Kosova me Kushtetutë është shtet laik/shekullar
Shekullarizmi nuk është ateizëm. Shteti shekullar është neutral në çështjet e religjionit dhe të fesë, duke mos favorizuar askënd dhe duke mos diskriminuar askënd. Vetëm shteti shekullar mund të garantojë trajtimin e barabartë të të gjithë qytetarëve.
Kristë Shtufi
“Republika e Kosovës është shtet laik dhe neutral në çështje të besimeve fetare”. Kështu thotë neni 8 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës në gjuhën shqipe. Ndërkaq, në gjuhën angleze, përkthimi zyrtar i po të njëjtit nen është: “The Republic of Kosovo is a secular state and is neutral in matters of religious beliefs”. Kurse, në gjuhën serbe këtë nen e lexojmë si në vijim: “Republika Kosovo je sekularna država i neutralna je po pitanju verskih uverenja”.
Në gjuhën angleze ky tekst i Kushtetutës së Kosovës përmban termin “secular state”, gjegjësisht në gjuhën serbe “sekularna država”, kurse në gjuhën shqipe për këtë term të këtij neni e kemi të shënuar fjalën “shtet laik”. Në shikim të parë, kur e lexojmë Kushtetutën e Kosovës në gjuhën shqipe, del se kemi të bëjmë me Republikën e Kosovës si shtet laik, ndërsa kur atë e lexojmë në gjuhën angleze e serbe, Kosova del se është shtet shekullar, ose sekular, e kjo duket të ketë konotacione të ndryshme ideologjike.
Kështu si duket e ka lexuar edhe Myftiu i Kosovës, Naim Tërnava. Dhe, madje, në bazë të këtij leximi, Myftiu Tërnava në Kohën Ditore të së shtunës, më 5 shtator 2009, fq. 4, këtë e quan “mashtrim”. Së paku ashtu shkruhet në gazetë. Ajo që është e vërtetë, është se nocionet “laik” dhe “shekullar” kanë një sinonimi mes tyre, madje në fjalorë të ndryshëm anglisht-shqip fjala angleze “secular” përkthehet si “laik”, “profan”, “jofetar”, “shekullar”.
Por, shikuar më hollësisht, nganjëherë fjalët shqipe “laik” dhe “shekullar” përmbajtësorisht dhe ideologjikisht mund të kenë edhe konotacion të ndryshëm. Nëse kemi të bëjmë me një gabim gjuhësor ose në përkthim, ai duhet përmirësuar urgjentisht, ashtu sikurse kërkon Myftiu i Kosovës. E nëse ky “gabim gjuhësor” sjell me vete ngatërrim ideologjiko-filozofik, ai duhet përmirësuar gjithashtu menjëherë. Por, këtë duhet ta vendosin parlamentarët e Kosovës. Unë mendoj se këtu nuk ka ngatërrime e mashtrime.
Mirëpo, paraprakisht vlen të bëhen disa sqarime gjuhësore, përmbajtësore, ideologjike e filozofiko-politike.
E para, fjala “laik” sipas fjalorëve të njohur rrjedh nga fjala greke ?????? (lexo: laïkós, “nga populli”, “njeri laik”), ose ???? (lexo: laós, “njeri civil” në opozitë me priftërinjtë dhe ushtarët). Kurse fjala “shekullar” rrjedh nga fjala latine “saecul?ris” (që do të thotë “shekullar”, “i këtij shekulli”, “i kësaj bote”, “i jetës njerëzore”, “i botës”, në opozitë me atë që është e asaj bote, etj. Pjesa më e madhe e shkollarëve pohojnë se fjala frënge laïcité, që ka të njëjtën rrënjë me fjalën shqipe “laik”, që është përdorur në tekstin e Kushtetutës së Kosovës, në gjuhën angleze përkthehet me “secularity”, ose “secularisation”, ose edhe “secularism”, ku që të tri termet angleze janë emra abstraktë të mbiemrit të përdorur në versionin anglisht të Kushtetutës së Kosovës.
Kështu, termi frëng “république laïque” përkthehet në gjuhën angleze me “secular republic”, pa mashtruar askënd. Kjo do të thotë se shprehjet “shtet laik” dhe “secular state” janë një dhe po e njëjta gjë, vetëm se janë të shprehura në gjuhë të ndryshme. Thënë ndryshe, në nenin 8 të Kushtetutës së Kosovës kemi të bëjmë me një mendim të njëjtë, por me dy fjali të gjuhëve të ndryshme, pa e humbur të vërtetën.
E dyta, laiciteti dihet se është neologjizëm i filozofit, pedagogut, politikanit dhe fituesit të Çmimit Nobel për Paqe, Ferdinand Édouard Buisson (1841-1932), i cili ka mbështetur dhe është angazhuar fuqishëm për mësimdhënie në shkolla pa mësim feje.
Ky filozof do ta kundërshtonte fuqishëm edhe Myftiun e Kosovës, Tërnava, i cili këto fjalë të lartë e poshtëcituara i thotë në angazhimin e tij për ta futur mësimin e fesë (feve) nëpër shkollat publike të Kosovës. Buisson do ta kundërshtonte madje edhe Papën katolik Benediktin XVI, i cili një vit më parë kërkonte nga Franca ta rimendojë laicitetin e saj si republikë laike, République laïque ose secular republic, e cila laicitetin ose shekullarizmin e saj e ka të shprehur në nenin 1 të Kushtetutës së saj, me fjalët “La France est une République indivisible, laïque, démocratique et sociale”, e përkthimi zyrtar në anglisht i këtij neni të Kushtetutës franceze është: “France shall be an indivisible, secular, democratic and social Republic”. Edhe te Kushtetuta franceze e kemi të njëjtin rast të përdorimit të fjalës “laik” për fjalën “shekullar”. Nuk besoj se francezët kanë dashur ts mashtrojnë dikë! Por, as kuvendarët tanë jo!
Laïcité, pra, ky term i përmbajtur në fjalën e shtatë të nenit të parë të Kushtetutës së Francës, nënkupton parimin e ndarjes së qartë mes fesë dhe shtetit. Natyrisht se një mysliman i devotshëm nuk do ta pranonte një qëndrim të tillë, madje shteti laik (shekullar) është diçka e paimagjinueshme për të. Dikur edhe për vendet e krishtera kjo ka qenë e paimagjinueshme, e për disa është akoma. Edhe për Papën e sotëm katolik ndoshta një ndarje e tillë e qartë është e paimagjinueshme edhe sot. Për shumëkënd në Perëndim, por edhe për mua, është i papranueshëm një laicitet militant, ose laicizëm i tepruar.
Por, për Papën besoj se është i pranueshëm një “shekullarizëm pozitiv”, në të cilin feja dhe shteti do të ndaheshin nga njëra-tjetra, ku shteti do të ishte neutral ndaj çështjeve të fesë, por ku shteti megjithatë do ta njihte në mënyrë pozitive përpjekjen e fesë për të sjellur një konsensus themelor etik në shoqëri, me aq sa kjo etikë nuk është e dëmshme për qytetarët e shtetit përkatës. Kjo etikë duhet të jetë racionale. Laiciteti i moderuar, ose shekullarizmi, përmban edhe neutralitetin e shtetit në çështjet e religjionit dhe të besimit, e ky nënkupton gjithashtu edhe trajtimin e barabartë, égalité, të të gjithë qytetarëve të tij, pa marrë parasysh fenë e tyre dhe numrin e tyre në një komunitet, dhe duke respektuar plotësisht lirinë e mendimit.
Një gjë duhet përmendur gjithashtu. Në artikullin e përmendur gazetaresk thuhet që Myftiu Tërnava të ketë thënë se forcat që kanë miratuar Kushtetutën e Kosovës “na kanë mashtruar, sepse në anglisht [Kosovën - shtesë e autorit] e kanë bërë shtet sekular, kurse në shqip e kanë lënë laik, e laik do të thotë i pafe”.
Konsideroj se pas këtyre sqarimeve lidhur me kuptimin terminologjik e ideologjik të nocioneve “laik” dhe “shekullar”, mund vetëm të konstatoj se Myftiu i nderuar i Kosovës keqinterpreton kur pohon se shteti laik është shtet i pafe. Laicizmi dhe shekullarizmi përmbajtësorisht e ideologjikisht vetë nuk janë besime, apo ideologji, por strukturë legjislative që ka bazën në vullnetin politik. Këtu do të mund të thoja me kampanjën “Vision for Europe – V4E”, që bazohet në Deklaratën e Brukselit të 25 shkurtit 2007, se ata që dëshirojnë ta rifusin privilegjin ose të drejtën e posaçme fetare në jetën publike shpeshherë, por gabimisht, e barazojnë shtetin shekullar me një shtet ateist.
Shekullarizmi nuk është ateizëm. Shteti shekullar është neutral në çështjet e religjionit dhe të fesë, duke mos favorizuar askënd dhe duke mos diskriminuar askënd. Vetëm shteti shekullar mund të garantojë trajtimin e barabartë të të gjithë qytetarëve. Këtë parim të shekullarizmit e parashikon me të drejtë edhe Kushtetuta e Kosovës. Madje, edhe në rast se kuvendarët e Kosovës në versionin shqip të Kushtetutës e fshijnë termin “shtet laik”, duke e zëvendësuar atë me termin “shtet shekullar”, ose “shtet sekular”, megjithatë ruhet parimi i shekullarizmit dhe laicizmit të moderuar (lexo: laicizmit jomilitant).
Kësisoj, filozofin dhe nobelistin Buisson dhe Deklaratën e Brukselit do ta mbështeste me siguri edhe presidenti i parë i Turqisë Kemal Ataturku, por edhe Pashko Vasë Shkodrani bashkë me vogëlsinë time. Shpresoj se të njëjtën gjë do ta bëjnë edhe Presidenti i parë Fatmir Sejdiu dhe Kryeministri i parë i Republikës së Kosovës Hashim Thaçi, bashkë me kuvendarët në Parlamentin e shtetit më të ri laik/shekullar në këtë rruzull tokësor!
(Autori është asistent në Departamentin e Filozofisë të Universitetit të Prishtinës)
Gazeta Express
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga fisniku-student
Krijoni Kontakt