Venedikut 2600 fuçi me vaj ulliri dhe 14.000 dengje duhani.

Në vitin 1820, Tirana kishte 12.000 banorë.

Në vitin 1901, Tirana kishte 15.000 banorë.

Në fillim të shekullit XX, Tirana kishte 140.000 rrënjë ulliri, 400 mullinj vaji, ndësa pazari i saj numëronte 700 dyqane.

Në vitin 1838, Tirana kishte 38.000 banorë.

Në vitin 1945 kishte 60.000 banorë. Xhamia në qendër të Tiranës, e quajtur Xhamia e Et'hem Beut, filloi të ndërtohej më 1789 nga Molla Beu, i ardhur nga Petrela. Xhamia u përfundua më 1821 nga i biri i Molla Beut, Haxhi Et'hem Beu, stërnipi i Sulejman Pashës. Për të punuan mjeshtrit më të mirë të Shqipërisë. Kulla e Sahatit u fillua nga Haxhi Et'hem Beu rreth vitit 1821-1822 dhe u përfundua me ndihmat e familjeve të pasura të Tiranës. Montimi i sahatit u bë nga familja Tufina. Më 1928 u ble në Gjermani nga shteti shqiptar një sahat modern dhe kulla u ngrit në lartësine 35 metra. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Sahati u dëmtua, por u rivu në punë në korrik të vitit 1946.

Kisha Ortodokse e Shën Prokopit u ndërtua në vitin 1780.

Kisha Katolike e Shën Mërisë u ndërtua në vitin 1865 me shpenzimet e Perandorit austro-hungarez Franz Jozef. Ura e Tabakëve dhe Ura e Terzive, (aktualisht ura e Rrugës së Elbasanit), datojnë në fillim të shekullit XIX. Tyrbja e Kapllan Pashës, (pranë monumentit “Ushtari i Panjohur”), është ndërtuar në vitin 1816.

Bibloteka u themelua në vitin 1922 dhe kishte 5000 vëllime.

Kalaja e Petrelës ndodhet 12 km nga Tirana dhe daton në shekullin IV, para Krishtit. Formën e saj aktuale e mori në shekullin e XIII nën sundimin e Topiajve dhe më vonë kaloi pronë e familjes së Kastriotëve.

Tirana u shpall kryeqytet i përkohshëm më 8 shkurt 1920 nga Kongresi i Lushnjes dhe përfundimisht e mori këtë status më 31 dhjetor 1925.

Tirana është kryeqendra botërore e bektashinjve nga viti 1925, vit kur bektashinjtë u ndaluan dhe përzunë nga Turqia.

Plani i parë rregullues i qytetit u hartua në vitin 1923 nga Estref Frashëri. Rruga e Durrësit është hapur më 1922 dhe quhej rruga “Nana Mbretneshë”. Për ndërtimin e saj u prishën shumë shtëpi e kopshte. Godina ekzistuese e Parlamentit u ngrit më 1924 dhe fillimisht ka shërbyer si Klubi i Oficerëve. Atje, më 1 shtator 1928, Ahmet Zogu shpalli monarkinë.

Qendra e Tiranës është projektuar nga arkitektët e njohur italianë të periudhës musoliniane Florestano de Fausto dhe Armando Brasini.

Pallati i Brigadave (ish-Pallati Mbretëror), godinat e Ministrive, Banka Kombëtare dhe Bashkia janë vepra të tyre.

Bulevardi “Dëshmorët e Kombit” është ndërtuar në vitin 1930 me emrin Bulevardi Zogu I. Në periudhën e komunizmit pjesa nga Sheshi “Skënderbej” deri te Stacioni i Trenit u quajt Bulevardi “Stalin”.

Pallati i Kulturës, ku ndodhet Teatri i Operas dhe Baletit dhe Bibloteka Kombëtare, u përfundua më 1963. Ai u ndërtua mbi ish-Pazarin e Vjetër të Tiranës dhe tulla e parë u vendos nga ish-presidenti sovjetik Nikita Hrushov më 1959.

Monumenti i Skënderbeut, i ngritur më 1968, është vepër e Odhise Paskalit, në bashkëpunim me Andrea Manon dhe Janaq Paçon. Ai u vendos me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së heroit tonë kombëtar.

Monumenti “Nënë Shqipëri”, 12 metra i lartë, u përurua në varrezat e “Dëshmorëve të Kombit” më 1971.

Akademia e Shkencave u përfundua më prill 1972.

Galeria e Arteve Figurative u krijua më 1976 dhe në të përfshihen rreth 3200 vepra të autorëve shqiptarë dhe të huaj.

Muzeu Historik Kombëtar u ndërtua më 1981 dhe afresku në pjesën ballore të tij titullohet “Shqipëria”.

Qendra Ndërkombëtare e Kulturës, ish-muzeu “Enver Hoxha”, u përurua më 1988. “Piramida” u projektua nga një grup arkitektësh nën drejtimin e Pranvera Hoxhës dhe Klement Kolanecit.

Në vitin 1990 Tirana kishte 250.000 banorë. Aktualisht, dyndja masive e banorëve nga gjithë pjesët e tjera të vendit drejt kryeqytetit, e ka çuar popullsinë e Tiranës në mbi 700.000 banorë.

Në vitin 2000 qendra e Tiranës, nga Korpusi Qendror i Universitetit dhe deri te Sheshi “Skënderbej”, u shpall Ansambël Kulturor me vlera të veçanta dhe mbrohet nga shteti. Po atë vit, në këtë zonë filloi një proces restaurimi i quajtur “Kthim në Identitet”


http://www.tirana.gov.al/?cid=1,8,1

[Albo]

Themelimi, ndërtimi dhe zhvillimi ndër vite i kryeqytetit të Shqipërisë

Historia e Tiranës, në foto të rralla

Agim Faja

Në shtator të vitit 1996, i ftuar nga Arben Shira, një ish-nxënësi im tashmë emigrant, piktor me emër të mirë dhe konsiderata të veçanta në Fasano, bashkë me gruan time, Durrijen, shkuam për një vizitë në Itali. Brenda harkut kohor të një muaji, pamë dhe vizituam shumë qytete të mahnitshme, qendra kulturore dhe galeri me vepra arti të përmasave botërore për të cilat kishim dëgjuar, kishim lexuar apo i kishim parë në riprodhime dhe emisione televizivë. Për gjysmë shekulli mbyllje hermetike, asnjëherë nuk na kishte shkuar ndërmend, se mund t’i shkelnim me këmbë ato vende apo t’i preknim me duar ato mrekulli.
Natyrisht, këtu nuk do të shkruaj për ato që pamë, se nuk është vendi, por për një fakt që më ka bërë shumë përshtypje. Kjo ndodhi në Bastija të Umbrias, ku bashkë me Benin kishim shkuar për një vizitë tek Edi, baxhanaku i tij. Që andej do të shkonim në Firence, Peruxhia e Romë. Atë mëngjes që do të niseshim për në Romë, pronari i pallatit ku banonte Edi me familjen, erdhi për të pirë një kafe me ne dhe kur mori vesh se po bëheshim gati për të udhëtuar drejt kryeqytetit italian, tha më një farë habie dhe ironie bashkë: “Interesant vini ju prej Shqipërie, për të parë Romën, ndërkohë që unë akoma nuk e kam parë. Jam 75 vjeç dhe ja ku e kam, shumë afër”.
Të them të vërtetën mbeta si i shtangur. Nuk e merrja me mend se si mund të ndodhte një gjë e tillë. O zot si mund të vdesësh pa parë kryeqytetin e vendit tënd, veçanërisht Romën, djepin e rilindjes, vendin e artit dhe të kulturës, me vlera botërore, kryeqendrën e Perandorisë Romake? Dhe e thua këtë muhabet a thua e kishim ne fajin.

Nëpër faqet e historisë

Ma do mendja se nuk ka shqiptar, as në zonën më të thellë të vendit, që të mos e ketë parë Tiranën. Dhe e kam fjalën për të moshuar, pa për fëmijët... as që diskutohet, pasi ata e kanë parë me ekskursionet që organizojnë shkollat, në zbatim të programeve mësimore. Unë për vete Tiranën e kam parë në vitin 1948, kur isha vetëm 9 vjeç. Ai qe kontakti i parë fizik me kryeqytetin, pasi Tiranën e kisha parë vite të shkuara, nëpër fotografi që i blija nëpër dyqanet e Bakajve në Shijak dhe Durrës, dhe i shihja në librat e tim eti, që ishte mësues. I ruaj dhe sot ato fotografi, kryesisht me ngjyra, me lustër dhe mat, të foto Balit, të institucionit gjeografik “De Agostini-Novara”, të Italisë, të Foto Stampa “Angeli Terni” të stabilimentit “Dalle Nogare e Armeti- Milano” etj, ku dukeshin pamje të Tiranës në fillim të shekullit të njëzet, si xhamia e Et`hem Beut dhe kulla e Sahatit, pazari i vjetër, sheshi i madh me rotondo betoni, xhamia e Karapicëve, tyrbja e Kapllan Pashës,.....pallati “Vllazën Kaceli”, etj. Në printime të tjera, të Vesim Kokalarit, stampuar në Torino, kisha parë fotografi kostumesh popullore të Tiranës, sidomos të grave të veshur me dimiq – mermeti të bardhë, me jelek të kuq, të qëndisur me fije ari, bluzën, këmbësorët, hilallikun dhe brezin poshtë tyre, shkruhej: “Costume di Tirana”, ndërsa në mes: “Ricordod’Albania” ( kujtim nga Shqipëria). Kur do të shkoja nxënës në liceun artistik “Jordan Misja” më 1954, Tirana do të ishte tashmë një ëndërr e realizuar dhe unë gjatë tërë viteve dhe gjatë studimeve të larta do të isha banor i saj, do ta njihja më me hollësi jetën e historinë e saj. Pa dashur të përsëris çka kam shkruar në “Gazeta Shqiptare” në vitin 2001,(Tirana, përse e dëshirojnë kaq shumë të gjithë), duke lexuar e studiuar vëllime të ndryshme historike të bëra enkas për Tiranën dhe monumentet kulturore të saj do të mësoja se si datë e themelimit të qytetit merret viti 1614 ku nën kujdesin e Sulejman Pashë Bargjinit, në vendin ku sot është monumenti i “partizanit”, u ngrit bërthama e parë e qytetit të ardhshëm me një bërthamë, një hamam, një furrë e disa dyqane. Nga mesi i shek XVII mori një hov zhvillimi me pazarin ku zejtarët punonin mëndafsh, pëlhurat e pambukut, lëkurat, qeramikën, metalet, argjendin etj. Lagjja e parë qe ajo e Bamit, më vonë ajo e “ Mujos” dhe më 1789-ën nisi të ndërtohej xhamia e Ethem Beut. Nga një studim tjetër, do të mësoja se sipas përshkrimit që ndodhej në portretin e brendshëm të xhamisë, mendohej që ndërtimi i saj kishte filluar që më 1784 dhe bëhej me shpenzimet e Molla Beut, i cili ishte stërnip nga vija femërore e themeluesit të Tiranës, Sulejman Bargjinit. Molla Beu arriti të ndërtonte vetëm trupin e xhamisë (mesxhiden) së bashku me kupolën e saj. Atë e përfundoi i biri i tij, Haxhi Ethemi, i cili më 1821 ngriti minaren, ndërtoi portikun, plotësoi çatinë, ndërmori dekoracionet dhe më 1823, pikërisht dy vjet më vonë përfundoi pikturat e portikut. Të frymëzuar nga një ambicie e lartë e artistike, ndërtuesit e saj arritën që më këtë faltore t’ia kalonin të gjitha të tjerave të ndërtuara na Tiranë para dhe pas saj. Në të vërtetë për nga hijeshia, niveli arkitektonik dhe nga raporti i drejtë i përmbajtjes së formës, xhamia e Ethem Beut ose Haxhi Ethemit renditet pranë monumenteve më të bukura arkitekturale të kësaj gjinie që ruhen në Gadishullin Ballkanik dhe numërohet e pesta faltore islamike me minaret që u ndërtua në Tiranë. Po për xhaminë e Haxhi Ethem Beut do të lexoja se në pikturimin e jashtëm të saj paraqiteshin peizazhe që tregojnë pamje të Stambollit dhe të grykës së Bosforit. Ky pikturim është mjaft interesant dhe unik në botën islamike, e padyshim këtu ka punuar dora e një piktori të ndikuar nga arti perëndimor. Kjo xhami me ndërtim masiv, minaret elegante e të zhdërvjellëta e me dekorim të pasur brenda dhe jashtë shquhet edhe për kapitelet karakteristike të pesëmbëdhjetë shtyllave të sofasë, secila me zbukurime të ndryshme. Do të mësoja se më 1830 u ngrit Kulla e Sahatit, 36 metra e lartë dhe pas Tiranës u zhvillua Kruja prej pushtimit turk. Në kohën e atij pushtimi ishte ndarë nëpër bejlerë të ndryshëm që herë lidheshin me krushqira e herë luftonin midis tyre për të pushtuar pronat e njëri-tjetrit. Për zotërimin e Tiranës, kishte pasur grindje midis feudalëve të Tiranës dhe të Toptanëve të Krujës dhe në shek. XIX pushtetin e morën në duar këta të fundit. Kujtoj këtu historinë e martesave të katër djemve të Kapllan Pashë Toptanit me katër vajzat e Ahmet Myftar Beut që ndërtoi kalanë, e cila konsiderohet simbol i vjetër i Tiranës. Që në kohën e tij filluan ardhjet e atyre që do të bëheshin banorë të Tiranës. Do të ndërtonin shtëpi të reja dhe do të formonin lagjet e para të vogla të Tiranës, mëhallat. Do të mësoja se më 1889, nisi të jepej në shkollat e Tiranës mësimi i gjuhës shqipe. Më 1908 u themelua klubi patriotik “Bashkimi” ndërsa më 26 nëntor 1912; në marrëveshje me Ismail Qemalin u ngrit flamuri kombëtar; gjatë luftës ballkanike u pushtua përkohësisht nga ushtritë serbe, mori pjesë në kryengritjen e fshatrave të udhëhequr nga Haxhi Qemali më 1914-1915; më 1920 u shpall kryeqyteti i vendit; më 1924 qendër e revolucionit të qershorit të kryesuar nga Fan S. Noli dhe më 1928 kryeqyteti i mbretërisë shqiptare. Nga dëshira për të ditur sa më shumë për Tiranën do të mësoja se megjithëse viti 1940 konsiderohet si vitit i ndërtimit të Kalasë së Tiranës, hamendësimet thonë se i takon një periudhe më të përtejme, mbase bizantine dhe se ndërtuesi i saj, Ahmet Beu, e bëri për të rrethuar kullën e gjatë që kishte brenda saj, selamllëkun (ambejtin për miq) dhe haremllëkun (ambientin për familjarë). Do të lexoja dhe një shkrim interesant të çifutit Jaseph Roth, botuar që në vitin 1927 ku ai nënvizonte se tiranasit i donin shumë trëndafilat dhe muzikën. Shëtisnin me trëndafila në gojë dhe i mbanin për zbukurim në sythat e kopsave. Pjesa më e madhe e tyre kishin qenë në Amerikë dhe atje u kishin bërë dhëmbëve mbushje më florinj si dhe instrument kodofonë. Ata këndonin këngën e banorëve për të dëftuar se kishin parë botën e madhe për të nxjerrë nostalgjinë për Amerikën, të cilën e kishin lënë nga malli për Tiranën. Kjo, sepse Tirana ishte një qytet i qetë, se tiranasit rrinin orë të tëra përpara dyqaneve të tyre ku jehonin tinguj muzikorë të qemaneve, klarinetave, mandolinave e dajreve. Kur pushonin ato do të dëgjoheshin gjelat që këndonin, çekanët e farkëtarëve dhe thirrjet e myezinëve nëpër minaret e xhamive. Shtëpitë e tiranasve, ndërtuar më stil oriental, kopshte të bukura ku mbilleshin zarzavate e pemë frutore dhe kultivonin të gjitha llojet e luleve. Trëndafilat, karafilat, shebojën, silfjanin dhe hidërshanën. Ujin për vaditje e merrnin nga një kanal që kalonte midis qytetit. Çdo shtëpi tiranase kishte pusin e vet me kovë e çikrik në mes të oborrit. Ujin për të pirë ata e merrnin nga Linza, një ujë i mrekullueshëm, i ftohtë, i lehtë dhe i shëndetshëm. Në vitet 1830-1840, siç shkruan Rroth, qyteti i Tiranës numëronte 8000 mijë banorë dhe katërqind e tetëdhjetë dyqane. Duke gërmuar e lexuar, do të mësoja se planet për rregullimin urbanistik të Tiranës u ideuan nga Haxhi Ethem Beu dhe Abdurraman Pashë Toptani. Ndërsa plani i parë urbanistik, pas shpalljes së saj kryeqytet (më 11 Shkurt 1920) dhe kthimit në një qytet modern do të hartohej në vitin 1923, nga Eshref Frashëri, i plotësuar dhe nga një studim i Institutit Gjeografik të Firences. Do të mësoja se plani më i madh urbanistik që do ta radhiste Tiranën përkrah qyteteve të tjera evropiane do të hartohej nga arkitekti i shquar italian, Armando Brasini, të cilin e ftoi vetë mbreti Zog i Parë. Ai njihet si krijues i planeve të mëdha urbanistike të Italisë fashiste. I takojnë atij sheshi “Skënderbej”, ministritë, Banka e Shtetit, materniteti, Spitali Ushtarak, hangari i aeroplanëve, Rruga e Kavajës, Rruga e Durrësit, Rruga e Dibrës, Universiteti Shtetëror, Asambleja (sot Akademia e Arteve të Bukura), Muzeu Arkeologjik, Shtëpia e Oficerëve, hotel “Dajti”, stadiumi kombëtar “Qemal Stafa” që u përfundua në vitin 1946, kompleksi i ndërtimeve në fund të bulevardit “Dëshmorët e Kombit” etj. I mora këto informacione nga vëllime të ndryshme me studime historike, të bëra enkas për Tiranën dhe monumentet kulturore të saj, nga revista “Hylli i Dritës” dhe monografi si ajo e Niko Nishkut botuar vitet e fundit. Kush ishte Said Sermedi Toptani, ku ka të dhëna shumë interesante për Tiranën.

Fjalë për emërtimin e Tiranës

Tirana, në truallin që është sot i takon një vendbanimi të kohës antike të periudhës së neolitit. Arkeologët tanë kanë zbuluar rrëzë Dajtit rrënojat e një kështjelle të shekujve të parë të erës së re, që ka gjasë të jetë kështjella me emrin Tirkan, të cilën e përmend në shekullin e gjashtë historiani bizantin Prokopi. Për këtë kështjellë flasin edhe aktet venedikase të vitit 1418. Humanisti i shquar shqiptar, Marin Barleti, në veprën e tij madhore “Historia e Skënderbeut” shkruan se me emrin e Tiranës, ndeshet një rrënjë e lashtë që haset edhe në viset e tjera shqiptare ku banonin ilirët. Tiranën e rrethojnë disa kodra, në shpinë të së cilave janë ndërtuar një varg kalash, si ajo e Petrelës, e Prezës, Ndroqit, Farkës etj., të cilat shërbenin për mbrojtjen e Durrësit e të Krujës. Në periferi të fushës së vjetër të aviacionit tek i ashtuquajturi “Kroi i Shëngjinit” pranë një faltoreje të vjetër mesjetare, arkeologët kanë zbuluar një mozaik interesant bashkë më mbeturina të tjera arkitektonike të antikitetit të vonë. Duke kërkuar emërtimin e këtij vendbanimi të lashtë hasim në disa variante: Sipas variantit të parë, emri Tiranë mendohet se vjen nga fjala Theranda e përmendur në burimet e lashta greke e latine. Vendasit e quanin Teranat, meqenëse fusha ishte formuar si rezultat i materialeve të ngurta që sillnin ujërat nga malet përreth. Në një studim të tij, Dr. Maliq Osi nga Kosova, duke gërmuar në historikun e lashtësisë së Prizrenit shkruan se, sipas akademikut amerikan, Erik Hempi, gjatë hulumtimeve të tija ka ardhur në përfundimin se emri Theranda përbëhet prej: pri (për, pre) term urbanistik me kuptim, kështjellë, qytet, qytet i madh dhe zerandë. Në variantin e dytë, emri Tiranë vjen nga Tirkan. Kjo është kështjella për të cilën folëm më sipër që daton e ndërtuar në fillimet e shekullit të parë të erës sonë. Rrënojat e saj ekzistojnë edhe sot pranë urës së Brarit në një shpat të Malit të Dajtit. Sipas ariatit të tretë fjala Tiranë vjen nga emir i kryeqytetit të Persisë: Teheran, në kujtim të një fitoreje të korrur nga Sulejman Pashë Bargjini në krye të ushtrisë turke gjatë një fushate në Persi. Në vitin 1614, Sulejman Pasha ishte sundimtar i Tiranës. (Nga një kalendar mysliman i vitit 2001) kështu mendon edhe Faik Konica. Sipas tij, qytetin e Tiranës e krijuan ushtritë osmane aty nga viti 1600. Emri i qytetit gjithnjë sipas Konicës, nuk është gjë tjetër veçse një formë e çoroditur e Teheranit, kryeqytetit të Persisë. Ka dhe dijetarë të tjerë që mendojnë se Tirana e mori emrin nga qyteti i Teheranit të Persisë, nga i cili vinin qytetarë për tregti. (Kjo sipas “Në Teheran, një ditë si në Tiranë” nga Shaban Sinani). Në variantin e katërt, Tirana siç duket e mori emrin e saj prej emigrantëve turq. Nga pellazgo-tirenasit që erdhën dhe zunë vend me të tjerë fise italiane në kohëra shumë të moçme, së bashku me princ Albën nga Alba-Longa me Mesapinjën që ndenjën në Mesaplik të Vlorës e të tjera fise italo-pellazgjike. Kështu rrodhi emri i qytetit të sotëm, malësisë dhe i fushës që mbajnë po këtë emër dhe jo nga qyteti persian i Teheranit, siç duan ta përshkruajnë legjendat myslimane të vendit dhe as nga fjala greke, Tyros (bulmeti), siç duan ta origjinojnë grekët. Tirana përmendet edhe përpara se të vinin turqit në Shqipëri. Me emrin Tirana kemi dy fshatra, “Tirana e vogël” dhe Tirana e madhe që është dhe kryeqyteti i sotëm. Pikërisht këtë ka pohuar dhe humanisti dhe historiani ynë, Marin Barleti. Tiranë të vogël, siç thotë dhe shkrimtari e arkeologu i njohur, mbledhësi i Kanunit të Lekë Dukagjinit Shtjefën Gjeçovit në novelën e tij “Mnera e Prezëz”, “Tmerri i Prezës” Barleti quante pikërisht Prezën. Ndërsa sipas variantit të pestë dhe të fundit një mësuese pensioniste dëftonte, se kur kishte qenë nxënëse në shkollën fillore “Lidhja e Prizrenit” në Shijak, në vitin 1943, mësuesi Sulejman Kalaja, ndërsa shpjegonte “Tiranën” në orën e gjeografisë u kishte thënë se emri Tiranë vjen nga fjala “tjerr anën”. Kur Sulejman Pashë Bargjini themelues i qytetit kthehej për në shtëpi të tij qe futur në një oborr ku gratë po punonin në vegjë. I kishte vështruar një copë herë, pastaj i kishte pyetur se ç’po bënin. “Po tjerrim anën”, i qenë përgjigjur ato. Ai kishte qeshur dhe andej u kishte thënë shoqëruesve: Qytetin që po ndërtojmë do ta quajmë “tjerr anën”. Të ketë pasur atë kohë kaq shumë avlëmende? Ndoshta edhe pse duket pak naiv, varianti “tjerr anën” duhet marrë në konsideratë pasi ka qytete me emërtime të këtilla dy gjymtyrëshe, që lidhen me profesionet artizanale si: “Farkë” nga farkëtari, “Terzie” nga rrobaqepësi dhe “çizmelie” ngase në kohën e Turqisë aty punoheshin çizme. Duke pasur parasysh të folurën e tiranasve autoktonë them se të gjitha variantet do të tingëllonin: të ranat - të ronat; tirkan – tirkon; teharan – teheron; tirenas – tiranas; tjerr anë – tjerr onë. I vetmi variant më i përafërt me emrin e sotëm natyrisht është i parafundit (Tirenas – Tironas).

Ndoshta është vërtetë varanti më bindës?

Tirana mendoj se ka bubërruar gjithnjë në mendjet e shqiptarëve, që nga veriu në jug e që nga lindja në perëndim. Cilido e ka dëshiruar dhe e ka ëndërruar atë, ta ketë si vend banim të tij. Në vitet e diktaturës komuniste për pjesën më të madhe të shqiptarëve, ajo mbeti një ëndërr në sirtar, pasi qe një gjë shumë e vështirë (gjer në pamundësi) bërja e pasaportizimit. Në ato vite, shteti kishte betonizuar tabunë: “aty ku ke lindur, do të vdesësh” krejt ndryshe nga sot, pas viteve ‘90, që kushdo që ka dëshirë, qoftë dhe nga cepi më i largët i Shqipërisë mund të vijë të jetojë e të punojë në Tiranë. Shqipëria dhe kryeqyteti i saj, Tirana është i kujtdo, që e quan veten shqiptar.

Një fotografi interesante e saj

Këtë fotografi ajrore të Tiranës siç është bërë modë të thuhet për fotografime të tilla nga sipër, e kam pasur në koleksionin tim fotografik prej shume vitesh, që kur isha nxënës në liceun artistik “Jordan Misja”, më 1954. Që në fillim më është dukur një fotografi interesante, duke e konsideruar si ndoshta më të vjetrën dhe mendoj se e tillë është. Kjo është fletë reviste e lakut kohor 1930 – 1944 me një botim në ngjyrë umbra. E konsideroj të vjetër, sa kohë që nuk ka asnjë gjurmë të zhvillimit të saj modern. Duke përjashtuar xhaminë e Ethem Beut dhe Kullën e Sahatit, nuk ka asnjë tjetër që të kujtoj fillimet të paktën të një Tirane, kryeqytet. Kështu si është marrë, shikon një grumbull të madh shtëpish, një ose dykatëshe të rrethuara me avlli të gjata. Ka avlli të tjera që ndajnë pronësitë e shtëpive nga njëra-tjetra (sa shumë ndarje), ku duken pemë të dendura dhe bashtije. Nga pika e marrjes, kupton që xhamitë e bukura, për të cilat ka folur edhe piktori anglez, Eduart Lir, duhet të jenë në anën e këtejme të fotografisë, pasi në zhvillimin që Tirana ka gjer tej kodrave, ku dredhon një rrugë, nuk duket asnjë xhami. Vetëm në të djathtë të saj, në një fushë të gjerë me selvi të gjata e të drejta tërheq vëmendjen një ndërtesë e madhe tri-katërkatëshe. Duke parë këtë fotografim kaq artistik dhe stetik, del pyetja: cili e ka fotografuar? Nga cila pikë e lartë tokësore? Apo ndoshta vërtet me aeroplan? Më pas, sa e vjetër është fotografia, para vitit 1920, diku në vitet 1915 apo edhe më përtej akoma?


Tirana Observer
24 nënto 2005

[Albo]

Ngritja e flamurit në Tiranë

Nga Orhan Sakiqi*

Ideja e pavarësisë së Shqipërisë dhe lajmi i mbledhjes së Kuvendit Kombëtar u pritën me entuziazëm në vend, ku gjetën truall të përgatitur më parë nga rrethet atdhetare të vendit. Këto rrethe kishin vendosur lidhje ndërmjet tyre dhe kishin caktuar Vlorën, ku do të bëhej mbledhja e përfaqësuesve të Shqipërisë.

Ismail bej Qemal Vlora dhe grupi i tij mbas një rruge të mundishme arriti në Durrës më 21 nëntor. Duke mos gjetur klimë të përshtatshne atje, nëpërmjet Kavajës dhe Fierit arriti në Vlorë më 25 nëntor 1912.

Të nesërmen, kur po bëheshin përgatitjet e Kuvendit në Vlorë, Tirana po kalonte çaste të vështira historike. Madje, historia në kryeqytetin e ardhshëm po zhvillohej me orë. Ushtritë serbe kishin arritur një ditë më parë në Krujë, me qëllim që të zbrisnin sa më parë në Tiranë. Patriotët tiranas duhet të shpallnin vetëqeverisjen përpara se të vinin ushtritë serbe. Kjo ishte detyrë sa patriotike, aq e vështirë për vetë situatat e krijuara. U kërkua ndihma e autoriteteve xhonturke, gjë e cila nuk u pranua.

Në këto rrethana tepër kritike, anëtarët e këshillit u mblodhën në ndërtesën qeveritare, në vendin e saj sot është Biblioteka e vjetër Kombëtare. Aty vendosën të shpallin vetëqeverisjen e Shqipërisë dhe qëndrimin e saj një vend asnjanës. Kuptohet, vetëqeverisja e vendit kuptonte atë të Tiranës që ishte si paraprirje për Kuvendin e madh të Vlorës. Vendimin historik e shpalli publikisht nga hyrja e ndërtesës Refik Toptani përpara popullit të mbledhur në takim. Këtë fjalim shumë kuptimplotë na e ka dhënë të përmbledhur Hafez Ibrahim Dalliu:

“Or Vllazën! Me hidhrim të madh po ju tham se e pru puna me u nda prej vllaznish tonë tyrq dhe me zbritë bajrakun (flamurin) e atyne që ka valu ktu me qindra vjetsh, edhe me ngref qeverin komtare e me ngrejtë flamurin e Shqipnis. Dhante Zoti e u puqshim si sot goj nder goje qashtu të mundemi me rujtë atdheun tonë nga të shkelunit e anmikut. Rroftë Shqipnia më vehte. Rroftë flamuri kombtar.”

Aty u ul flamuri i Perandorisë Osmane dhe në vend të tij u ngrit flamuri shqiptar. Shpallja e pavarësisë iu njoftua me telegram Kuvendit kombëtar të Vlorës dhe Ismail bej Qemali Vlorës personalisht. Në telegramin historik thuhej:

“Tani shpallëm pavarësinë e Shqipnisë (kuptohet Tiranës). Kërkojmë dhe lutemi të ruhen të drejtat e pamohueshme të pavarësisë tonë. Nga përfaqësuesit e gjithë popullit të Tiranës.”

Në të njëjtën ditë, përfaqësuesit e Tiranës iu drejtuan qyteteve shqiptare, që nuk ishin pushtuar ende nga ushtria serbe dhe greke, një telegram me të njëjtin lajm. “Për t’i prerë hovin rrezikut të madh, në të cilin ndodhemi, ju ftojmë ta shpallni sa ma shpejt pamvarësinë dhe t’u drejtoheni konsujve të shteteve të mëdha. Presim me padurim lajmin e gëzueshëm.” Në fakt, Elbasani e kishte shpallur pavarësinë më 25 kurse më 27 Kavaja, Peqini dhe Lushnja.

Po atë ditë u ngarkua një komision i përbërë nga pesë anëtarë: Fuat Toptani, Xhelal Toptani, Sheh Ahmet Pazari, Myslym agë Beshiri dhe Nikoll Nishku, të cilët u pajisën me një deklaratë të hartuar në frëngjisht, për t’ia paraqitur komandantit të ushtrisë serbe në Fushë-Krujë. Në deklaratë, sipas të dhënave nga Hafez Ibrahim Dalliu, kërkohej që: ushtria serbe të mos hynte në Tiranë, pasi këtu ishte shpallur vetëqeverisja dhe se Shqipëria tani asht një shtet neutral. Komandanti serb jo vetëm nuk e pranoi kërkesën, por anëtarët e komisionit i mbajti të burgosur deri më 28 nëntor, kur ushtritë serbe hynë në Tiranë. Ata shpallën gjendjen e jashtëzakonshme. Ulën flamurin shqiptar dhe ngritën atë serb. Por patriotët tiranas reaguan. Ata kishin vite që punonin për këtë ditë dhe nuk mund të linin pa e çuar deri në fund. Para se pushtuesi të bllokonte lidhjet telegrafike, kryetari i pushtetit ekzekutiv të qytetit, Refik Toptani, hartoi një protestë drejtuar konsullit të Austro-Hungarisë në Durrës dhe Ismail bej Qemal Vlorës, ku protestohej për shkeljen e pavarësisë së qytetit.

Më 28 Nëntor 1912, atë ditë që ushtritë serbe hynë në Tiranë, në Vlorë, pasi kishin arritur shumica e delegatëve, u hap Kuvendi historik kombëtar. Në këtë Kuvend morën pjesë dhe dy delegatët e Tiranës, Abdi Toptani dhe Murat Toptani, të cilët ishin edhe firmëtarë të aktit të shpalljes së pavarësisë. Në qeverinë e re, Abdi Toptani u emërua ministër i Financave, kurse delegati tjetër, Murat Toptani, u zgjodh ndër 18 anëtarët e pleqësisë.

Këto fakte që përmenda, të marra nga shënimet e Hafez I. Dalliut dhe të Lef Nosit, tregojnë kontributin e madh të trevës së Tiranës në këto çaste vendimtare të ekzistencës së kombit. Dy delegatët e saj u zgjodhën në institucionet e para të larta të shtetit të ri shqiptar. Por, pas tyre qëndronin dhjetëra të tjerë që për vite me radhë kishin luftuar me pendë dhe pushkë për liri dhe pavarësi. E në vitin 1912 Tirana duhet të këtë pasur më pak së 10 000 banorë, po të marrim parasysh të dhënat zyrtare të 1920, kur kishte 10 000. Duket se një nga arsyet e zgjedhjes së Tiranës kryeqytet i përkohshëm më 11 shkurt 1920 dhe i përhershëm më 31 dhjetor 1925 ka qenë pikërisht kjo veprimtari e qytetarëve të saj, të cilët treguan se janë të denjë për të qenë kryeqytetas.

Tiranasit sot i janë mirënjohës përjetë këtyre bashkëqytetarëve të tyre të nderuar. Ata janë munduar për t’i përjetësuar ata. Shumë rrugë të kryeqytetit me vendime të Këshillit Bashkiak të kohës, 1996-2000, mbajnë emrin e tyre. Me këtë u munduam t’i kthejmë Tiranës identitetin e nëpërkëmbur për afro 50 vjet. U vendosën në vendet që i takojnë dy monumente: Ai i themeluesit të qytetit, Sulejman pashë Mulletit, aty ku ai themeloi qytetin më 1614 dhe të patriotit të burgosur disa herë, Hafez Ibrahim Dalliut pranë Medresesë. Këto janë pak e duhen pasuar me të tjerë, gjë që nuk po ndodh pas vitit 2000. Kohët e fundit në media kanë dalë disa persona që kundërshtojnë këtë kthim të vërtetë në identitet, që nuk janë një mendje me vendosjen e monumenteve, me veshjen e tyre etj.

Këtyre mund t’iu them që kjo është historia e ndritur e Tiranës dhe askush, për çdo lloj qëllimi, nuk mund të luajë me të.


*Ish-kryetar i Këshillit Bashkiak, Tiranë

[[Perla]]

Më 11 shkurt të vitit 1920 qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjes u vendos në Tiranë, duke e shpallur kështu zyrtarisht kryeqytet i vendit.

Tirana u shpall kryeqytet i Shqipërisë nga një vendim i Kongresit të Lushnjës, një nga evenimentet më të rëndësishme të historisë kombëtare për vendimet që mori, ndërkohë që qeveria e dalë nga ky kongres, zgjodhi në krye të saj patriotin Sulejman Delvina.

Më 11 shkurt të vitit 1920 qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjes u vendos në Tiranë, duke e shpallur kështu zyrtarisht kryeqytet i vendit. Në këtë datë vlerësohet historikisht ardhja e qeverisë shqiptare në Tiranë me në krye Sulejman bej Delvinën dhe pritja iu bë asaj nga populli tiranas, të cilit iu desh ta mbronte me gjak këtë qeveri. Atë ditë në godinën e cila ndodhet në fillim të rrugës së Elbasanit, u vendos qeveria shqiptare me kryeministër Sulejman Delvinën.

Për herë të parë emri Tiranë përmendet në vitin 1418, në një dokument venedikas për t'u kujtuar në shekullin e 15-të nga historiani dhe shkrimtari i madh Marin Barleti.

Si datë e themelimit të Tiranës si qytet në zemër të Shqipërisë merret viti 1614, kur me kujdesin e Sulejman pashë Bargjinit u ngrit bërthama e parë e qytetit me një xhami, një banjë (hamam), një furrë dhe disa dyqane.

Tirana për gati dy shekuj qëndroi nën degën e familjes Toptani nga Kruja. Që nga mesi i shekullit XVII-të Tirana nisi të zhvillohej dhe në të u ndërtua një pazar i pajisur me zejtari të ndryshme.

Po aq të lashta sa edhe vetë qyteti janë edhe dy lagjet , ajo e Mujos dhe e Pazarit që ndodhen në zonën mes qendrës aktuale dhe rrugës së Elbasanit.

Në vitin 1789 nisi të ndërtohej xhamia e Et'hem Beut , në vitin 1830 u ngrit Kulla e Sahatit, në gjysmën e parë të shekullit XIX-të mbi lumin Lanë u ndërtuan dy ura ajo e Tabakëve dhe ura e Terzijve.

Çezmat në Tiranë megjithëse të pakta konsideroheshin si diçka e shenjtë. Mund të përmendim këtu kroin e Banes, çezmën e Kroit të Shëngjinit etj.

Tirana ndodhet 110 metra mbi nivelin e detit dhe ka një shtrirje gjeografike në të njëjtin paralel me Napolin, Madridin dhe Stambollin, si dhe në të njëjtin meridian me Budapestin dhe Krakovin.


Tirana : Nga qendra modeste, u shndërrua në kryeqytet

"U themelua për të qenë një qendër modeste shkëmbimesh për një popull bujk, që vuante mungesën e një tregu të afërt", thuhet në buletinin e botuar nga Bashkia e Tiranës në vitin 1937, me rastin e 25 vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë.

Po si do të ndryshonte pas vitit 1920, kur Tirana u shpall kryeqytet me vendim të Kongresit të Lushnjës dhe si u kthye në qendër të jetës politike- shoqërore?

Në dokumentet e shkruara të kohës janë fiksuar disa nga ngjarjet më të rëndësishme që kanë të bëjnë me planin rregullues të kryeqytetit të ardhshëm dhe godinat që do t'i rezistonin kohës akoma dhe për shumë vite të tjera. Të gjitha të dhënat do të hidheshin në pjesën idilike në një album shkruar nga Osman Myderizi, të cilat vazhdojnë të ruhen ende në një nga regjistrat e seksioneve të Bashkisë së Tiranës.

Në 1922, me urdhrin e Ministrit të Punëve të Brendshme u zhdukën varrezat që gjendeshin pranë çdo xhamie e pengonin jo vetëm rregullimin e tregut, por dhe atë të qytetit. Në këtë vit u hap dhe rruga e re e Durrësit, e cila u pagëzua me emrin "Nana Mbretneshë" që prishi shumë shtëpi dhe kopshte, mbasi ajo e vjetra që shkonte nga Hotel Durrësi, nuk lejonte të shihej nga larg qendra e qytetit, - thuhet në dokumentet e kohës. Sipas të dhënave, në fund të kësaj rruge që bashkonte Tiranën dhe Durrësin, në vitin 1930 italianët filluan punimet për ndërtimin e Hangarit madhështor (kështu u quajt aeroporti i Rinasit).

Sipas të dhënave, ai i përkiste shoqërisë italiane "Ala Littoria", ndërtim krejt me skelet hekuri dhe i mbuluar nga llamarinat e hekurta, që mbulonte një sipërfaqe prej 5000 metra katrorësh dhe kishte një lartësi rreth 35 metra.

Në të njëjtin vit, - sipas buletinit të Bashkisë, - u zgjerua dhe rruga "28 Nëntori", u prishën një varg dyqanesh të bukura dhe u formua e njëjta rrugë që vazhdon të jetë dhe sot.

Për herë të parë është hartuar një plan rregullues nga inxhinier Eshref Frashëri dhe qyteti vazhdoi të ndërtohej sipas një plani të studiuar.

Me shpalljen e Tiranës kryeqytet, pjesa më e madhe e nëpunësve filluan ndërtimin e shtëpive të reja, ndërsa bashkia do të vazhdonte projektet për hapjen e rrugëve të reja dhe rregullimin e atyre ekzistuese.

Në 1926-1927, sipas dokumenteve që sot ndodhen në Arkivin e Shtetit, u hap për herë të parë rruga "Mbretnore" (rruga e Barrikadave) që brenda një kohe tepër të shkurtër, do të bëhej një nga rrugët kryesore.

Pak më vonë, në vitin 1928-1929 u zgjerua dhe u sistemua bulevardi "Mussolini" (sot rruga e Kavajës), një nga arteriet më kryesore të kryeqytetit, i cili u asfaltua në vitet '34-'37.

Në fillimin e këtij bulevardi u ndërtua Pallati Qendror i Bankës Kombëtare të Shqipërisë, i cili zinte një sipërfaqe prej 1500 metra katrorë dhe kishte kushtuar 600.000 franga ari. Sipas dokumenteve, në 1930 u ndërtua dhe ajo që do të quhej rruga më e bukur dhe më e rëndësishme e Tiranës bulevardi "Zogu i Parë", që fillonte nga Kodra e Pashës deri në Brrakë. Të gjitha arteriet në pjesën më të madhe të tyre, ishin të shtruara me pllaka asfalti në mënyrën më moderne dhe ishin zbukuruar me drunj ekzotike . Gjithashtu u ndërtuan me mijëra shtëpi, të cilat i dhanë kryeqytetit të ri pamje shumë të mirë.

Projektet italiane

Në qendër të Bulevardit Zogu i Parë, në bazë të planit të projekteve të arkitektit italian, Florestano De Fausto, u ndërtuan gjashtë pallatet e ministrive në vitin 1931 dhe pallati i Bashkisë në 1929-1931, u sistemua sheshi Skënderbej në një park modern në 1936-1937, i cili do të shtrihej deri në lagjen e Tiranës së re, tek blloku i Shallvareve.

Sipas dokumenteve të shkruara të kohës, i gjithë qyteti kishte 7654 shtëpi dhe banohej prej 24.407 banorësh definitivë dhe 11. 693 banorëve provizorë. I gjithë qyteti përfshinte një sipërfaqe prej 8 kilometrash, kurse në 1912 ai ishte vetëm 3 kilometra katrorë. Në të njëjtën kohë janë ndërtuar dhe asfaltuar dhe shumë rrugë të tjera të kryeqytetit, të cilat vazhdojnë të kenë të njëjtën pamje dhe përmasa që kanë pasur që në vitin '37.

Ndriçimi i Qytetit

Para vitit '37 Tirana për shumë kohë ndriçohej prej llambave me "vojguri". Kjo gjendje e papajtueshme me zhvillimin që kishte filluar të merrte kryeqyteti i Mbretnisë sonë, - thuhet në regjistrat e Bashkisë, - nuk mund të vazhdonte ndaj dhe autoritetet "epnore" u kujdesën për plotësimin e kësaj mungese.

Në vitin '27 koncesioni i ndriçimit elektrik, iu dha shoqërisë Anonime Shqiptare "Sita" dhe u ndërtua në hyrje të qytetit kur vjen nga Durrësi.

Centrali Elektrik me 1150 kuaj fuqi kompensive i dha dritë elektrike qytetit.

Pas ndriçimit bashkia do t'u jepte fund të gjitha ndërhyrjeve, që kishin të bënin me pamjen e Tiranës, për t'iu kushtuar më vonë instituteve shëndetësore dhe higjienike, për të plotësuar një nga nevojat e tjera urgjente. /trt