Teodor Laco

[Xhuxhumaku]

Teodor Laco: Ju rrëfej të vërtetën e luftës italo-grek

» Dërguar më: 21/10/2009 - 13:56

Fatmira Nikolli

Romani i ri i shkrimtarit të njohur Teodor Laço vjen me një titull provokues: "Mjegull". Ngjarjet dhe personazhet që përjetojnë në 350 faqet e tij një kohë luftë, janë një mori e tërë. Mesa duket, duke iu shmangur trajtimit më të shpeshtë të prozës sonë të gjatë në vitet e fundit, që merret me fatin e dy-tre figurave, autori ka preferuar të fokusojë një pamje mozaikale. Aty do të gjesh njerëz të zakonshëm të një qyteze të vogël, me virtytet e veset e tyre, dashuri që përfundojnë në lidhje të lumtura ose tragjike, besimtarë zemërdhembshur dhe aventurierë, patriotë dhe sahanlëpirës, ushtarë dhe oficerë italianë dhe grekë, dezertorë nga fronti, deri tek figurat eminente të kësaj lufte, të sjella duke gërshetuar trillimin artistik me kronika të kohës. Ndoshta ka qenë kjo gjetje mozaikale që sjell befasi të shpeshta, e cila të mban nën trysninë e kureshtjes. Pas promovimit të romanit në sallën e MTKRS-së, autori iu përgjigj disa pyetjeve që i drejtuam ne, duke na zbuluar prapaskenat e një pune të madhe, si rrodhën ngjarjet dhe përse romani nuk u botuar 30 vite më parë.
"Mjegull" është një roman i vendosur në sfondin e luftës italo-greke. Përse vendosët të shkruani për këtë kohë dhe përse ky titull?
Ky nuk mund të quhet një roman i mirëfillte historik, por koha kur zhvillohet subjekti është zgjedhur për të ringjallur me mjetet e letërsisë një rrethanë të jashtëzakonshme historike, kur një popull bëhet pre dhe viktimë e luftës së të huajve. Edhe gjatë luftës së parë botërore, vendi ynë u bë një shesh lufte për ushtritë e huaja, çka është pasqyruar tek "Viti i mbrapshtë" i Kadaresë. Nga kjo gjendje kaotike, kur të tjerët, pasi të kanë pushtuar shtëpinë nisin sherrin midis tyre, më lindi titulli, që mund të quhet metafora e romanit. Është një kohë kur askush nuk sheh me qartësi jo vetëm të nesërmen, por edhe të sotmen. Në fshatin tim malor, mjegulla është bashkudhëtare e jetës në çdo fund vjeshte. Bie, mbulon pas perdes së saj gjithçka, pastaj befas fryn një erë dhe e merr me vete, dhe sërish shfaqen kodrat, pyjet, shkëmbinjtë, rrugicat, shtëpitë … gjithçka që ka jetuar me ty dhe që të dukej pak më parë se do të zhdukej përgjithmonë. Kështu ndodh edhe me personazhet e mi, prandaj në atë situatë që s'mund të quhet ndryshe veçse dramatike, kam kërkuar edhe lirizmin e dashurive, edhe humorin që nuk resht së qeni bashkë me njeriun, në çdo kohë.
Kur iu lindi mendimi për ta shkruar këtë vepër? Keni thënë se e keni mbajtur në projektet tuaja letrare për më shumë se 30 vjet. Përse?
Ngacmimi i parë, ende i pakristalizuar se ç'lloj zhanri do të ishte, është vërtet goxha i hershëm. Në subkoshiencën time, besoj se jetonte që nga fëmijëria ajo, ndërkohë kur fëmija fikson kujtimet e para. Dhe, nga ana emocionale, ato më vinin me ngulm nga ato ditë e net kur, të fshehur në një bodrum, dëgjonim shpërthimet e gjyleve, vizgëllimat e shrapnelave, uturimën dhe bombat e avionëve. Kam qenë rreth katër vjeç dhe kur binte qetësia, mua më vinin të thosha një vjershë me ca vargje komike që ma kishte mësuar një plakë e fisit tonë: "Që këtu gjer në Kostur, hëngri dyzet pllavushka me qull!" Pllavushka në anët tona quajnë tasat. Më vonë, kam mësuar se në malet rreth Dardhës është bërë një nga betejat më të përgjakshme të asaj lufte. Në vitin '71, në një intervistë kam thënë se romani im i dytë do të jetë "Sezoni i mjegullës" për luftën italo-greke. Por … intuita dhe njohja e kërkesave të censurës më thoshte se do të qe e pamundur të kapërceja disa pragje për të vërteta që nuk duheshin thënë, për mungesën e heroit pozitiv apo rolin e ideve komuniste, dhe gjepura të tjera që do të më futnin në hullitë e skemave. Kjo vetëdije, mund ta quajmë edhe autocensurë po të doni, me shoqëroi gjithmonë. Ndërkohë, në shënimet e mia shtoheshin detaje, kujtime njerëzish, figura të reja … Më vonë u njoha me materiale të rëndësishme historike, si libri i kryekomandantit të trupave greke Aleksandër Papagos: "Greqia në luftë", kujtimet e Jakomonit, Konti Cianos… Tani s'më mbetet veç të pohoj që kjo letargji e gjatë prej së cilës dola, më çliroi nga një brengë, nga një prej vuajtjeve që bashkëjetojnë me shkrimtarin deri në fund, për ato që s'mundi dot t'i thoshte.
Atëherë, le të qëndrojmë më parë te faktet historike, pastaj tek fiksioni. Cilat ishin ato të vërteta, që ndonëse të interpretuara sipas pikëvështrimeve të tyre nga kujtimet e figurave që ju i përmendët, ju tërhoqën për të sjellë qëndrimin apo interpretimin tuaj?
Luftërat gjithmonë kanë disa shkaqe thelbësore dhe fillojnë me disa pretekste apo sebepe. Ne Luftën e Parë Botërore, "sebepi" ishte vrasja e Arqidukes Franc Ferdinand në Sarajevë. Në luftën italo-greke, "sebepi" ishte vrasja e një blegtori çam që u pagëzua si patriot i madh shqiptar. Në propagandën e kohës dhe në kujtimet e tyre, gjerarkët e fashizmit i bien fort borieve të luftës për shkak të irredentizmit të shqiptarëve. Vatra e nxehtë, sipas tyre, ishte Çamëria ku popullsia shqiptare përndiqej e persekutohej. Por, faktet flasin ndryshe. Musolini kishte urdhëruar që të përgatitej plani i sulmit mbi Greqinë që në verën e viti '39, fill pas pushtimit të Shqipërisë, pra në një kohë kur as që bëhej fjalë për një çështje çame. Komanda italiane në Shqipëri, bëri çmos të provokonte incidente brenda kufirit grek, në trevat e Çamërisë, por nuk gjeti terren dhe as mbështetje, përveçse midis ndonjërit prej krerëve të partisë fashiste shqiptare. Për më tepër, edhe batalionet shqiptare që u mobilizuan për të luftuar përkrah italianëve dezertuan që ditët e para, duke ua lehtësuar në një farë mënyre mësymjen trupave greke ne frontin e Devollit. Më i njohuri ndër këto dezertime ka qenë ai i batalionit që komandohej nga majori Spiro Moisiu. Dezertorët shqiptarë i mbyllën në kampin e Shijakut, kurse ata që kërkuan të luftojnë përkrah grekëve, duke e ditur se e drejta ishte në anën e tyre, nuk u pranuan dhe u internuan në Kretë. Në zonat e luftës, njerëzit shpirtërisht ishin me viktimën, por nuk mund të bëheshin mish për top, aq më tepër kur "pushtuesit" e rinj filluan të sillen si të vjetrit, duke shpallur në disa raste metimet e hershme për Vorio-Epirin. Këto ishin disa të vërteta historike, që për shkak të konjukturave politike, më pengonin gjithashtu për ta shkruar më parë.
Atëherë, a mund të themi se historia është vetëm sfondi për ju, kurse kryesor mbetet fiksioni?
Sigurisht. Ky ka qenë synimi im kryesor, të përshkruaj fatet e shqiptarëve në rrethanat e kësaj lufte ku ata nuk ishin palë, dhe megjithatë ishin po aq viktima të saj. Duke i vendosur ngjarjet në një qytezë imagjinare turistike që quhet Darsin (disa e identifikojnë me fshatin tim, por kjo qytezë gjendet edhe në romanet e mia "Lëndina e lotëve" dhe "Pushimet e kolonelit" me tema që quheshin të së "kaluarës"), qytezë që i bie fati i mbrapshtë të gjendet në mes të zjarrit, dëshiroja të shpërfaq jo vetëm marrëdhëniet midis tyre dhe të huajve, por sidomos përjetimin e një situate absurde, ku karakteret zbulohen me anët e tyre të skajshme. Sepse, në ka një provë mbi të gjitha provat ku njeriu shfaq thelbin e tij, kjo pa mëdyshje është lufta. Aty dallohet trimi nga frikacaku, bujari nga neqezi, altruisti nga meskini dhe së fundi, atdhetari nga i shituri.
Megjithëse thoni se tabloja e romanit tuaj është mozaik, aty hetohet e dallohet mbi të tjerë, figura e një njeriu të gjymtuar, paksa misterioz, që quhet Dodon. Ç'keni dashur te shprehni me këtë figurë?
Mençurinë dhe zgjuarsinë e njeriut të thjeshtë, të rrahur me vaj e me uthull. Ai është, siç thonë, shpirti i shoqërisë. Nuk është një hero, bën edhe gabime, për shembull bëhet shkes për një martesë të pagoditur duke cenuar dashurinë e dy të rinjve, mirëpo ka sensin e vetëqortimit, është i hapur, dhe kur duhet gjen zgjidhjet më të dobishme për qytetarët e tij. Më të grimcuar unë e kam pasur këtë personazh edhe tek romani satirik "Pushimet e kolonelit", dhe nëse do të më kërkonin ta identifikoja si prototip, do të kujtoja një njeri të jashtëzakonshëm nga fshati im, që nëpër fletë kalendarësh mbante gjithë kronikën e asaj që ndodhte, që mblidhte folklorin e Devollit te Sipërm dhe na mësonte ne më të rinjve kitarën dhe këngën. Ky njeri quhej Koçi Zdruli. Ja një koment nga shënimet e tij. U fol se një djalë nga fshati fqinj që i binte xhazit, duke qenë çakërqejf, provokoi një femër. Nuk i bëri asgjë në ato pak çaste që mbeten vetëm, por e dënuan me pesë vjet burg. Komenti i tij: "Petri i xhazit, agresion. Pesë minuta qejf, pesë vjet burg. Qeveri e fortë!"
Copëzimi i romanit në kaq shumë personazhe, për më tepër ndërhyrja me kronika historike, a mendoni se përbën ndonjë risi në këtë gjini?
Struktura e çdo vepre, mënyra e thurjes së saj, ndonëse nuk është një qëllim në vetvete, mbetet të jetë tepër e dobishme për të shprehur brendinë. Metimet për forma novatore në letërsinë botërore, por edhe tek ne, hasen shpesh në letërsinë e shekullit të fundit. Besoj se kërkime të tilla formale duhen mbajtur në optikën e çdo shkrimtari. Disa romane derdhen lehtësisht në kallëpe të provuar më parë nga autori, disa të tjerë të kushtëzojnë të mendosh e të provosh deri sa të thuash: "Po, tani e gjeta"! Mos më keqkuptoni, flas në parim dhe jo për romanin tim, përndryshe kjo do të qe një autolëvdatë.
Ceremonia e prezantimit të romanit tuaj, më shumë se një promovim, ishte një diskutim krijues. Mendoni se kjo ishte mënyra më e mirë?
Sigurisht. Promovimi i një libri që ende nuk e ka lexuar kurrkush përveç redaktorit, është një festë prej së cilës të mbetet thjesht kënaqësia e reklamës në vitrinë, kurse diskutimi është të provosh vetë mallin. Për fat të keq, nga diskutimet midis kolegësh, tani është hequr dorë. Bashkë me botuesin e romanit "Tirana Times", që gjej rastin ta falenderoj, menduam që promovimin ta bënin 4-5 muaj pas botimit, në mënyrë që disa njerëz ta kishin lexuar. Jam shumë i kënaqur nga analiza e thellë që bëri studiuesi Behar Gjoka, nga diskutimet e J.Zaloshnjës, M.Haxhiajt, A.Andonit, F.Sinës si dhe nga përshëndetja e Zv/ministrit E.Spahia.
Në këto diskutime, ndër të tjera, u tha se ky është romani juaj më i mirë. Ç'mendoni?
Do të më pëlqente të ishte ashtu, por unë nuk jam aq mendjemadh sa të bëj vetë klasifikime të veprave të mia. Një gjë veç, mund ta bëj. Ky ka qenë më i vështiri, më munduesi. Por… ka edhe mundime të ëmbla…

gsh