Lidhja e Prizrenit, u organizua nga Sulltani apo patriotet shqiptare?

[Socio]

... Mire u ndigjofhim

Tung pra, se na lodhe me pallavra, e me shtremberime/keqinterpretime te historise se lidhjes !

[zogu dukagjinas]

Sipas mendimit tim , Lidhja e Prizrenit e udhehequr nga Ymer Prizreni ka qene nje nisme e patriotve shqiptar kunder fashizmit !!!

[KILI MERTURI]

O Anesti 55, le ket tem e shko në temat fetare o njri i thym!

Mos na trego përralla , se sic e the vet , na lodhe me intrepretime.

Ti qe nuk duron fet e tjera m ke problem me veten , sepse , sa e di unë as feja e juaj nuk lejon urrejtjen ndaj feve të tjera.

Lidhjen mos na e ngusc , se vetëm tradhtarët bëj kesi punë të ndyra .

Fetë jan si parti politike , po ti je i indoktrinuar dhe mendon se nuk jan të tilla.
Edhe feja bazohet në ideale, bile në ideale përrallore qe edhe fëmijët e kuptojn se jan përralla të kqija.

Kili

SHQIPËRIA ETNIKE ËSHTË GJAKUIM QË NUK FALET!

[Anesti_55]

O Anesti 55, le ket tem e shko në temat fetare o njri i thym!

Mos na trego përralla , se sic e the vet , na lodhe me intrepretime.

Ti qe nuk duron fet e tjera m ke problem me veten , sepse , sa e di unë as feja e juaj nuk lejon urrejtjen ndaj feve të tjera.

Lidhjen mos na e ngusc , se vetëm tradhtarët bëj kesi punë të ndyra .

Fetë jan si parti politike , po ti je i indoktrinuar dhe mendon se nuk jan të tilla.
Edhe feja bazohet në ideale, bile në ideale përrallore qe edhe fëmijët e kuptojn se jan përralla të kqija.

Kili

SHQIPËRIA ETNIKE ËSHTË GJAKUIM QË NUK FALET!

Fort mire e the se dhe feja ime nuk urren besimet e tjera.Krishterimi eshte ne lufte me urejtjen, ne paqe me dashurin mes njerezve.Feja ime nuk ndeshkon te larguarit prej saj (e rendesishme kjo) por pret qe te gezoje me rikthimin e tyre ne gjirin e saj , pa c'ka se dhe vone.Une personalisht nuk jam besimtar i devoteshem, prandaj dhe urrej islmizmin si fe, por jo muslimanet si mbartes te saj.


Per te tjeret--Nese mund te faktoni te kunderten e asj qe une ju kam parashtruar ne kete teme , i keni te gjithe te drejtat per ti postuar ato.

[urani29]

Lidhja e Prizerenit ishte nje perpjekje e madhe e shqiptarve qe te bashkohshin ne luft kunder turqve dhe te shtetve te reja qe po krijohshin dhe qe kishin per qellim grabitjen tokave shqiptare.
Lidhja e Prizerenit u krijue nga patriot te mdhenj qe i nje historia shqiptare si mbrojtsit e iedntiteti ton kmbtar.
Qdo marrzi tjeter qe thuhet esht e tepert.
Ne duhet ndejekim rrugen qe kishte nis Lidhja e Prizerenit Shqipenij ETNIKE.

[Anesti_55]

Lidhja e Prizerenit ishte nje perpjekje e madhe e shqiptarve qe te bashkohshin ne luft kunder turqve dhe te shtetve te reja qe po krijohshin dhe qe kishin per qellim grabitjen tokave shqiptare.
Lidhja e Prizerenit u krijue nga patriot te mdhenj qe i nje historia shqiptare si mbrojtsit e iedntiteti ton kmbtar.
Qdo marrzi tjeter qe thuhet esht e tepert.
Ne duhet ndejekim rrugen qe kishte nis Lidhja e Prizerenit Shqipenij ETNIKE.

[

B]Lidhja e Prizerenit ishte nje perpjekje e madhe e shqiptarve qe te bashkohshin ne luft kunder turqve [/B]

Keshtu kam menduar dhe une per nja 40 vjet, por tashme ne liri e verteta nuk na i jep kete kenaqesi.Ku e lexove ti ne kete programin e me poshtem qe ishte kunder turqise?????? Pikerisht kjo pike ishe me e rendesishmja ne historine e viteve qe sollen copetimin e trojeve.Copetimi ishte knderpergjigje e qendrimit te shqipetareve nen turqi me te njejten statukuo, pra shqipetaret u rreshtuan ne anen e armikut mbare europian dhe natyrisht rajonal.Pra u ndeshkuam si pale kundershtare dhe humbese.Antaret e lidhjes ishin te shtresave te ndryshme , natyrisht patriote, por qe kishin te perbashket fene muslimane dhe varsine (interesat)me turqine.Intelektualet ishin administratore te saj , ndersa bejleret e pashallaret kishin fituar prona nen sherbimin e portes se larte.Me thoni ju, ku jane shprehur ato qe jane kunder turqise?A po mbasi e pane qe turqia humbi luften dhe u detyrua nga fuqite e medha te largohet nga trojet e ballkanit perendimore , atehere duke u ndjere te braktisur u shprehen dhe keto tonet. Pra coptimi kishte mbaruar.Akti i kesaj lidhje solli coptimin e shqiperise.Por natyrisht shqipetaret as qe mund te vepronn ndryshe, ato ishin asimiluar nen turqi, nuk ndjeheshin shqipetare, keshtu qe pjesa intelektuale, jo vetem qe nuk mund te dilte kunder kesaj gjendje reale, por kjo lidhje u inicua nga vete Porta e Larte.Intelektuali nuk eshte luftetare fronti, por dhe nese kerkon te luftoje m pende eshte i kondicionuar nga kushtet.Kushdo nga inteletualet shqipetare te ngrihesh ne ate kohe kunder turqise do ta kishin vrare, po bejleret e pashallaret shqipetare.Por mbi te gjitha lidhja u iniciua nga Porta e Larte!!!!!!!!!!Jo nga shqipetaret, kjo e perpiloi dhe dekleraten qe ju dergua fuqive te medha.



Bie në sy me të drejtë që anëtarët që morrën pjesë në Lidhje ishin të gjithë
muslimanë. Kjo kuptohet edhe në rastin e delegatëve shkodranë ku asnjë emër katoliku
nuk lexohet.Lidhja zhvilloi takimet e saj në datën 10 qershor 1878 në Xhaminë e Bajraklisë
dhe në medresenë e Mehmet Pashës në Prizren. Në Lidhje (Ittifak) erdhën edhe delegatë
nga Selaniku, Jenipazari dhe Sjenica.25 Në Prizren por edhe mbarë Kosovën, krijimi dhe
organizimi i Lidhjes u njoh me emrin e saj osman, Prizren Ittifaki apo Prizren Ittihadi.
Pas disa ditë bisedimesh më në fund në 18 qershor 1878 Lidhja botoi vendimet e saj
(Karar-Name) të cilat ishin si vijon:
1. Lidhja jonë është forumar me qëllim që të mos njohë asnjë qeveri tjetër përveç
Perandorisë Osmane dhe të mbrojë integritetin tokësor me të gjithë mjetet
2. Qëllimi ynë i lart është të mbrojmë të drejtën e lartmadhërisë së tij sulltanit,
sovranit tonë. Në do quajmë armiq të kombit (osman) dhe atdheut të gjithë ata që
kundërshtojnë dhe prishin qetësinë, ata që dobësojnë qeverinë dhe
bashkëpunëtorët e tyre. Në rast se turbulluesit nuk heqin dorë do i dëbojmë jashtë
shtetit
3. Ata delegatë të krahinave të tjera që duan të hynë në Lidhjen tonë do i pranojmë
me gëzim dhe regjistrojmë si miq të qeverisë dhe vendit
4. Në bazë të Sheriatit do të mbrojmë jetën, pasurinë dhe nderin edhe të atyre që nuk
janë muhamedanë, por janë besnikë, tamam si për veten tonë. Ndërsa kryengritësit
do ti dënojmë sipas fajit.
5. Të gjitha shpenzimet për luftëtarët që do të mbledhin krahinat do të rregullohen
dhe perballohen në bazë të dispozitave që do japim. Ndihmat që do na vinë nga
jashtë do ti pranojmë me kënaqësi.
6. Duke patur parasysh gjendjen e Ballkanit nuk do pranojmë në asnjë mënyrë fuqitë
e huaja në tokat tona.
Ne nuk do të njohim në asnjë mënyrë Bullgarinë dhe as duam t’ia dëgjojmë emrin;
edhe Serbia në rast se nuk na i dorëzon tokat me të mirë që na ka marrë, do të
22 Xhafer Belegu (1939), Lidhja e Prizrenit e veprimet e saje, 1878 – 1881, Tirane, fq. 17-18.
23 Eqrem bej Vlora, Kujtime – Vëllimi i parë 1885-1912, Tiranë, 2001, fq. 159
24 Noel Malcolm, Kosovo a short history, Harper Collins, 1999, fq. 222
25 Xhaferr Belegu (1939), op. cit., pp. 15 – 20
dërgojmë kundër saj një fuqi dhe t’ia marrim me pushkë. Edhe kundër Malit të Zi do
veprojmë në të njëjtën mënyrë.
7. Bashkatdhetarëve besnikë të qeverisë që kanë hyrë në Lidhjen tonë do ti japim
dorën dhe ndihmojmë sipas mundësisë.
8. Në rast se një krahinë ka probleme për të zbatuar vendimet, krahinat fqinje do ti
shkojnë në ndihmë
9. Kushdo që del nga Lidhja jonë, Zot na ruaj! Kushdo që spiunon, dhe vepron sipas
qejfit dhe dëgjon urdhërat e të parëve do të marrë dënimin që meriton.
10. Asnjë vendas i kujtdo krahine që do me dalë nga Lidhja, i çfarëdo feje qoftë nuk
do lejohet të shkojë as në Serbi e as në Mal të Zi. Në rast se shkon do njihet si
spiun dhe dënohet.
11. Kushdo që ka vënë në dispozicion të Lidhjes diçka dhe i shmanget detyrimit,
s’dëgjon urdhërat, sillet brutalisht apo bën ndonjë ç’nderim do të dënohet sipas
fajit.
12. Dërgimi i fuqive, thirrja dhe përdorimi i tyre do të bëhet sipas udhëzimeve të
përpiluara.
13. Për të zbatuar këto nene do ti jepet rëndësi korespondencës.
14. Është rënë dakort që qeveria nuk do hyjë në punët e Lidhjes dhe as Lidhja në
punët e saj; përndryshe ky do shihet si cënim i të drejtës.
15. Një kopje i këtij vendimi do i paraqitet çdo krahine dhe qyteti.
16. Në bazë të besës së lidhur nga burrat e patrembur të Shqipërisë së Veriut, Jugut
dhe Bosnjes, të atyre që kur kanë lindur nuk kanë njohur tjetër zanat por pushkën
dhe që për Din, Devlet dhe Vatan japin jetën, kanë zgjedhur Prizrenin si kryeqytet
të Lidhjes. 26
Sikur e themeluam këtë Lidhje edhe në të ardhmen nuk do durojmë tiranë që të
shtypin vendet tona. Bijtë tanë dhe bijtë e tyre do të jenë besnikë të Lidhjes dhe kush
largohet nga ajo do të konsiderohet sikur dikush që braktis Islamin dhe do mallkohet
dhe përbuzet nga ne. Ne obligohemi ti jemi besnik këtij vendimi me firmat tona (47
firma).27
Siç lexohet në pikën 4 por edhe në fund të Karar Namesë, Lidhja ishte një
organizatë që synonte të mobilizojë muslimanët ballkanas për vetëmbrojtje,
implementojë Sheriatin në të gjithë territorin e saj dhe shtrihet nga Bosnja deri në Jug
të Shqipërisë. Edhe pse ishte konceptuar si një Lidhje Pan-Islamike, ajo shquhet nga
toleranca për të krishterët ku në pikën 4 Lidhja zotohet që të mbrojë edhe jomuhamedanët.
Pas disa ditësh, kur me Lidhjen u bashkuan edhe qyteteve të tjera, ku vendosen
mbrojtjen e atdheut ushtarakisht, ajo përpiloi disa vendime të dyta që janë si vijon:
1. Asnjë krahinë nuk do të njohë ndonjë qeveri tjetër përveç asaj të Perandorisë
Osmane.2. Nëse Turqia nuk paraqitet dhe Kongresi i Berlinit nuk do të njohë të drejtat
tona mbi vendet e pushtuara nga Serbia dhe Mali i Zi, atëherë ne do rrokim armët
për ti ri-pushtuar.
3. Në qoftë se fuqitë tona do të mundin të çlirojnë vendet e pushtuara, atëherë do
të zbatohen masat e duhura.
26 kopjen origjinale në osmanisht të Karar-Namesë shihe në fund të shkrimit
27 Ibid. fq. 30 – 33 teksti është përshtatur në toskërisht nga varianti i përkthyer nga Xhaferr Belegu
4. E gjithë fuqia jonë do të përbëhet prej pesë ushtrishë: atyre të Shkodrës,
Shkupit, Kosovës, Jenipazarit dhe të Herzegovinës.
5. Ajo e Shkodrës do sulmojë Malin e Zi: oficerët dhe bajraktarët do të zgjidhen
nga populli.
6. Në Guci përveç vendësve do të dërgohen edhe 2000 nga Gjakova dhe Berana
dhe 1000 nga Peja.
7. Jenipazari përveç fuqisë që do të mbajë për mbrojtjen e vendit do të dërgojë
edhe 1000 në Kolashin.
8. Në Bjelopolje mjafton fuqia vëndase.
9. Në Prepolje, Kajnica, Tashlixhë dhe Foçë përveç fuqive të tyre, do të
dërgohen edhe 2000 të tjerë.
10. Për të ruajtur vijën Gracko – Trebinjë, përveç fuqisë së Herzegovinës, do të
ketë 10000 burra nga Sarajeva dhe këta sëbashku do të formojnë ushtrinë e
Herzegovinës.
11. Fuqia e Shkupit, Kosovës dhe Jenipazarit do të sulmojë Serbinë sipas
instruksioneve tona.
12. Në qoftë se armiku i kërcënohet njërës krahinë, komandanti i krahinës në
rrezik do të lajmëroj komandantët e tjerë që të marrin dijeni të gjithë dhe sulmohet
armiku.
13. Në rast se në luftën tonë kundër Malit të Zi, Serbia qëndron asnjanëse atëherë
fuqitë që janë caktuar për atë, kalojnë kundër Malit të Zi.
14. Në qoftë se si Mali i Zi ashtu edhe Serbia do të luftojnë kundër nesh atëherë
këto fuqi detyrohen të luftojnë burrërisht dhe me ngulm sipas besës që kemi
dhënë.
Këto dy vendime u nënshkruan nga përfaqësuesit e Prizrenit, Gjakovës, Pejës,
Gucisë, Jenipazarit, Sjenicës, Tashlixhës, Mitrovicës, Vuçiternit, Prishtinës, Gjilanit,
Shkupit, Tetovës, Kërçovës, Gostivarit, Dibrës së Madhe dhe Dibrës së Vogël.28
Siç shihet nga vendimet e Lidhjes, kuptohet që synimi i organizatorëve të saj ishte
mbrojtja e viseve të populluara nga muslimanët në Ballkan. Qofshin ata boshnjakë ose
shqiptarë.

[SHKOZA]

Problemi yt Anesti_55 eshte se ju e keni vendosur kryqin perpara dhe ai ju ka zene horizontin e te shikimit te shqiptarise.

SHKOZa nga Prizreni

[Korcar-L1]

Lidhja e prizrenit ishte nje zgjim padashje e nacionalizmit shqiptar, jo per te mrojtur interesat e kombit por pronat private te cilat sulltani ashtu sic ja u dha, filloi dhe po ja u merte (me dashje o padashje).
Kur ne kerkesat per autonomi drejtuar sulltanit (nja 10 pika nqs e mbaj mend mire), nje kerkese qe te binte ne sy ishte vendosja e sheriatit ne 4 vilajetet. Kurse brenda perbrenda ketyre 4 vilajeteve te krishteret do "ndihmonin" vetem me lek dhe nuk kishin te drejte pjesmarje ne lufte. Kush nuk ndihmonte shpallej tradhtar dhe vritej.
Nuk eshte e rastesishtme qe tek ne nuk pati ndryshime rrenjesore dhe pasi shqiperine e bene te pavarur, po ata bejlere qe ishin me perpara, po ata mbeten ne drejtimin e vendit. U tremben bejleret (me te drejte), kur pane qe serbi ja u mori tokat turqve dhe ja u shperndau fshaterve..... thane u burra te shpetojme keto qe na kane ngelur..... te kerkojme autonomi...pse jo dhe pavarsi.

[ilia spiro]

Karakteri islamik i Lidhjes se Prizrenit

Olsi Jazexhi

Firence,
01 qershor 2007




Çfarë flitet për Lidhjen e Prizrenit?


Në vitin 1999 ndërsa lexoja librin e Jakob Landaut: ‘Politika e Pan-Islamit: ideologjia dhe organizimi’ më bëri përshtypje fakti që Lidhjen e Prizren të cilën nëpër shkollat tona fëmitë e mësojnë si një Lidhje sa anti-turke aq edhe kombëtare, historiani britanik e klasifikonte si një organizatë të nxitur nga vetë sulltan Abdulhamidi II, për të mobilizuar muslimanët e Ballkanit që të mbrohen nga pushtimi i fuqive të krishtera. Landau mendonte se Lidhja e Prizrenit u sponsorizua indirekt nga sulltani, dhe për këtë në kapitullin e “Shoqërive dhe Vëllazërive” të ndërtuara nga sulltani në suazat e pan-islamizmit, thotë se:
Një organizatë (pan-islamike) edhe më me jetëgjatë ishte Lidhja Shqiptare e Prizrenit, në disa raste e njohur si Lidhja Shqiptare. Ajo u ndërtua pas takimit të fisnikëve vendas më 10 qershor 1878, fillimisht për të kërkuar autonomi për Shqipërinë. Megjithatë qëllimi parësor i themeluesve të saj ishte të ndalonte copëtimin e Shqipërisë në Kongresin e Berlinit, kështu që dy dokumentat bazë themelues të Lidhjes, dëshmonin besnikërinë ndaj Perandorisë dhe sulltanit, duke ju referuar edhe sheriatit. Në vitin 1878 ndërmjet Prizrenit dhe qeverisë në Stamboll kishte komunikime intensive. Theksi ndaj identitetit musliman dhe osman ishte natyral për një nga grupet më muslimane të perandorisë, i cili kërkonte siguri në një kohë krize si kjo nga bashkëbesimtarë t e tjerë.[1]

Mbi karakterin islamik të Lidhjes së Prizrenit shkruan edhe Noel Malkolmi, i cili në librin “Kosovo a short history” kujton citimet e një zyrtari britanik në Kosovë më 1878 i cili thoshte se: Lëvizja ëshë më shumë një lëvizje fetare sesa shekullare, dhe udhëhiqet nga myftilerët, ulematë dhe kadijtë…. Jam i mendimit se tashmë është mëse e qartë se Porta e Lartë dhe Lidhja janë në një mendje, dhe po punojnë për të arritur një qëllim të përbashkët – mbrojtjen e provincës.[2]

Këto dy paragrafë më kanë bërë që pëpara shumë vitesh të kërkoja dhe kuptoj përse në librat tanë të historisë, Lidhja e Prizrenit, ashtu si shumë pjesë të tjera të historisë sonë është trajtuar sipas mendësisë së shkollës sllavo – greke në Ballkan e cila presupozon që popujt e Ballkanit vuajtën nën tiraninë turke, dhe për më tepër shqiptarëve, historianët tanë nacional-komunistë ju kanë fshirë rëndësinë që islami ka patur në historinë e ngjizjes së tyre kombëtare. Lidhjes së Prizrenit apo siç emri i saj original është Prizren Ittifaki,[3] i është ndryshuar edhe emri dhe njihet si ‘Lidhja Shqiptare e Prizrenit’. Në librin ‘Historia e Popullit Shqiptar’, volumi II, botuar nga Akademia e Shkencave në Tiranë më 2002 në Kreun V të titulluar ‘Lidhja Shqiptare e Prizrenit’ me autor Kristo Frashërin, Lidhja portretizohet si një organizatë laike dhe islamofobike. Edhe pse autori pranon që në këtë lidhje kishte një rrymë që kërkonte të bënte ‘një lidhje islamike, ku të merrnin pjesë të gjitha popullsitë myslimane të Gadishullit Ballkanik, pavarësisht nga kombësia e tyre, nga e cila, logjikisht, do të përjashtoheshin shqiptarët e krishterë, si ortodoksë, edhe katolikë.’ dhe ‘Veç kësaj, sulltanistët… nuk e pranonin as në parim idenë e një vilajeti shqiptar, sepse ky vilajet, sipas tyre, do t’i ndante shqiptarët myslimanë nga “vëllezërit” myslimanë të Gadishullit Ballkanik dhe të Perandorisë Osmane’[4] fjala logjikisht qe kam nënvizuar më lartë apo edhe vënia nga autori në thonjëza i fjalës “vëllezër myslimanë” tregon presupozimin e tij i cili mendon se nëse Lidhja e Prizrenit do të ishte islamike, atëherë automatikisht do të kishim diçka kundër të krishterëve dhe sipas historisë nacional-komuniste në Shqipëri, të jesh Islamik përbën krim.
Për gardën e historishkruesë ve të Akademisë së Shkencave në Tiranë, shqiptari i imagjinuar i modernitetit është politikisht korrekt vetëm kur portretizohet si laik dhe ateist.[5] Në këtë vazhdë mendimi, Kristo Frashëri këmbëngul në kapitullin e tij për Lidhjen e Prizrenit, se ajo herë pas here infiltrohej nga feudalët turq të cilët donin të gënjejnë shqiptarët me islamin. Megjithatë shqiptarët vigjilentë të Frashërit nuk binin në grackën e feudalizmit islamik: Këto qëndrime u kundërshtuan nga atdhetarët shqiptarë… që nuk mund të pajtoheshin me platformën e qarqeve sulltaniste dhe në mënyrë të veçantë me idenë konservatore të një lidhjeje islamike, e cila po të krijohej do ta shuante emrin e Shqipërisë. [6]
Për të trembur shqiptarët me identitetin tonë kulturor islam dhe krijuar në mendjen e lexuesit frikë ndaj mundësisë së qenies së Lidhjes së Prizrenit një organizatë islamike, Kristo Frashëri shkruan: Funksionarët e administratës dhe përkrahësit e tyre sulltanistë ushtruan në këto mbledhje presion të fuqishëm për t’i detyruar pjesëmarrësit që t’i nënshkruanin protestat e tyre jo si banorë shqiptarë, por si nënshtetas islamikë të lidhur me Perandorinë Osmane.[7] Por sipas Frashërit, shqiptarët dinin gjithnjë të triumfojnë ndaj feudalëve prapanikë osman që deshën t’i bëjnë islamikë. Ata kundërshtuan rrufjanët turq: Në asnjë nga krahinat shqiptare, pjesëmarrësit e mbledhjeve nuk pranuan ta cilësonin veten e tyre si banorë islamikë. Në të gjitha aktet drejtuar Fuqive të Mëdha banorët myslimanë dhe të krishterë, protestonin si shqiptarë, si pjesëtarë të një kombi të vetëm. Madje, në shumë raste, pjesëmarrësit e mbledhjeve popullore hartuan peticione drejtuar Portës së Lartë, me anën e të cilave kërkonin reforma autonomiste për Shqipërinë.[8]
Megjithatë faktet historike të cilat rrëfehen më në detaj më poshtë dëshmojnë të kundërtën. Pikë së pari pretendimi nga Kristo Frashëri se ‘Në të gjitha aktet drejtuar Fuqive të Mëdha banorët myslimanë dhe të krishterë, protestonin si shqiptarë’ nuk është i vërtetë.[9] Pse siç Xhafer Belegu kujton, katolikët filoaustriakë të veriut të Shqipërisë u deklaruan kundër Lidhjes së Prizrenit, kur ajo sulmoi agresorët austriakë në Bosnje. Në shumicën e akteve Lidhja i është drejtuar Fuqive të Mëdha si një Lidhje Myslymanësh të cilët kërkonin të rojnë nën pushtetin e sulltanit. Për më tepër Evangelos Kofos tregon se Lidhja e Prizrenit është kundërshtuar edhe nga të krishterët ortodoksë të Jugut të Shqipërisë, të cilët nuk pranonin as që të nënshkruanin Peticione kundër Shën Stefanit pasi deshën të bashkohen me Greqinë: në ditët e Kongresit të Berlinit, Maratos tregon se të gjithë të krishterët (ortodoksë) të sanxhakut të Gjirokastrës – duke përfshirë ata të qyteteve të Gjirokastrës, Delvinës, Tepelenës dhe Përmetit – refuzuan të nënshkruajnë peticione (kundër Shën Stefanit). Të njëjtin qëndrim kishin mbajtur edhe të krishterët e Sarandës, siç raportonte konsulli grek në këtë qytet.’[10] Të njëjtën gjë e dëshmon edhe Th. P. Delyani nga ministria e jashtme greke në shkurt të vitit 1879 kur përmend që të krishterët nuk pranonin të bashkëpunojnë me Lidhjen.[11]
Megjithatë, Kristo Frashëri vazhdon e thotë që: Delegatët që morën pjesë në Kuvendin e Përgjithshëm …kërkuan me këmbëngulje që Kuvendi, ashtu siç ishte parashikuar prej tyre, të formonte një Lidhje Shqiptare me karakter kombëtar. Ndryshe nga këta, delegatët, që i takonin krahut sulltanist, u përpoqën që organizata që do të themelohej të kishte një karakter islamik e jo kombëtar shqiptar dhe t’ia nënshtronin atë interesave të Stambollit. [12] Dhe për të konkluduar teorinë e tij konspirative me islamikë dhe me sulltanë thotë që: Vendimi i Kuvendit të Prizrenit për themelimin e Lidhjes ishte një fitore e madhe e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, pasi me anën e tij iu dha goditja e parë dhe e fuqishme përpjekjeve të Stambollit për ta veshur Lidhjen me karakter islamik dhe u hodhën themelet e një organizate kombëtare shqiptare, e cila, qysh në ditën e parë të saj, pati një karakter atdhetar.[13]
Ndërsa Kristo Frashëri e imagjinon Lidhjen e Prizrenit si një organizatë anti-islamike dhe laiko-kombëtare, Jakob Landau, Peter Barlt, Kirby Green[14] dhe një numër i madh historianësh botërorë e shohin si një organizatë islamike, të ndërtuar nga muslimanët e Gegënisë dhe Bosnjes me mbështetjen e sulltan Abdulhamitit II, për të mbrojtur muslimanët Ballkanas pas Kongresit të Berlinit. Përpjekjet në librat e historisë në Shqipëri që manipulojnë historinë, duke shpikur konceptin e kombit laik në çdo ndodhi historike, sipas Noel Malkolmit janë një rrëfim i varfër i historisë. Një histori e vërtetë nuk mund të shkruhet duke supozuar që shqiptarët – përveç ndonjë ‘agjenti’ islamik të sulltanit – luftonin për të çliruar atdheun nga sundimi osman.[15] Nga që historia është më e komplikuar sesa versioni i thjeshtë që nacional-komunizmi ndërtoi në Shqipëri, më poshtë po sjell një përshkrim ndryshe të krijimit të Lidhjes, njerëzve që e drejtuan dhe motivimet e tyre, duke u bazuar mbi faktet e disa historianësh si Xhafer Belegu, Eqrem Bej Vlora, Peter Bartl etj dhe disa dokumentash arshivorë të konsujve britanikë.







Pse u krijua Lidhja e Prizrenit?

Në vitit 1878 kur në fund të luftës Ruso – Turke (1877 – 1878), Perandoria Osmane u mund, dhe u detyrua t’i dorëzojë Rusisë dhe aleatëve të saj pjesë të mëdha tokësore, në Rumeli sulltan i ri në pushtet Abdylhamiti II, ashtu si edhte muslimanët Ballkanas u shqetësuan pamasë për tragjedinë që solli lufta. Në Traktatin e Shën Stefanit (Yeshil Koy-t) dhe më pas në Kongresin e Berlinit të nënshkruar në 13 korrik 1878 perandoria u detyrua të dorëzojë më shumë se dy të pestat e territorit të saj në Ballkan, ku ndër të tjera përfshiheshin territore të populluara nga muslimanë boshnjakë dhe shqiptarë. Duke qënë se shqiptarët ishin të fesë islame dhe ishin element shtetformues i perandorisë dhe në raste lufte, luftonin me osmanët kundër të krishterëve, Kongresi i Berlinit nuk mori parasysh kërkesat e tyre.[16]
Ndërsa austriakët nisën pushtimin e Bosnjes në 29 korrik 1878, Mali i Zi që ishte shpërblyer nga Kongresi i Berlinit me marrjen e Kazasë së Gucisë (ku hynte edhe Plava) u bë gati të nisë pushtimin gjithashtu.
Të shqetësuar nga mundësia e pushtimit të trojeve të tyre, shqiptarët ashtu si edhe muslimanët e tjerë të Ballkanit nisën të marrin masa mbrojtëse. Për t’ju përgjigjur pushtimit nga të krishterët konsulli i Greqisë në Shkodër, Mavromati, raportonte i shqetësuar në 18 shkurt 1878 eprorëve të tij se në mesin e muslimanëve ishte formuar një Komitet në Prizren të cilin shtypi i Evropës e konsideronte si një ‘Lidhje të Rrezikshme Shqiptare’. Në të njëjtin raport konsulli tregonte që në Shkodër autoritetet osmane, nxisnin njerëzit që t’i rezistojnë pushtimit dhe kishin vendosur nje telegram:
në të cilin kishte gënjeshtra mbi përparimin e kryengritjes në Bosnje, dhe prapësimin e austriakëve ku thuhej se luftëtarët kishin prerë 49.000 humdë austrikësh. [17]

Ndaj mundësisë së pushtimit të tokave të banuara nga muslimanët ballkanas reaguan një seri qytetesh të Rumelisë. Kështu në mars 1878 paria muslimane e Shkupit që ishte shqetësuar nga vendimet e Traktatit të Shën Stefanit i tregonte me një peticion fuqive të mëdha që ishin të lumtur që rronin nën regjimin atëror dhe të drejtë te sulltanit dhe për këtë arsye kundërshtonin vendimet e Traktatit.[18]
Ndërsa në 3 maj 1878 konsulli britanik në Shkodër, Kirby Green vinte në pah që në mesin e muslimanëve të Shqipërisë Veriore po depërtonte Lidhja, një organizatë e cila po mobilizonte muslimanët dhe kërcënonte të masakrojë meshkujt e krishterë të cilët besonin se ishin bullgarë. Konsulli vë në pah që të krishterët vendas ishin të trembur nga gjendja e tensionuar e muslimanëve.[19]
Ndërsa në 16 maj 1878 banorët e Dibrës i dërguan ambasadorit britanik në Stamboll Layardit, një notë proteste ku kërkonin mos bashkimin me Bullgarinë, por dëshirën për të jetuar nën Qeverinë Osmane.[20] Ndërsa në 12 maj 1878 banorët e Prizrenit i dërguan telegrame ambasadave të Anglisë, Francës, Italisë dhe Austo-Hungarisë në Stamboll ku deklaronin që:
shumica e banorëve të vilajetit tonë janë muslimanë; të krishterët te ne përfaqësojnë pakicën e ata janë katolikë dhe ortodoksë… të krishterët flasin mes vedi një përzjerje të gjuhës serbe, malazeze dhe bullgare, por gjuha e përgjithshme që përdoret nga muslimanët dhe të krishterët është turqishtja dhe shqipja… ne nuk i nënshtrohemi administratës serbe dhe bullgare. Ne nuk njohim asnjë qeveri përveç asaj osmane… dhe jemi të gatshëm për çdo flijim, qoftë edhe të vdesim, për të mbrojtur të drejtën tonë të pacënueshme.[21]

Telegramet dhe peticionet e mësipërme që tregojnë shqetësimin e muslimanëve Ballkanas në nivelin lokal po ndiqeshin nga mobilizimi i parisë muslimane të Ballkanit. Siç Mavromati vë në dukje që në muajin shkurt të vitit 1878 një organizatë e njohur si Ittifaki apo Lidhja po çonte korrierët e saj nga qyteti në qytet. Spiunazhet evropjane në Rumeli që po nuhasnin tensionimin e muslimanëve dhe lëvizjen e tyre, e konsideronin lëvizjen si një ‘Lidhje të Rrezikshme Shqiptare’. Mobilizimi i parisë së muslimanëve të Ballkanit do të arrinte kulmin në fund të majit dhe fillimin e qershorit 1878 kur në Gjakovë pashallarët, bejlerët dhe hoxhallarët e Kosovës dhe Bosnjes u takuan dhe vendosën datën 10 qershor 1878 si ditën kur krerët e muslimanëve do të tuboheshin në Prizren dhe vendosin për qendrimin e tyre ndaj kërcënimit të krishterë.
Xhaferr Belegu në librin ‘Lidhja e Prizrenit e veprimet e sajë’ kujton që përpara se ky takim të zhvillohej, në rjedhën e ngjarjeve kishte hyrë vetë sulltan Abdylhamiti II. Ai kishte thirrur në Stamboll Sheh Mustafa Tetovën dhe Abdyl Be Frashërin për t’i udhëzuar për zhvillimin e lëvizjes. Ndërsa në aparencë sulltan Hamiti tregohej sikur donte të përmbushte kërkesat e fuqive të mëdha, nën rogoz nxiste muslimanët që të mobilizohen dhe përballojnë agresionin. Belegu thotë që sulltani i shkroi gjithashtu edhe kadiut të Gjakovës Ahmet Efendi Koronicës, myderizit të Prizrenit Ymer Efendiut dhe myftiut të Dibrës Jonuz Efendiut, ndërsa ju dha urdhër komandantëve ushtarakë në Shqipëri që të mos e pengonin zhvillimin e Lidhjes.[22] Këtë fakt e përmend edhe Eqrem Bej Vlora i cili thotë që qeveria qëndrore në Stamboll jo vetëm që u tregua dashamire ndaj idesë, por mori pjesë aktive në themelimin e Lidhjes në Prizren: pasi ishte në interesin e saj të nxiste një lëvizje kundër kërkesave sllave e pak më vonë edhe kundër atyre greke … që të tërhiqte vëmendjen e Evropës.[23]
Në takimin e Prizrenit përveç krerëve muslimanë të Kosovës shkuan delegatë edhe nga Shkodra, ku paria zgjodhi Jusuf Agë Sokolin, Selim Beun dhe Mulla Junus efendiun si përfaqësues. Siç Noel Malkolm citon emisarin britanik që thoshte që:
Lëvizja ëshë më shumë një lëvizje fetare sesa shekullare, dhe udhëhiqet nga myftilerët, ulematë dhe kadijtë…. Jam i mendimit se tashmë është mëse e qartë se Porta e Lartë dhe Lidhja janë në një mendje, dhe po punojnë për të arritur një qëllim të përbashkët – mbrojtjen e provincës.[24]

Bie në sy me të drejtë që anëtarët që morrën pjesë në Lidhje ishin të gjithë muslimanë. Kjo kuptohet edhe në rastin e delegatëve shkodranë ku asnjë emër katoliku nuk lexohet.
Lidhja zhvilloi takimet e saj në datën 10 qershor 1878 në Xhaminë e Bajraklisë dhe në medresenë e Mehmet Pashës në Prizren. Në Lidhje (Ittifak) erdhën edhe delegatë nga Selaniku, Jenipazari dhe Sjenica.[25] Në Prizren por edhe mbarë Kosovën, krijimi dhe organizimi i Lidhjes u njoh me emrin e saj osman, Prizren Ittifaki apo Prizren Ittihadi.
Pas disa ditë bisedimesh më në fund në 18 qershor 1878 Lidhja botoi vendimet e saj (Karar-Name) të cilat ishin si vijon:
Lidhja jonë është formuar me qëllim që të mos njohë asnjë qeveri tjetër përveç Perandorisë Osmane dhe të mbrojë integritetin tokësor të saj me të gjithë mjetet.
Qëllimi ynë i lart është të mbrojmë të drejtën e lartmadhërisë së tij sulltanit, sovranit tonë. Në do quajmë armiq të kombit (osman) dhe atdheut të gjithë ata që kundërshtojnë dhe prishin qetësinë, ata që dobësojnë qeverinë dhe bashkëpunëtorët e tyre. Në rast se turbulluesit nuk heqin dorë do i dëbojmë jashtë shtetit.
Ata delegatë të krahinave të tjera që duan të hynë në Lidhjen tonë do i pranojmë me gëzim dhe regjistrojmë si miq të qeverisë dhe vendit.
Në bazë të Sheriatit do të mbrojmë jetën, pasurinë dhe nderin edhe të atyre që nuk janë muhamedanë, por janë besnikë, tamam si për veten tonë. Ndërsa kryengritësit do ti dënojmë sipas fajit.
Të gjitha shpenzimet për luftëtarët që do të mbledhin krahinat do të rregullohen dhe perballohen në bazë të dispozitave që do japim. Ndihmat që do na vinë nga jashtë do ti pranojmë me kënaqësi.
Duke patur parasysh gjendjen e Ballkanit nuk do pranojmë në asnjë mënyrë fuqitë e huaja në tokat tona.
Ne nuk do të njohim në asnjë mënyrë Bullgarinë dhe as duam t’ia dëgjojmë emrin; edhe Serbia në rast se nuk na i dorëzon tokat me të mirë që na ka marrë, do të dërgojmë kundër saj një fuqi dhe t’ia marrim me pushkë. Edhe kundër Malit të Zi do veprojmë në të njëjtën mënyrë.
Bashkatdhetarë ve besnikë të qeverisë që kanë hyrë në Lidhjen tonë do ti japim dorën dhe ndihmojmë sipas mundësisë.
Në rast se një krahinë ka probleme për të zbatuar vendimet, krahinat fqinje do ti shkojnë në ndihmë
Kushdo që del nga Lidhja jonë, Zot na ruaj! Kushdo që spiunon, dhe vepron sipas qejfit dhe dëgjon urdhërat e të parëve do të marrë dënimin që meriton.
Asnjë vendas i kujtdo krahine që do me dalë nga Lidhja, i çfarëdo feje qoftë nuk do lejohet të shkojë as në Serbi e as në Mal të Zi. Në rast se shkon do njihet si spiun dhe dënohet.
Kushdo që ka vënë në dispozicion të Lidhjes diçka dhe i shmanget detyrimit, s’dëgjon urdhërat, sillet brutalisht apo bën ndonjë ç’nderim do të dënohet sipas fajit.
Dërgimi i fuqive, thirrja dhe përdorimi i tyre do të bëhet sipas udhëzimeve të përpiluara.
Për të zbatuar këto nene do ti jepet rëndësi korespondencë s.
Është rënë dakort që qeveria nuk do hyjë në punët e Lidhjes dhe as Lidhja në punët e saj; përndryshe ky do shihet si cënim i të drejtës.
Një kopje i këtij vendimi do i paraqitet çdo krahine dhe qyteti.
Në bazë të besës së lidhur nga burrat e patrembur të Shqipërisë së Veriut, Jugut dhe Bosnjes, të atyre që kur kanë lindur nuk kanë njohur tjetër zanat por pushkën dhe që për Din, Devlet dhe Vatan japin jetën, kanë zgjedhur Prizrenin si kryeqytet të Lidhjes.
Sikur e themeluam këtë Lidhje edhe në të ardhmen nuk do durojmë tiranë që të shtypin vendet tona. Bijtë tanë dhe bijtë e tyre do të jenë besnikë të Lidhjes dhe kush largohet nga ajo do të konsiderohet sikur dikush që braktis Islamin dhe do mallkohet dhe përbuzet nga ne. Ne obligohemi ti jemi besnik këtij vendimi me firmat tona (47 firma).[26]
Siç lexohet në pikën 4 por edhe në fund të Karar Namesë, Lidhja ishte një organizatë që synonte të mobilizojë muslimanët ballkanas për vetëmbrojtje, implementojë Sheriatin në të gjithë territorin e saj dhe shtrihet nga Bosnja deri në Jug të Shqipërisë. Edhe pse ishte konceptuar si një Lidhje Pan-Islamike, ajo shquhet nga toleranca për të krishterët ku në pikën 4 Lidhja zotohet që të mbrojë edhe jo-muhamedanë t.
Pas disa ditësh, kur me Lidhjen u bashkuan edhe qyteteve të tjera, ku vendosen mbrojtjen e atdheut ushtarakisht, ajo përpiloi disa vendime të dyta që janë si vijon:
1. Asnjë krahinë nuk do të njohë ndonjë qeveri tjetër përveç asaj të Perandorisë Osmane.
2. Nëse Turqia nuk paraqitet dhe Kongresi i Berlinit nuk do të njohë të drejtat tona mbi vendet e pushtuara nga Serbia dhe Mali i Zi, atëherë ne do rrokim armët për ti ri-pushtuar.
3. Në qoftë se fuqitë tona do të mundin të çlirojnë vendet e pushtuara, atëherë do të zbatohen masat e duhura.
4. E gjithë fuqia jonë do të përbëhet prej pesë ushtrishë: atyre të Shkodrës, Shkupit, Kosovës, Jenipazarit dhe të Herzegovinës.
5. Ajo e Shkodrës do sulmojë Malin e Zi: oficerët dhe bajraktarët do të zgjidhen nga populli.
6. Në Guci përveç vendësve do të dërgohen edhe 2000 nga Gjakova dhe Berana dhe 1000 nga Peja.
7. Jenipazari përveç fuqisë që do të mbajë për mbrojtjen e vendit do të dërgojë edhe 1000 në Kolashin.
8. Në Bjelopolje mjafton fuqia vëndase.
9. Në Prepolje, Çajnica, Tashlixhë dhe Foçë përveç fuqive të tyre, do të dërgohen edhe 2000 të tjerë.
10. Për të ruajtur vijën Gracko – Trebinjë, përveç fuqisë së Herzegovinës, do të ketë 10000 burra nga Sarajeva dhe këta sëbashku do të formojnë ushtrinë e Herzegovinës.
11. Fuqia e Shkupit, Kosovës dhe Jenipazarit do të sulmojë Serbinë sipas instruksioneve tona.
12. Në qoftë se armiku i kërcënohet njërës krahinë, komandanti i krahinës në rrezik do të lajmëroj komandantët e tjerë që të marrin dijeni të gjithë dhe sulmohet armiku.
13. Në rast se në luftën tonë kundër Malit të Zi, Serbia qëndron asnjanëse atëherë fuqitë që janë caktuar për atë, kalojnë kundër Malit të Zi.
14. Në qoftë se si Mali i Zi ashtu edhe Serbia do të luftojnë kundër nesh atëherë këto fuqi detyrohen të luftojnë burrërisht dhe me ngulm sipas besës që kemi dhënë.
Këto dy vendime u nënshkruan nga përfaqësuesit e Prizrenit, Gjakovës, Pejës, Gucisë, Jenipazarit, Sjenicës, Tashlixhës, Mitrovicës, Vuçiternit, Prishtinës, Gjilanit, Shkupit, Tetovës, Kërçovës, Gostivarit, Dibrës së Madhe dhe Dibrës së Vogël.[27]
Siç shihet nga vendimet e Lidhjes, kuptohet që synimi i organizatorëve të saj ishte mbrojtja e viseve të populluara nga muslimanët në Ballkan. Qofshin ata boshnjakë ose shqiptarë. Përndryshe nga ç’shkruan Kristo Frashëri, kur në korrik të vitit 1878 trupat austriake nisën pushtimin e Bosnjes dhe Herzegovinës, Lidhja, sipas pikës 12 të statusit të Luftës, i shkoi Bosnjes në ndihmë. Në fakt ishin delegatët e Bosnjës që kërkuan ndihmë ndaj përfaqësisë së Lidhjes në Jenipazar: Ejup Beut, Muhamet Efendiut, Murat Beut, Ibrahim Efendiut dhe Estref Efendiut.
Ndihma që Lidhja i ofroi boshnjakëve për t’u mbrojtur nga agresioni austro – hungarez, bëri Austro – Hungarinë të sulmojë Lidhjen dhe cilësojë atë si një organizatë islamike, ndërsa në të njëjtën kohë i dha urdhër katolikëve të tërhiqen nga mbështetja e saj.[28] Nga pashallarët shqiptarë që shkuan në mbrojtje të Bosnje dhe Herzegovinës ishin Ali Draga nga Mitrovica me 5000 – 7000 vetë dhe Ejup Beu nga Jenipazari me ushtarët e tij. Xhaferr Belegu tregon që shqiptarët që luftuan në mbrojtje të Sarajevës mbajtën rroba civile në mënyrë që të mos shiheshin si ushtarë osmanë. Megjithatë rezistenca shqiptaro – boshnjake do të thyhej në 19 Gusht 1878 kur pas një luftimi shtëpi më shtëpi austriakët do të pushtonin Sarajevon. Trupat e muslimanëve me këtë luftë numëronin rreth 93.000 vetë, ndërsa austro – hungarezët kishin rreth 268.000 vetë. Në luftime austro-hungarezë t lanë të vrarë rreth 6.000 ushtarë dhe oficerë ndërsa boshnjakët dhe shqiptarët shumë më tepër. Pas pushtimit, austro – hungarezët vendosën regjim ushtarak në vend që zgjati për disa vite.[29] Ndërsa Xhafer Belegu mendon që pas thyerjes së udhëheqësit boshnjak Haxhi Lojës nga trupat e gjeneralit Filipoviç shqiptarët u kthyen nëpër shtëpitë e tyre,[30] konsulli britanik Kirby Green raporton se deri në tetor 1878 shqiptarët vazhdonin të dërgojnë përforcime me shqiptarë të fesë islame në Bosnje dhe Jeni Pazar për t’ju kundërvënë austriakëve nëse ata i afroheshin kufijve shqiptarë.[31]
Me rënien e Bosnjës vëmendja e Lidhjes u përqëndrua në mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë. Sulltani që në këtë kohë ishte nën presionin e Fuqive të Krishtera, dërgoi në Shqipëri Mehmet Ali Pashën një nga komandantët e luftës ruso – turke që pati përfaqësuar perandorinë në Kongresin e Berlinit. Sipas Noel Malkolmit, Mehmet Ali Pasha ishte një gjerman i konvertuar në Islam i quajtur Karl Detroit.[32] Sulltani e nisi atë që të bindë shqiptarët të lëshojnë tokat që kërkonte Kongresi i Berlinit. Ky njihte shumë krerë shqiptarë si Abdullah Pashë Drenin, Hasan Pashë Tetovën, Ali Pashë Gucinë, Shaban Be Pejën etj me të cilët pati bashkëpunuar në luftëra kundër Rusisë dhe Serbisë. Por pas takimit me këshillin e Lidhjes në Prizren ku ju kërkoi të dorëzojnë Plavën dhe Gucinë, shqiptarët jo vetëm që e kundërshtuan por në 27 gusht i vranë edhe telegrafistin grek, Sokrat Argiriadi që kishte me vete. Pasi nuk arriti të bindë parinë e Prizrenit për të zbatuar vendimet e Kongresit, Mehmet Ali Pasha shkoi në Gjakovë. Por edhe këtu paria muslimane e priti keq dhe me dyshim, ndërsa Hasan agë Batusha e ironizonte duke ju thënë katolikëve që: ‘ju të krishterët duhet të gëzoheni pse po ju vjen një kaurr si ju’.
Muslimanët e Lidhjes së Prizrenit që nuk mund të pranonin lëshimin e tokave të tyre ndaj të krishterëve, nuk kuptonin dot sesi Mehmet Ali Pasha ju kërkonte atyre një gjë që shkon kundër Sheriatit. Krerët e Lidhjes, Mehmet Ali Pashën e quanin Maxhari (Hungarezi) pasi ky kishte qenë i krishterë më parë dhe nuk besonin që ishte bërë musliman përnjëmend si ata. Duke hapur fjalë në popull që Mehmet Ali Pasha ishte kaurr dhe për më tepër duke parë që atë e mbronte një divizion prej 80 katolikësh mirditorë, gjakovarët menduan se kanë të bëjnë më një të pafe të kamufluar, me një murted (tradhëtar) të islamit dhe agjent të ‘7 krajlive’. Për ta diskredituar si të krishterë kosovarët i bënë edhe disa poezi:

More pash pasha i Maxharit
Nuk i jam i mbretit, jam i kralit
Fjal i coj patër Marianit
Me i mbledhun krent e Fandit
Krent e Fandit me bajrak
Se në kresun ç’do me i ran
Morë hoxhë façezi
Pa ferman si del në ushtri
Hem imam hem plak haxhi
Besa Mria s’bahet turki
Ka lidh besën me shtat krali
Shtat Krali ka zan në dorë
Çon asqerin nëpër borë
Në për borë e në për shi
Nuk bahet Mria turki.[33]

Apo kjo tjetra:

Të shtatë krajlat kuvendojnë
Prizreni shka po thonë
Ni murtat n’e çoj dovleti
Shkoj n’Xhakovë te Abdulla begi
Për dy djem çi kish nga t’veti
Çilloj pasha kryçali
Kish pa gisht me shtat krali
Lyp hudutin çik n’Malsi
Çitni futat shpi për shpi
Shpi për ship, mahall n’mahallë
Bini djem bajraktarë
Hanm i Pashës del në shkallë
Kuku Zot për pashallarë
Sh’na u kanë kall sarajet në flakë
Plot oborret mush me xhak
Hanm i pashës sa mir po flet
Njanin tel t’j a rrehim babës Dovlet
Ali Pashën babë ç’ta ka xhet
Sot dy javë t’u ka ba synet
Kshtu Shqipnia kish pas adet
Ka ni pashë m’e myt për vjet[34]

Siç edhe poezitë më lartë tregojnë, muslimanët kosovarë e shihnin Mehmet Ali Pashën si një tradhëtar të islamit kur i thonë: ‘More pash pasha i Maxharrit’ dhe ai i përgjigjet ‘Nuk i jam i mbretit, jam i kralit / Fjal i coj patër Marianit / Me i mbledhun krent e Fandit.’ Edhe në poezinë e dytë po ashtu lexohet tradhëtia e Pashës dhe puna e tij për të krishterët kur poeti thotë: ‘Të shtatë krajlat kuvendojnë / Prizreni shka po thonë / Ni murtat n’e çoj dovleti.’ Për më tepër për të shprehur bindjen e tyre që Mehmet Aliu nuk mund të bëhej dot muslimanë thonë: ‘Hem imam hem plak haxhi / Besa Mria s’bahet turki’, apo edhe më tej: ‘Në për borë e në për shi/ Nuk bahet Mria turki’ apo edhe në poezinë e dytë kur thonë: ‘Çilloj pasha kryçali’. Ndërsa imagjinata e kosovarëve që Mehmet Ali Pashën e sheh të pabesë që punon për mbretëritë e krishtera, lexohet në këto vargje: ‘Ka lidh besën me shtat krali / Shtat Krali ka zan në dorë / Çon asqerin nëpër borë’ apo në poezinë e dytë: ‘Kish pa gisht me shtat krali’
Faktin që shqiptarët e shihnin Mehmet Ali Pashën si tradhëtar, pasi ai kishte nënshkruar Traktatin e Berlinit që ju dha tokat e tyre Serbisë dhe Malit të Zi, e përmend edhe A. H. Layard. Ky inat dhe mosbesim ndaj ‘pashës kryçali’ shtyu muslimanët gjakovarë që në 6 shtator 1878 të vrasin Mehmet Ali Pashë Maxharin në kullën e Abdullah Pashë Drenit ku ishte strehuar sëbashku me ushtarët e tij mirditorë. Kont Andrasy në korespondencë n e tij me Kontin Deym kujton që njerëzit kryesorë që nxitën në vrasjen e Mehmet Ali Pashës Maxharit ishin krerët e Lidhjes së Prizrenit. Ahmet Efendiu, Iljaz Pashë Korenica, Hasan Pashë Tetova, Dervish Beu nga Luma, Nazif Pasha i Prishtinës, dhe mbi të gjitha mytesarifi turk i Prizrenit, Qamil Beu.[35]
Edhe pse pas vrasjes së Mehmet Ali Pashës mardhëniet e sulltanit u pezmatuan me krerët e Lidhes, Lidhja vazhdoi luftën e saj për të mbrojtur tokat e shqiptarëve dhe boshnjakëve. Aktiviteti i saj u pa në mbrojtjen e Plavës dhe të Gucisë, Hotin dhe Grudën dhe më në fund Ulqinin, kur sulltan Hamiti i kërcënuar nga britanikët me pushtimin e Izmirit,[36] dërgoi Dervish Pashën për të detyruar shqiptarët që të tërhiqen nga rezistenca. Është interesant që sulltan Abdylhamiti pas fitores shpërbleu komandantin e Plavës, Ali Pashë Gucinë me titullin Pashë dhe Agabashin (një çiflig) pranë Shkupit.[37] Ndërsa ministri i Jashtëm Rus, Jonini deklaronte me të drejtë pas fitores së shqiptarëve në Plavë dhe Guci, se trupat e Lidhjes u mbajtën me para për 7 – 8 muaj nga Turqia.[38] Në anën tjetër sulltani e bëri Ali Pashën sanxhakbej të Pejës. Ali Pashë Gucija ishte nga bejlerët me të fuqishëm të Plavës. Ai ishte kajmekam i Gucisë që prej vitit 1845 dhe konsiderohej si ‘shpirti i Lidhjes.’ Gjatë kohës së Lidhjes ai shkoi jo më pak se tetë herë në Stamboll dhe bisedoi me sulltanin. Edhe gjatë caktimit të kufive nga viti 1882 – 1887 u përpoq në maksimum të ruaj madhësinë e kazasë së Gucisë, pasi këtu prekeshin edhe interesat e tij, pasi ishte çifligari më i madh i vendit dhe tokat i punoheshin nga reajatë e krishtera.[39]
Edhe pse pas luftës së Ulqinit, Porta e Lartë e shtypi Lidhjen dhe e shpërndau atë nën presionin e fuqive të mëdha dhe nga frika që ajo pati kur, siç Eqrem bej Vlora thotë, lëvizja u morr në dorë nga elementë ekstremistë që kërkonin me çdo kusht të realizonin programin kombëtar,[40] sërisht motivimi i luftëtarëve të saj duket që ishte Islami dhe besnikëria ndaj perandorisë. Që Lidhja ishte një organizatë islamike këtë e pranon edhe Peter Barlt i cili thotë që ajo ishte një lëvizje muslimane, e kufizuar te muslimanët shqiptarë dhe që u shpall si e tillë me Karar-namenë. Për më tepër Komiteti i Lidhjes në Prizren dhe në Dibër kërkoi shfuqizimin e sistemit gjyqësor francez dhe implementimin e sheriatit.[41]
Edhe pse brenda Lidhjes, pas themelimit të saj infiltruan bejlerë bektashi jugorë si Abdyl Frashëri,[42] i cili u mundua të largojë fokusin e Lidhjes nga një organizatë pan-islamike në një organizatë me nuanca gjithëpërfshirë se apo edhe grekofile, siç shihet më lartë ideali i themeluesëve të saj ishte Islami. Noel Malkolm kujton në ‘Kosovo a short history’ se në Shqipërinë Osmane të viteve 1880 kishte disa projekte politike. Ai përmend projektin e katolikëve mirditorë me Prenk Bib Dodën dhe Princ Nikollën e Malit të Zi që deshën të krijojnë një shtet katolik – aleat të Malit të Zi. Kemi komitetin italo – shqiptar të arbëreshëve që donin të krijojnë një shtet shqiptar sipas modelit italian. Dhe projektin bektashian të grupit të Frashërit i cili në 1877 krijoi ‘Komitetin Shqiptar’ të Janinës që synonte të ndërtojë një shtet shqiptar duke bashkëpunuar me Greqinë fillimisht.[43] Siç edhe transkripti i proçesit hetimor të Mehmet Nazifit dhe Abdylgani Frashërit tregon, zyrtarët osmanë dyshonin që Frashërllitë ishin implikuar në Lidhjen e Prizrenit për të ngritur Gegërinë në luftë kundër osmanëve dhe bashkimin e Toskërisë me Greqinë. Në aktpadinë e gjyqit ushtarak grupi i Frashërit akuzohej për nxitjen e rebelimit në Toskëri në bashkëpunim me kryetarin e komitëve (kleftëve) grekë Arvanido Arsidin dhe bashkimin e Toskërisë me Greqinë.[44] Ndërsa në anën tjetër konsulli Kirby Green në letrën që ja çon kontit Granville më 22 qershor 1880 i sqaron që Lidhja si organizatë nuk duhej mitizuar dhe konfuzuar me Komitetet Shqiptare të cilat kanë ekzistuar me kohë por nuk kanë patur ndonjë forcë, siç kishte Lidhja e cila fuqizohej sa herë që donte qeveria.[45] Rrëfimi i Kirby Green-it është demitizuesi më i mirë i teorive që historianët e ndikuar nga nacionalizmi romantik i Rilindjes kanë imagjinuar për Lidhjen që e shtrijnë nga Stambolli e deri në Itali dhe i mveshin idealet e rilindjes dhe iluminizmit. Apo shpesh i atribuojnë deklarata që nuk kanë të bëjnë me atë, siç është për shembull deklarata anti – turke e katolikëve të Shkodrës dhe Triestes e datës 13 qershor 1878[46] apo edhe vendimet, që për mua janë sajuar nga Kristo Dako, në librin ‘Liga e Prizrenit’ në Bukuresht më 1922.[47]
Megjithë infiltrimin e bektashive jugorë në Lidhjen e Prizrenit, të cilët ishin përçues të ideve të Rilindjes dhe antagonistë me osmanët,[48] karakteri i përgjithshëm i Lidhjes u dominua nga sunitët dhe qeveria osmane të cilët, siç u lexua edhe më lartë luftën e bënin në emër të Islamit dhe Sheriatit, kundër ‘kryçalive’ serbo – malazezë. Ndërsa në Toskëri ne shohim komitetet e bektashive që gjejnë gjuhë të përbashkët me vllehët dhe ortodoksët apo edhe Greqinë, në Gegëri lufta e Lidhjes ishte ndërmjet miletit islam dhe ndonjëherë katolikëve që nuk kishin ndonjë peshë, dhe shkijave. Në betejën e Plavës dhe Gucisë, muslimanët gegë u përballën me ortodoksët shqiptarë, Mark Milanin dhe Theodhor Milanin që luftonin për Malin e Zi.[49] Ndërsa shqiptarët dhe boshnjakët e shikonin veten e tyre si një komb apo si milet islam, por duke përfshirë edhe katolikët ndonjëherë, siç tregoi edhe lufta e përbashkët në mbrojtjen e Hotit dhe Grudës. Kombi i imagjinuar i gegëve synitë duket që ka qënë i ndërtuar mbi bazat e dinit dhe imanit, devletit dhe sulltanit dhe jo anti-turqizmit siç e imagjinonin bektashianët e jugut apo ortodoksët e diasporës kombësinë. Për të kuptuar më qartë se çfarë kërkonin muslimanët e Gegënisë dhe si e imagjinonin veten, ndoshta duhet të lexojmë rrëfimin e Kirby Greenit, i cili pasi ishte takuar me disa krerë të Lidhjes në nëntor 1878, rrëfen që:
Lëvizja shqiptare duhet parë si një përpjekje e kombit osman i cili e sheh veten të rrethuar nga rreziqet pothuaj të pakapërcyeshme dhe se shpresa e vetme që kishin ishte që anglezët ti mësojnë dhe udhëheqin në zgjidhjen e kësaj çështje. Ata vetë u ngushëlluan me detyrimin fetar që kishin për të ndarë fatin e tyre me Halifin (mëkëmbësin e profetit Muhamed – sulltanin) dhe pastaj paralajmëruan se nën udhëheqjen angleze çdo gjë do të përfundoj mirë.[50]

Pra nësë duam të kuptojmë identitetin dhe karakterin e organizatorë të Lidhjes së Prizrenit sipas konsullit Kirby Green dhe jo Kristo Frashërit, i bie që Lëvizja shqiptare duhet parë si një përpjekje e miletit islamik apo e kombit osman i cili e shikonte fatin e tij të njëjtë me atë të muslimanëve të tjerë të Perandorisë dhe sulltanit Halif, dhe jo sipas skemave ‘politikisht korrekt’ që ideologjia nacional-komuniste e Akademisë së Shkencave mundohet të ndërtojë mbi identitetin e pashallarëve, bejlerëve dhe ulemave islamikë të Gegënisë që formuan Lidhjen e Prizrenit në fundshekullin e XIX.





Referenca:

Dokumenta burimorë

Peticion nga paria muslimane e Shkupit, mars 1878, The British Museum, London, Accounts and Papers (38). 1878, 83, 933

Peticion nga banorët e Dibrës 16 maj 1878, Public Record Office, London, F.O.195/1206

Peticion i banorëve të Prizrenit i dërguan ambasadave të Anglisë, Francës, Italisë dhe Austo-Hungarisë 12 maj 1878, The British Museum, London, Accounts and Papers (38). 1878, LXXXIII, 83, 931, 932

Leter nga konsulli britanik Kirby Green 3 maj 1878, Public Record Office, London, F.O.195/1186

Karakteri i Lidhjes nga Kirby Green, Shkodër më 11 nëntor 1878, The British Museum, London, Accounts and Papers (38). 1878 – 9, LXXIX, 79, 538 – 539

Letër e M. Delyanit datë 9/21 shkurt 1879, The British Museum, London, Accounts and Papers (36). 1878-9, LXXVII, 77,336 – 337

Letër e Kirby Green Kontit Granville, The British Museum, London, Accounts and Papers (43). 1880, LXXXII, 82, 511 – 512

Leter e datës 22 tetor 1878 nga Konsulli Kirby Green, Shkodër, Public Record Office, London, F.O.195/1186

Kont Andrasy për Kontin Deym, Tetor 1878, The British Museum, London, Accounts and Papers (38). 1878-9, LXXIX, 79, 219 – 220

‘Telegram i Dervish Pashës për gjyqin e Abdyl Frashëri’ në A. K. Fondi L. P, fot. Nr. 62

Proçesi hetimor i Mehmet Nazifit dhe Abdylgani Frashërit, A.K. Fondi, L.P. fot. Nr. 68

Telegram i Dervish Pashës për Shehlerët Bektashianë, A. K. Fondi L. P, fot. Nr. 63. Datë 12. 5. 1881

Mbledhur nga Skender Rizaj (1978) Lidhja e Shqiptare e Prizrenit ne Dokumentet Angleze (1878 – 1881), Prishtinë

Mbledhur nga Ilijaz Rexha (1978), Lidhja e Prizrenit në Dokumente Osmane (1878 – 1881), Prishtinë


Libra & Artikuj

Evangelos Kofos (1982), Greek reaction to the Albanian League of Prizren, Balkan Studies, Vol 23

Jacob Landau (1990), Politics of Pan-Islam, Oxford University Press

Noel Malcolm (1999), Kosovo a short history, Harper Collins

Historia e Popullit Shqiptar (2002), Vol II, Rilindja Kombetare vitet 30 te shek. XIX – 1912, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Toena, Tiranë

Peter Bartl (2006), Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare (1878-1912), Tiranë

Xhafer Belegu (1939), Lidhja e Prizrenit e veprimet e sajë, 1878 – 1881, Tiranë

Eqrem bej Vlora (2001b), Kujtime – Vëllimi i parë 1885-1912, Tiranë

Fikret Karçiç (1999) The Bosniaks and the Challenges of Modernity, El-Kalem

Stavro Skëndi (2000b), Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Phoenix & Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit




[1] Jacob Landau (1990), Politics of Pan-Islam,Oxford University Press, fq. 48 – 49
[2] Noel Malcolm, Kosovo a short history, Harper Collins, 1999, fq. 222
[3] Emra të tjerë të lidhjes kanë qenë edhe Prizren Ittihadiyyesi, apo thjeshtë Ittihad
[4] Historia e Popullit Shqiptar (2002), Vol II, Rilindja Kombetare vitet 30 te shek. XIX – 1912, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Toena, Tiranë, fq. 151
[5] apo siç myslymanët do ta vinin pa din e pa imam apo qafir
[6] Historia e Popullit Shqiptar (2002), fq. 151
[7] Ibid, fq. 153
[8] Ibid
[9] Shiko më poshtë deklaratat e Shkupit, Prizrenit, Dibrës etj
[10] Evangelos Kofos, Greek reaction to the Albanian League of Prizren, Balkan Studies, Vol 23, 1982, fq. 356
[11] Letër e M. Delyanit datë 9/21 shkurt 1879, The British Museum, London , Accounts and Papers (36). 1878-9, LXXVII, 77,336 – 337
[12] Historia e Popullit Shqiptar (2002), fq. 155
[13] Ibid, fq. 156
[14] Nëse dikush do të kuptoj ‘Mitin e Lidhjes’ dhe historinë e saj të vërtetë, Letra e konsulli britanik në Shkodër Kirby Green drejtuar Kontit Granville në The British Museum, London , Accounts and Papers (43). 1880, LXXXII, 82, 511 – 512 është shkrimi më i mirë që duhet të konsultohet.
[15] Noel Malcolm, fq. 217
[16] Peter Bartl (2006), Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare (1878-1912), Tiranë, fq. 142.
[17] Skender Rizaj (1978) (trans.) Lidhja e Shqiptare e Prizrenit ne Dokumentet Angleze (1878 – 1881), Prishtina, fq. 48
[18] (Citimet e dokumentave britanike jane nga botimi i tyre nga Skender Rizaj) The British Museum , London , Accounts and Papers (38). 1878, 83, 933
[19] Public Record Office, London , F.O.195/1186
[20] Public Record Office, London , F.O.195/1206
[21] The British Museum , London , Accounts and Papers (38). 1878, LXXXIII, 83, 931, 932
[22] Xhafer Belegu (1939), Lidhja e Prizrenit e veprimet e saje, 1878 – 1881, Tirane , fq. 17-18.
[23] Eqrem bej Vlora, Kujtime – Vëllimi i parë 1885-1912, Tiranë, 2001, fq. 159
[24] Noel Malcolm, Kosovo a short history, Harper Collins, 1999, fq. 222
[25] Xhaferr Belegu (1939), op. cit., pp. 15 – 20
[26] Ibid. fq. 30 – 33 teksti është përshtatur në toskërisht nga varianti i përkthyer nga Xhaferr Belegu
[27] Ibid. fq. 33 – 34
[28] Ibid, fq. 42 – 43
[29] Fikret Karçiç (1999) in The Bosniaks and the Challenges of Modernity, El-Kalem, fq. 79
[30] Xhaferr Belegu, fq. 43
[31] Public Record Office, London , F.O.195/1186 leter e datës 22 tetor 1878 nga Shkodra
[32] Noel Malcolm, fq. 222
[33] Xhaferr Belegu, fq. 44 - 58
[34] Ibid
[35] The British Museum , London , Accounts and Papers (38). 1878-9, LXXIX, 79, 219 – 220
[36] Peter Bartl, fq. 151
[37] Xhaferr Belegu, fq. 80
[38] Ibid, fq. 87
[39] Peter Bartl, fq. 149 (citim)
[40] Eqrem Bej Vlora, fq. 165
[41] Peter Bartl, fq. 158
[42] mbi rolin e Abdyl Frashërit në nxitjen e kryengritjes kundër osmanëve shiko ‘Telegram i Dervish Pashës për gjyqin e Abdyl Frashëri’ në A. K. Fondi L. P, fot. Nr. 62
[43] Noel Malcolm, fq. 218 – 221
[44] për më shumë shiko A.K. Fondi, L.P. fot. Nr. 68 mbi ‘proçesin hetimor të Mehmet Nazifit dhe Abdylgani Frashërit’
[45] Letër e Kirby Green Kontit Granville, The British Museum , London , Accounts and Papers (43). 1880, LXXXII, 82, 511 – 512
[46] Shikoji në: Xhaferr Belegu, fq. 22 – 23
[47] Shikoji në ibid, fq. 35 – 38
[48] për rolin e shehlerëve bektashian kundër pushtetit osman dhe nxitjen e Toskërisë në luftë shiko: Telegram i Dervish Pashës për Shehlerët Bektashianë, A. K. Fondi L. P, fot. Nr. 63. Datë 12. 5. 1881
[49] Xhaferr Belegu, fq. 76
[50] Shkodër më 11 nëntor 1878, The British Museum, London , Accounts and Papers (38). 1878 – 9, LXXIX, 79, 538 – 539

[Guri i Kuq]

Veprime Ushtarake të Lidhjes së Prizrenit

Nga Wikipedia, Enciklopedia e Lirë


Aksioni i Gjakovës
korrik-shtator 1878
Vendimet e Kongresit të Berlinit e shtuan zemërimin e shqiptarëve kundër Fuqive të Mëdha dhe kundër Portës së Lartë. Nga të katër anët e vendit u bënë protesta për të kundërshtuar shkëputjen e trojeve shqiptare në favor të shteteve fqinje. Kudo u shpreh gatishmëria e masave popullore për të mos lëshuar, qoftë në veri, qoftë në jug, asnjë pëllëmbë tokë të banuar nga popullsi shqiptare. Megjithatë, pasi mbaruan punimet e Kongresit të Berlinit, vëmendja e shqiptarëve u drejtua kryesisht nga fati i trojeve veriore, pasi vendimi i Fuqive të Mëdha për dorëzimin e Plavës dhe të Gucisë në favor të Malit të Zi kishte formë të prerë. Si i tillë ai duhej të zbatohej menjëherë, kurse vendimi për viset jugore do të merrte formë përfundimtare më vonë, pasi ishte i lidhur me bisedimet turko-greke.

Tensioni i madh politik që pushtoi opinionin publik krijoi një truall të favorshëm për rritjen e shpejtë të autoritetit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe për shtrirjen e saj organizative, brenda pak javëve, në të katër anët e vendit.

Pasi u kthyen në krahinat e tyre delegatët që kishin marrë pjesë në Kuvendin e Prizrenit, besëlidhjet lokale ose komisionet e vetëmbrojtjes, që ishin krijuar më parë, u kthyen menjëherë në degë të Lidhjes Shqiptare. Në ato krahina, ku ato mungonin, u organizuan mbledhje të posaçme, të cilat formuan degët lokale të Lidhjes. Duke marrë parasysh vështirësitë e ndërlidhjes së degëve të shumta me Komitetin Kombëtar dhe për ta rritur operativitetin e këtyre degëve në përshtatje me rrethanat lokale, në fillim të korrikut u formuan në bazë vilajetesh tri komitete ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare me qendër në Prizren, në Shkodër dhe në Janinë. Me to u lidhën degët e shpërndara në sanxhakët dhe në kazatë e këtyre vilajeteve. Meqenëse më 1878 vilajeti i Manastirit ishte suprimuar, degët e formuara në sanxhakët e Dibrës, të Ohrit e të Manastirit u lidhën me Komitetin Ndërkrahinor të Prizrenit, kurse ato të sanxhakut të Korçës me Komitetin Ndërkrahinor të Janinës. Lidhjet ndërmjet Komitetit të Janinës dhe komiteteve të Prizrenit ose të Shkodrës kryheshin sipas rastit, nëpërmjet degës së Elbasanit ose nëpërmjet degës së krijuar posaçërisht për këtë qëllim në Selanik, e cila shërbente si ndërmjetëse për lidhjet e komiteteve ndërkrahinore të vilajeteve me Komitetin e Stambollit. Për të shpejtuar lidhjet ndërmjet tyre, komitetet krahinore shfrytëzuan edhe linjën telegrafike, madje, nëpërmjet telegrafistëve atdhetarë, edhe shifrazhin sekret telegrafik.

Në përshtatje me situatën e krijuar, Komiteti Ndërkrahinor i Janinës u ngarkua me detyrën që të merrte masa politike e ushtarake për të parandaluar ose, në pamundësi të kësaj, për të kundërshtuar shkëputjen e Çamërisë në favor të Greqisë. Për këtë qëllim në dhjetëditëshin e tretë të korrikut 1878 u organizua në Janinë një Kuvend i gjerë Ndërkrahinor me përfaqësues të të gjitha degëve të vilajetit. Pasi vendosi të shprehte botërisht vendosmërinë e shqiptarëve për të kundërshtuar me armë çdo lëshim të trojeve të tyre në favor të Mbretërisë Greke, Kuvendi Ndërkrahinor caktoi për çdo kaza numrin e forcave vullnetare, që do të mobilizoheshin për të hyrë në luftë menjëherë sapo të dilte nevoja. Në të njëjtën kohë përfaqësuesit e degëve të Jugut miratuan një memorandum, me të cilin paralajmërohej Porta e Lartë se shqiptarët ishin të vendosur të viheshin edhe kundër saj, në rast se ajo do të tërhiqej përballë pretendimeve shoviniste të Athinës.

Në mbledhjen që mbajti më 24 korrik 1878, nën drejtimin e Abdyl Frashërit, Kuvendi Ndërkrahinor i Janinës, krahas vendimeve që mori për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë, shqyrtoi edhe çështjen e formimit të vilajetit autonom shqiptar. Për këtë qëllim, më 24 korrik 1878, u hartua një rezolutë e veçantë, në të cilën aspirata e shqiptarëve për autonomi është formuluar nëpërmjet tri kërkesave: bashkimi i trojeve të tyre në një vilajet të vetëm, zhvillimi i gjuhës shqipe si gjuhë kombëtare dhe zbatimi menjëherë në Shqipëri i reformave të përshtatshme me nevojat e saj, sikurse ishte krijimi i “milicisë shqiptare” me forca të rekrutuara nga e gjithë Shqipëria. Lidhja parashikonte që vetëm në vilajetin e Janinës të mblidhte 30 mijë burra të armatosur.

Kjo rezolutë, në të cilën shprehej vendosmëria e shqiptarëve për të kundërshtuar me armë në dorë çdo aneksim të tokës së tyre nga Greqia, madje edhe në kundërshtim me qëndrimin e Portës së Lartë, shqetësoi qarqet qeveritare të Stambollit. Në telegramet që i dërgonte kryetarit të Kuvendit Ndërkrahinor të Janinës më 3 dhe 25 gusht, kryeministri turk shpejtoi t’i qetësonte shqiptarët, duke u zotuar se nuk do t’i lëshonte Greqisë asnjë pëllëmbë tokë nga vilajeti i Janinës. Gjithashtu, në përshtatje me situatën e krijuar, dy komitetet ndërkrahinore të Veriut u mobilizuan për të kundërshtuar me armë dorëzimin e kazasë së Gucisë (ku bënte pjesë edhe Plava) në favor të Malit të Zi. Për mbrojtjen e tyre në Shkodër u zhvillua një miting popullor, pas të cilit filluan menjëherë përgatitjet për të rekrutuar vullnetarë dhe për të grumbulluar armë. Brenda pak ditëve, në fillim të korrikut, në rrethin e Shkodrës u regjistruan rreth 6 mijë vullnetarë. Qytetarët dhe fshatarët dhanë kontribut në të holla e drithë. Një mobilizim i tillë ndodhi edhe në Kosovë, sidomos në Gjakovë e në Pejë. Më shumë se kudo mobilizimi përfshiu banorët e Plavës e të Gucisë. Shqiptarët, të cilët përbënin shumicën dërrmuese të këtyre dy krahinave, u vunë në gatishmëri të plotë, duke vëzhguar ditë e natë lëvizjet e ushtrive malazeze përtej kufirit. Sipas vendimit që mori Komiteti Kombëtar i Lidhjes së Prizrenit, vullnetarët e krahinave të tjera do të qëndronin në shtëpitë e tyre në pritje për t’u nisur në front sapo të lëshohej kushtrimi.

Përgatitjet politike dhe ushtarake të Lidhjes së Prizrenit tregonin se nenet e Traktatit të Berlinit, që cenonin të drejtat kombëtare të Shqipërisë, nuk mund të zbatoheshin pa dhunën e armatosur kundër shqiptarëve që do të ushtrohej ose nga Mali i Zi, ose nga Perandoria Osmane. Për ta mënjanuar këtë konflikt tepër të kushtueshëm dhe me përfundime të pasigurta për Malin e Zi, knjaz Nikolla kërkoi ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha, duke e akuzuar Portën e Lartë si organizatoren e Lidhjes së Prizrenit.

Për Perandorinë Osmane kazaja e Gucisë, me më pak se 10 mijë banorë, nuk kishte asnjë rëndësi ekonomike e strategjike në krahasim me territoret e gjera të Bullgarisë, të Bosnjës, të Hercegovinës etj., që asaj iu shkëputën nga Traktati i Berlinit. Por Porta e Lartë nuk donte që, për shkak të një krahine të parëndësishme kufitare, të ndizte revoltimin e mëtejshëm të 1,6 milion shqiptarëve, të cilët do të mbeteshin brenda kufijve të Perandorisë. Si rrjedhim, ajo ngurroi të dorëzonte Plavën e Gucinë, duke u justifikuar para Fuqive të Mëdha me arsyen e vërtetë, me rrezikun e një konflikti të armatosur ndërmjet saj dhe shqiptarëve.

Ndërkaq, në dhjetëditëshin e tretë të korrikut u acaruan marrëdhëniet e Portës së Lartë me shqiptarët, për shkak të qëndrimit të këtyre të fundit ndaj pushtimit të Bosnjës e të Hercegovinës nga Austro-Hungaria. Kur më 22 korrik ushtritë austro-hungareze filluan marshimin drejt Bosnjës dhe Hercegovinës, autoritetet shtetërore osmane u kërkuan krerëve të Lidhjes Shqiptare që t’u vinin në ndihmë me forcat e tyre të armatosura boshnjakëve, që kishin rrëmbyer armët kundër pushtuesve të huaj. Kërkesën e Stambollit e miratuan vetëm qarqet sulltaniste, të cilat u përpoqën të bindnin Këshillin e Përgjithshëm të Lidhjes për të marrë pjesë në luftën kundër Austro-Hungarisë, ndërsa anëtarët e tij nuk pranuan, duke përdorur si argument nevojën e ngutshme që kishte vendi për mbrojtjen e trojeve shqiptare. Presioni i qarqeve qeveritare dhe i elementëve turkomanë vijoi katër javë, derisa më 19 gusht 1878 Këshilli i Përgjithshëm, i mbledhur posaçërisht për këtë qëllim, e hodhi përfundimisht poshtë kërkesën e Portës së Lartë. Lidhja vendosi të mos dërgonte forcat e saj të armatosura kundër invazionit austro-hungarez në Bosnjë, me arsyen e thjeshtë se ato ishin krijuar për të mbrojtur interesat kombëtarë të Shqipërisë e jo të Perandorisë Osmane. Me këtë qëndrim Lidhja e Prizrenit u dha, pas miratimit të kanunit kombëtar më 2 korrik 1878, goditjen e dytë planeve të sulltanit. Goditjen e tretë ajo ua dha tre javë më vonë me vrasjen në Gjakovë të mareshalit Mehmet Ali pashë Maxhari.

Pas dështimit të planeve të saj në lidhje me Bosnjën e me Hercegovinën, Porta e Lartë filloi të shqetësohej si nga rruga e veprimeve të pavarura në të cilët tashmë kishte hyrë Lidhja Shqiptare, ashtu edhe nga trysnia e madhe që po ushtronin Fuqitë e Mëdha në lidhje me zbatimin e Traktatit të Berlinit kundrejt Malit të Zi e Mbretërisë Greke. Trysni të fuqishme ushtronte sidomos Rusia cariste, e cila po e kushtëzonte tërheqjen e ushtrive të veta nga Rumelia Lindore me dorëzimin nga ana e Perandorisë Osmane të trojeve që i qenë premtuar Malit të Zi. Kërkesën e plotësimit të detyrimeve, që rridhnin nga Kongresi i Berlinit, ia parashtroi Stambollit edhe princi i Malit të Zi, më 13 gusht 1878. Për t’u çliruar nga ky presion e sidomos nga ai që ushtronte Rusia, ushtritë e së cilës ndodheshin në afërsitë e Stambollit, Porta e Lartë vendosi të shpejtonte veprimet për dorëzimin e këtyre trojeve, duke përfshirë këtu edhe Plavën e Gucinë. Në përgjigjen që i dha princit të Malit të Zi, më 20 gusht, Ministria e Jashtme e njoftonte knjaz Nikollën se qeveria perandorake kishte caktuar mareshalin Mehmet Ali Pashën si komisar i jashtëzakonshëm për të kryer formalitetet e dorëzimit të Plavës e të Gucisë.

Në fund të gushtit u dërgua në Shqipëri mareshali Mehmet Ali pashë Maxhari si komisar me fuqi të jashtëzakonshme për kufijtë turko-malazezë, i shoqëruar nga një adjutant i sulltanit. Ai u porosit që, para se të shkonte në kufi, ta bindte Komitetin e Lidhjes të mos e kundërshtonte dorëzimin e Plavës e të Gucisë dhe të mos i sillnin atij pengesa në zbatimin e Traktatit të Berlinit. Qysh në fillim u mor vesh se mareshali turk kishte marrë përsipër të shpërndante Komitetin Kombëtar të Lidhjes Shqiptare në Prizren dhe, pasi të kryente dorëzimin e Plavës e të Gucisë, do të vinte në Shkodër për të shpërndarë edhe aty Komitetin Krahinor të Lidhjes. Prandaj lajmi i misionit të Mehmet Ali pashës u prit me zemërim në Shqipëri. Në Prizren, Komiteti Kombëtar i Lidhjes u shpreh kundër pjesëmarrjes së mareshalit në komisionin e kufirit. Po kështu, në një mbledhje të fshehtë që u mbajt në Shkodër nga aktivistët më radikalë, u vendos që të mos e linin komisarin e sulltanit as të hynte në qytetin e tyre.

Mehmet Ali pasha arriti në Prizren më 25 gusht 1878 dhe ra menjëherë në kontakt me anëtarët e organeve qendrore e ndërkrahinore të Lidhjes Shqiptare. Ai u përpoq të bindte veçan udhëheqësit e saj për kotësinë dhe dëmin e kundërshtimit të shqiptarëve, pasi, sipas tij, jo vetëm Porta e Lartë, por as Fuqitë e Mëdha nuk do të tërhiqeshin; ato do ta zbatonin me çdo kusht Traktatin e Berlinit. Në një mbledhje të përbashkët me të gjithë krerët e Lidhjes, më 26 gusht, ai përdori, midis të tjerave, edhe kërcënimin, duke u lënë një afat prej 24 orësh për t’u menduar. Por të nesërmen askush nuk u paraqit në mbledhje. Për më tepër, atë ditë u vra nga njerëzit e Lidhjes Shqiptare me atentat, në kafenenë “Marash” të Prizrenit, telegrafisti i Mehmet Ali pashës, të cilin mareshali e kishte sjellë me vete për të ruajtur sekretin e raporteve që do t`i drejtonte Portës së Lartë. Vrasja e telegrafistit ishte një paralajmërim që Lidhja e Prizrenit i drejtonte Maxhar? Pashës dhe nëpërmjet tij qeverisë osmane, për të hequr dorë nga dorëzimi i trojeve shqiptare.

Mehmet Ali pasha nuk qe në gjendje as t’i bindte udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare, as edhe të shpërndante Komitetin Kombëtar sipas porosive të posaçme që kishte marrë në Stamboll. Megjithatë, mareshali turk nuk hoqi dorë nga misioni i tij. Më 31 gusht ai u nis për në Gjakovë i shoqëruar nga tri batalione ushtarësh turq, duke kërkuar nga Mitrovica që t’i dërgonin në ndihmë edhe një batalion tjetër. Edhe në Gjakovë ai thirri më 1 shtator në një mbledhje krerët e degës së Lidhjes, të cilët u përpoq t’i bindte që t’i nënshtroheshin vullnetit të sulltanit. Por këtu ai gjeti një qëndrim më të rreptë. Me përjashtim të kryetarit të degës së Lidhjes, Abdullah pashë Drenit, i cili si përfaqësues i krahut sulltanist u bashkua me Maxhar Pashën, të gjithë anëtarët e tjerë, të udhëhequr nga patriotët e vendosur Sulejman Vokshi e Ahmet Koronica, e ftuan mareshalin osman që të mos e vijonte më tej rrugën drejt kufirit malazez. Sapo morën vesh nisjen e tij, udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare për Gjakovën, lëshuan kushtrimin, të cilit iu përgjigjën mijëra malësorë të armatosur. Më 1 shtator, nën drejtimin e Ali pashë Gucisë, ata u grumbulluan në malin Erenik, duke zënë rrugën që kalonte prej Gjakove në Plavë e në Guci. Në këto rrethana, Mehmet Ali pasha e shtyu marshimin për në kufi dhe u struk në sarajet e Abdullah pashë Drenit në Gjakovë. Pas kësaj, për t’i dhënë një paralajmërim tjetër më të prerë, po atë mbrëmje qytetarët e malësorët gjakovarë, rreth 4 500 veta të armatosur, të cilët i qenë përgjigjur kushtrimit të Lidhjes Shqiptare, lanë malin Ereç dhe zbritën në qytet, ku rrethuan sarajet e Abdullah pashë Drenit. Të nesërmen, më 2 shtator 1878, një delegacion gjakovarësh u paraqit përsëri te Abdullah pashë Dreni (në sarajet e të cilit ishte strehuar Mehmet Ali pasha) dhe i dha një ultimatum prej 24 orësh që ta përcillte mareshalin nga kishte ardhur. Të dy pashallarët shpresuan se me gjashtë kompanitë, rreth 600 veta që mbronin sarajet, me 30 trimat që kishin me vete dhe me ndihmat që prisnin t’u vinin nga Mitrovica, nga Prizreni dhe nga miqtë e tyre, do ta shtypnin kryengritjen. Në të vërtetë atyre u erdhën vetëm 70 malësorë nga Fandi i Gjakovës, të mashtruar prej priftit të tyre.

Më 3 shtator, pasi mbaroi afati i ultimatumit, rreth 4 500 kryengritës, që mbanin të rrethuar sarajet, filluan sulmin. Përleshja ishte e ashpër dhe me humbje të mëdha për të dyja palët. Në mbrëmje u bë një armëpushim prej 24 orësh për të rifilluar bisedimet, të cilat vijuan gjatë natës dhe gjatë ditës së nesërme, por pa ndonjë rezultat. Në mbrëmjen e 4 shtatorit rifilluan luftimet. Më 5 shtator gjendja e të rrethuarve u keqësua, pasi shumica e ushtarëve që mbronin sarajet u dorëzuan. Batalioni që u nis nga Mitrovica për t’i ardhur në ndihmë Maxhar Pashës u shthur rrugës dhe shumica e ushtarëve të tij, duke qenë shqiptarë, u bashkuan me kryengritësit. Më 6 shtator 1878, pas një sulmi të rreptë që ndërmorën luftëtarët e Lidhjes Shqiptare, edhe mbeturinat e kompanive turke që mbronin mareshalin osman u dorëzuan. Pastaj kryengritësit arritën t’u vënë zjarr sarajeve. Mehmet Ali pasha dhe Abdullah pashë Dreni mbetën të vrarë gjatë sulmit të fundit. Me vrasjen e tyre luftimet morën fund me fitoren e forcave të Lidhjes Shqiptare. Gjatë këtij luftimi treditor të dyja palët patën humbje të mëdha, të rrethuarit rreth 90 veta, forcat e Lidhjes rreth 500 veta.

Përpjekja e armatosur e Gjakovës ishte frymëzuar nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, ndërsa me organizimin e saj të drejtpërdrejtë u mor dega e Lidhjes për Gjakovën. Udhëheqësit kryesorë të saj ishin Ahmet Koronica, Sulejman Vokshi, Ali bej Gucia, Jakup Ferri dhe Ismail Myderizi, së bashku me krerët e esnafëve të qytetit të Gjakovës.

Përpjekja e Gjakovës pati jehonë të madhe brenda dhe jashtë vendit. Në saje të pjesëmarrjes së gjerë të masave popullore dhe të gjakut të tyre të derdhur në këto luftime, kjo ngjarje shënoi fitoren e plotë të vijës atdhetare shqiptare në gjirin e Lidhjes së Prizrenit. Aksioni i Gjakovës tregoi se Lidhja e Prizrenit ishte një organizatë krejtësisht e pavarur nga Porta e Lartë, madje ajo ishte e vendosur që, për të mbrojtur tërësinë territoriale të atdheut, të luftonte edhe kundër saj. Në të vërtetë, Lidhja e Prizrenit, e cila u formua për të kundërshtuar vendimet e Fuqive të Mëdha dhe u përgatit për të hyrë në luftë kundër ekspansionit të shteteve fqinje, dëshmorët e saj të parë i la në luftë kundër Perandorisë Osmane.

Luftimet e Gjakovës patën jehonë edhe jashtë kufijve të Shqipërisë në tri drejtime: si një akt që cenonte Traktatin e Berlinit në lidhje me detyrimet territoriale të Perandorisë Osmane ndaj Malit të Zi; si një aksion që keqësoi më shumë marrëdhëniet e Portës së Lartë me shqiptarët; si një veprim që e vështirësonte më keq zgjidhjen e problemeve të krijuara nga Kriza Lindore në Gadishullin Ballkanik.

[redakto] Mbrojtja e Plavës dhe e Gucisë
tetor 1879-janar 1880
Me revoltën e armatosur të Gjakovës dhe me aksionin diplomatik të pranverës së vitit 1879, Lidhja Shqiptare ia hoqi Portës së Lartë de facto të drejtën që të fliste në emër të Shqipërisë. Veç kësaj, me qëndresën e saj energjike, ajo bëri që të zvarriteshin e të mos zbatoheshin menjëherë dy vendimet e rëndësishme të Kongresit të Berlinit, që cenonin interesat kombëtarë të Shqipërisë, njëri në favor të Malit të Zi (neni 28 i Traktatit) dhe tjetri në dobi të Greqisë (Protokolli nr. 13 i Kongresit).

Megjithatë Lidhja e Prizrenit nuk e kishte plotësuar ende përfundimisht programin e saj. As gjashtë Fuqitë e Mëdha nuk ishin të prirura t’i anulonin vendimet që kishin marrë në Kongresin e Berlinit, as dy shtetet fqinje ballkanike nuk kishin ndërmend të hiqnin dorë nga viset që u kishin premtuar Fuqitë e Mëdha. Si rrjedhim, lufta për mbrojtjen e trojeve shqiptare ende nuk kishte marrë fund, përkundrazi, parashikohej që ajo të merrte trajta të përgjakshme.

Pas vrasjes në Gjakovë të mareshal Mehmet Ali pashës, Porta e Lartë u dha të kuptojnë Fuqive të Mëdha se e kishte tepër të vështirë të përmbushte kundrejt Malit të Zi detyrimet territoriale që rridhnin nga Traktati i Berlinit. Por knjaz Nikolla nuk donte të dinte për asnjë justifikim. Nga frika se me kalimin e kohës mund të ndryshonin rrethanat ndërkombëtare në dëm të saj, Cetina kërkonte vazhdimisht ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha për ta detyruar Perandorinë Osmane të dorëzonte sa më parë krahinat e Podgoricës, të Shpuzës, të Zhabjakut, të Plavës, të Gucisë e të Rugovës, të cilat Kongresi i Berlinit ia kishte dhënë Malit të Zi. Veç kësaj, si kundërpeshë ajo po e vononte dorëzimin e Ulqinit, të Dinoshit dhe të Bregut të Bunës, të cilat i mbante të pushtuara qysh nga koha e luftës, por që sipas Traktatit të Berlinit duhej t’i ktheheshin Perandorisë Osmane. Presionin më të fortë ndaj Perandorisë Osmane e ushtroi Rusia cariste, e cila vijoi ta kushtëzonte tërheqjen e ushtrive të saj pushtuese nga Traka me dorëzimin e krahinave që i qenë premtuar Malit të Zi. Fuqitë e tjera të Mëdha u bashkuan me presionin carist, pasi e shikonin me shqetësim qëndrimin e mëtejshëm të ushtrive ruse në afërsi të Stambollit. Kështu, në fund të vitit 1878, Porta e Lartë vendosi t’i zbatonte detyrimet territoriale kundrejt Malit të Zi.

Vendimi i Stambollit ngriti përsëri në këmbë shqiptarët. Për të shqyrtuar gjendjen e re u mblodh menjëherë, në fillim të janarit 1879, Komiteti Kombëtar i Lidhjes, i cili ripohoi qëndrimin e vet të caktuar më parë. Sipas kësaj vije, Lidhja e Prizrenit nuk do ta pengonte dorëzimin e Podgoricës, të Shpuzës e të Zhabjakut, pasi ato banoheshin nga popullsi të përziera sllavo-shqiptare, por do ta kundërshtonte me armë lëshimin e Plavës dhe të Gucisë, popullsia e të cilave ishte në masën dërrmuese shqiptare. Vendimin e Komitetit Kombëtar e miratuan të dy komitetet ndërkrahinore të vilajeteve të Shkodrës dhe të Kosovës, të cilat po në janar 1879 mblodhën kuvendet e tyre të jashtëzakonshme, pothuajse në atë kohë që zhvilloi punimet e veta edhe Kuvendi Ndërkrahinor i Prevezës. Meqenëse Plava e Gucia bënin pjesë në vilajetin e Kosovës, barrën e drejtimit dhe të organizimit të luftës për mbrojtjen e tyre e mori përsipër Komiteti Ndërkrahinor i Prizrenit, i cili nga ana e vet formoi një shtab ushtarak të posaçëm, me Ali pashë Gucinë në krye. Ndërkaq u mblodh në fshatin Virpazar, në afërsi të liqenit të Shkodrës, komisioni turko-malazez, i cili më 2 shkurt 1879 nënshkroi marrëveshjen dypalëshe për formalitetet e dorëzimit brenda një jave të krahinave të vilajetit të Shkodrës, që i takonin njëra-tjetrës sipas Traktatit të Berlinit. Nga frika e kryengritjes së shqiptarëve, Porta e Lartë nuk pranoi ta përfshinte në marrëveshje dorëzimin e Plavës e të Gucisë, duke e lënë çështjen e tyre për t’u zgjidhur më vonë. Sipas marrëveshjes, dorëzimi i Podgoricës, i Shpuzës dhe i Zhabjakut nga ana e autoriteteve turke u krye pa vështirësi. Po ashtu u bë edhe dorëzimi i Ulqinit, i Dinoshit dhe i Bregut të Bunës nga ana e autoriteteve malazeze.

Por Mali i Zi nuk deshi ta linte punën të zgjatej më tej. Knjaz Nikolla iu drejtua menjëherë Fuqive të Mëdha, duke kërkuar prej tyre që ta detyronin Perandorinë Osmane t’ia dorëzonte dy krahinat shqiptare (Plavën dhe Gucinë) Malit të Zi. Nga ana e vet Porta e Lartë u kërkoi Fuqive të Mëdha të dërgonin në Plavë e në Guci një Komision Ndërkombëtar për t’u bindur për vështirësitë që gjente te shqiptarët e egërsuar nga padrejtësitë e Kongresit të Berlinit. Në vend të tij ato dërguan Komisionin Ndërkombëtar për caktimin e vijës së kufirit, të përbërë nga përfaqësues të gjashtë Fuqive të Mëdha dhe të dy shteteve të interesuara. Komisioni filloi nga puna në maj 1879 dhe për disa muaj me radhë u mor me caktimin e pikave të kufirit turko-malazez në vilajetin e Shkodrës. Por gjatë verës, kur Komisioni Ndërkombëtar donte të shkonte në Plavë e në Guci, përfaqësuesit e Komitetit Ndërkrahinor të Prizrenit u paraqitën Fuqive të Mëdha, më 22 gusht 1879, një notë me shkrim, me të cilën deklaronin se nuk do të njihnin asnjë ndryshim të kufirit me Malin e Zi pa pjesëmarrjen në Komisionin Ndërkombëtar të krerëve të Lidhjes Shqiptare dhe pa u miratuar vendimet e tij nga e “gjithë” Shqipëria. Pas kësaj note të rreptë, Komisioni Ndërkombëtar e ndërpreu punën e vet, pezulloi udhëtimin e tij për në Plavë e në Guci.

Me këtë rast filluan përsëri protestat e Malit të Zi dhe ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha për ta detyruar Perandorinë Osmane që ta zgjidhte sa më parë çështjen e Plavës e të Gucisë. Porta e Lartë provoi t’i bindte banorët e dy krahinave kufitare që të hiqnin dorë nga qëndresa e mëtejshme, duke u premtuar familjeve, që nuk dëshironin të jetonin nën sundimin malazez, se do t’u jepte tokë në vendbanime të reja dhe se do t’i çlironte nga taksat për dhjetë vjet. Por shqiptarët nuk u lëkundën nga vendimi i tyre. Atëherë knjaz Nikolla filloi të kërcënonte se do ta zgjidhte këtë çështje me anën e luftës së armatosur dhe se në një rast të tillë nuk do të aneksonte vetëm Plavën e Gucinë, por edhe vise të tjera shqiptare.

Në këto rrethana, marrëdhëniet shqiptaro-malazeze erdhën duke u keqësuar vazhdimisht. Gjatë muajit tetor 1879 Mali i Zi filloi përqendrimin e ushtrive në kufi, duke e çuar numrin e tyre në 5 600 veta. Këtyre masave Lidhja e Prizrenit iu përgjigj duke vënë në gatishmëri luftarake forcat e saj të armatosura.

Sipas vendimit që Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes kishte marrë më 3 tetor 1879, Komisioni Ushtarak a Shtabi Ushtarak, nën kryesinë e Ali pashë Gucisë, i krijuar nga Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes Shqiptare për Kosovën, shpalli për zonën e Plavës e të Gucisë gjendjen e luftës. Të gjithë burrat plavianë e gucianë të aftë për armë u shpallën luftëtarë që do të qëndronin në gatishmëri në shtëpitë e tyre. Po në tetor 2 mijë gjakovarë të armatosur u nisën për në Guci. Në fund të tetorit mbërritën këtu edhe vullnetarë nga Shkodra e Malësia.

Porta e Lartë, për të mënjanuar konfliktin e armatosur, i propozoi Cetinës që në vend të krahinave shqiptare të Plavës e të Gucisë t’i jepte disa vise sllave të Hercegovinës. Por propozimin e Stambollit, të cilin e kundërshtoi Austro-Hungaria, nuk e pranoi as Mali i Zi.

Pas disa ndeshjeve sporadike kufitare, që ndodhën gjatë tetorit, knjaz Nikolla vendosi më në fund të kalonte në sulme të hapura. Më 31 tetor dhe 1 nëntor 1879 forcat malazeze, duke dashur të tërheqin vëmendjen e Fuqive të Mëdha dhe, njëherazi, të matnin pulsin e shqiptarëve, kryen dy inkursione kundër vijës mbrojtëse të forcave të Lidhjes, të parin në fshatin Pepaj dhe të dytin në fshatin Arzhanicë. Në këtë të fundit vranë në befasi 30 fshatarë dhe dogjën mjaft shtëpi, por pas disa orë luftimesh u dëbuan nga forcat e Lidhjes. Në të vërtetë këto qenë sulme demonstrative, të cilat shqiptarët i përballuan pa ndonjë vështirësi. Edhe pse dështoi, sulmi malazez nxiti një valë të madhe mobilizimi në të katër anët e Shqipërisë. Me mijëra vullnetarë të tjerë vrapuan në krahinat e Gjakovës, të Pejës, të Dibrës e të Shkodrës. Gatishmëria e shqiptarëve qe aq masive, sa Shtabi Ushtarak i Lidhjes së Prizrenit, i vendosur në Guci, u detyrua të pengonte nisjen e tyre drejt frontit, pasi nuk ua ndiente nevojën dhe nuk kishte mundësi për t’i sistemuar. Në fillim të muajit dhjetor forcat kryesore malazeze qenë rreshtuar gjatë vijës kufitare, në fshatrat Murinë, Pepaj, Arzhanicë e Velikë, kurse forcat shqiptare përballë tyre në fshatrat Guci, Kolenivicë, Martinaj, Plavë e Nokshiq. Midis forcave malazeze dhe shqiptare në sektorin verilindor kalonte lumi Lim vetëm me një urë prej druri. Zona malazeze ishte kryesisht malore, ndërsa në atë shqiptare dominonte pllaja e Plavës.

Më 4 dhjetor 1879, pjesa më e mirë e ushtrisë malazeze prej 4 mijë ushtarësh, nën komandën e Mark Milanit, ndërmori një sulm të furishëm në sektorin e Nokshiqit, në drejtim të Plavës e të Gucisë. Shtabi ushtarak i Lidhjes, i përbërë nga Ali pashë Gucia (kryetar), Jakup Ferri, Sulejman Vokshi, Haxhi Zeka, Filip Çeka, Jusuf Sokoli e të tjerë, midis të cilëve kishte edhe disa oficerë të karrierës, u përgjigj duke hedhur në sulm rreth 2 mijë luftëtarë. Luftimet më të ashpra u bënë në luginën e Nokshiqit, ku u angazhuan forca të shumta malazeze. Luftëtarët u përleshën aq ashpër me njëri-tjetrin, sa që të dy palët lanë mënjanë hutat dhe nxorën jataganët, duke u përleshur trup me trup. Përleshja vazhdoi disa orë me radhë. Forcat vullnetare të Lidhjes ndalën sulmin e ushtrisë malazeze dhe i shkaktuan asaj disfatë në Nokshiq, duke e detyruar të tërhiqej brenda kufijve të Malit të Zi. Edhe pse të dhënat për humbjet e të dy palëve janë kontradiktore, mund të nxirret si përfundim se nga malazezët pati 300 të vrarë e të mbytur në lumë gjatë tërheqjes, ndërsa nga shqiptarët 300-400 veta. Në këto luftime u vra edhe një nga komandantët e shquar të ushtrisë së Lidhjes, Jakup Ferri.

Vendosmëria e shqiptarëve për të qëndruar deri në fund dhe këmbëngulja e Cetinës për të vazhduar më tej luftën alarmuan si Fuqitë e Mëdha, ashtu edhe Perandorinë Osmane. Nga frika e ndërlikimeve të reja, Porta e Lartë vendosi ta zgjidhte me çdo kusht dorëzimin e dy krahinave kufitare. Për këtë qëllim ajo nisi menjëherë për në Kosovë mareshal Ahmet Muhtar pashën, i cili atë kohë ishte komandanti i Armatës osmane të Rumelisë me qendër në Manastir. Mareshali, i shoqëruar nga 11 batalione (rreth 6 000 ushtarë), sapo arriti në Prizren thirri në takim anëtarët e Komitetit Kombëtar të Lidhjes për t’i bindur që t’i nënshtroheshin vendimit të sulltanit. Por ata nuk pranuan. Më 14 dhjetor 1879 lëshoi një shpallje, me të cilën u kërkonte shqiptarëve që të merrnin në konsideratë gjendjen kritike të Portës së Lartë dhe të mos pengonin dorëzimin e dy krahinave kufitare, pasi me qëndresën e tyre po shkaktonin shkatërrimin e Perandorisë Osmane, por as lutjet, as kërcënimet nuk dhanë rezultat. Më 15 dhjetor 1879 u mblodh në Guci Kuvendi i përfaqësuesve të Komitetit Ndërkrahinor të Kosovës, i cili vendosi që ta kundërshtonte me armë deri në fund dorëzimin e kalasë së Gucisë. “Ne, banorët e Plavës e të Gucisë, - thuhej në memorandumin e miratuar nga Kuvendi, - nuk i njohim traktatet e shteteve evropiane që u japin malazezëve tokat e trashëguara nga prindërit tanë. Ne do ta kundërshtojmë me armë dorëzimin e tokave tona”. Sipas porosisë që kishte dhënë Porta e Lartë, Ahmet Muhtar pasha mori masa ushtarake për të penguar vajtjen e vullnetarëve shqiptarë në Plavë e në Guci. Për këtë qëllim ai solli nga Mitrovica edhe 7 batalione të tjera, të cilat i vendosi nëpër shtigjet e rrugëve. Pas kësaj u nis për në Gjakovë, ku gjeti një gjendje më të acaruar se në Prizren. Gjakovarët e paralajmëruan se, po ta vazhdonte më tej rrugën drejt kufirit, do të pësonte fatin e Mehmet Ali pashë Maxharit. Kur pa se edhe Peja e kishte bllokuar rrugën për në Plavë e në Guci, mareshali osman e ndërpreu misionin e vet, hoqi dorë nga vajtja në Guci dhe u kthye në Prizren.

Dështimi i misionit të Ahmet Muhtar pashës e bindi përfundimisht knjaz Nikollën të mos shpresonte më as te ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha. Si rrjedhim, ai vendosi të ndërmerrte kundër forcave të Lidhjes Shqiptare një mësymje të përgjithshme, e cila u zhvillua javën e parë të muajit janar 1880. Në këtë mësymje u hodh pothuajse e gjithë ushtria malazeze, 25 batalione me rreth 9 mijë veta, që u rreshtuan përballë Plavës e Gucisë.

Sapo u njoftua për përgatitjet ushtarake të Cetinës, Shtabi Ushtarak Shqiptar i përforcoi masat mbrojtëse. Me thirrjen e Lidhjes Shqiptare u mobilizuan mijëra vullnetarë nga e gjitha Shqipëria, nga Plava, Gucia, Peja, Prizreni, Gjakova, Shkodra, Dibra dhe nga krahinat më të largëta të Shqipërisë së Jugut. Por shtabi ushtarak i kryesuar nga Ali pashë Gucia, që mori vetë në dorë drejtimin e operacioneve luftarake, përqendroi në zonën kufitare me Plavën e Gucinë 4 mijë luftëtarë vendas dhe 3 mijë vullnetarë të tjerë, gjithsej 7 mijë veta.

Komanda malazeze kishte rreshtuar në vijën e parë të frontit forcat vullnetare të komanduara nga Mark Milani, të cilët do të fillonin sulmin sipas taktikës së tyre tradicionale që kishte pasur kurdoherë sukses përballë ushtrive osmane. Forcat malazeze ishin përqendruar në një sektor të ngushtë (Velikë-Pepaj), me qëllim që t’i shpartallonin shqiptarët që me sulmin e parë, në drejtim të Plavës. Por Shtabi Ushtarak Shqiptar ua mori malazezëve në mënyrë të papritur iniciativën. Më 6 dhe 7 janar 1880 njësi të vogla shqiptarësh, me qëllim që të tërhiqnin vëmendjen e komandës ushtarake malazeze, ndërmorën dy sulme në verilindje të Malit të Zi, nga ana e sanxhakut të Novi Pazarit. Komanda ushtarake malazeze, duke kujtuar se shqiptarët do të vazhdonin të sulmonin nga verilindja, për t’u dalë forcave të tyre prapa shpine e tërhoqi ushtrinë nga zona jugore dhe e nisi drejt veriut. Duke përfituar nga kjo rrethanë, forcat shqiptare, të rreshtuara në sektorin e Plavës, shpërthyen më 8 janar një sulm të furishëm kundër pozitave të armikut që ndodhej në Velikë, në Pepaj e në Arzhanicë.

Sulmin e nisën luftëtarët e Nokshiqit të komanduara nga Kurt Asllani dhe Nure Kurti. Mësymja ishte e furishme dhe pas luftimesh të ashpra e trup më trup forcat malazeze, të përbëra nga 4 mijë luftëtarë, u detyruan të tërhiqeshin. Ushtritë e Lidhjes, pasi thyen edhe njësitë malazeze të komanduara nga Mark Milani, hynë në tokën malazeze, shtinë në dorë Arzhanicën, Velikën e Pepajn dhe u drejtuan për në Murinë. Luftimet më të përgjakshme u bënë në Velikë e në Pepaj, prandaj përpjekja e 8 janarit mori emrin e tyre. Ushtria malazeze u tërhoq në Sutjeskë. Por Shtabi Shqiptar nuk kishte ndërmend të vazhdonte përparimin në thellësi të tokës së Malit të Zi. Më 9 janar ai urdhëroi forcat shqiptare, që nuk hasën ndonjë kundërshtim nga ushtritë malazeze, të tërhiqeshin në kufirin e vjetër.

Gjatë betejës së Pepajt e të Velikës, të dyja palët patën dëme në njerëz, por, sipas të dhënave të ndryshme, ato të Malit të Zi qenë më të shumta. Shqiptarët lanë në këto luftime edhe dy kapedanët trima, Kurt Asllanin e Nure Kurtin.

Vrulli patriotik që përshkoi luftën në Velikë e në Pepaj dhe fitorja që shqiptarët korrën kundër ushtrive malazeze më 8 janar 1880, la përshtypje të thellë në opinionin ndërkombëtar. Disa ditë më vonë, kryekonsulli austro-hungarez në Shkodër, Shmuker, i cili e ndoqi së afërmi zhvillimin e betejës, i raportonte qeverisë së vet: “Vetë malazezët pohojnë se në luftën e Velikës e të Pepajt shqiptarët luftuan burrërisht dhe fituan mbi ta. Dhe me të vërtetë, fuqia e Lidhjes (së Prizrenit - shën. i aut.) e theu atë ushtri malazeze që ka qenë kurdoherë e zonja t’u bëjë ballë forcave turke. Shqiptarët luftuan të shtyrë nga ideja kombëtare”. Pas kësaj, opinioni publik evropian filloi të interesohej për historinë e popullit shqiptar dhe për të drejtat e tij kombëtare. Veç kësaj, disa publicistë kritikuan Kongresin e Berlinit që nuk i kishte përfillur të drejtat e një kombi aq trim dhe aq liridashës, siç ishte populli shqiptar.

Me fitoren që korrën në Nokshiq, në Pepaj e në Velikë shqiptarët i dhanë të kuptonte diplomacisë evropiane se Perandoria Osmane, sado që po e mbante Shqipërinë prej pesë shekujsh nën zgjedhë, nuk ishte zonjë e trojeve të saj dhe se zotër të këtyre trojeve ishin banorët shqiptarë. Disfata që pësoi në front e bindi qeverinë malazeze se ajo vetë nuk ishte në gjendje ta thyente qëndresën e Lidhjes Shqiptare me anën e luftës së armatosur. Për këtë arsye knjaz Nikolla shpalli menjëherë se i kishte pezulluar veprimet luftarake në kufi dhe se zbatimin e Traktatit të Berlinit në këtë pikë po ua linte përsëri në dorë Fuqive të Mëdha. Madje ai kërkoi nga konsulli britanik në Shkodër që të ndërhynte pranë autoriteteve qeveritare të vilajetit, me qëllim që edhe shqiptarët t’i pezullonin veprimet e mëtejshme luftarake.

Mbrojtja e Hotit dhe e Grudës

pranverë 1880
Fitoret e shqiptarëve kundër ushtrive malazeze dhe jehona e tyre në arenën ndërkombëtare patën pasoja të thella në Shqipëri. Ato e përforcuan më tej bindjen e shqiptarëve se tashmë ishin në gjendje t’i mbronin trojet e tyre jo vetëm pa ndihmën e ushtrive osmane, por edhe kundër vullnetit të Portës së Lartë. Besimi që fituan te forca e tyre e armatosur, e ngriti në një shkallë më të lartë vendosmërinë për të kundërshtuar me armë çdo ndërhyrje të re të Fuqive të Mëdha ose çdo orvatje të re të qeverisë së Stambollit në dëm të trojeve të tyre amtare.

Pas disfatës që pësoi në Velikë e në Pepaj, knjaz Nikolla iu drejtua përsëri Fuqive të Mëdha dhe këto, nga ana e tyre, i bënë përsëri presion Perandorisë Osmane për ta çuar deri në fund dorëzimin e Plavës e të Gucisë. Porta e Lartë u përgjigj se ishte e gatshme ta kënaqte Malin e Zi, por jo në Plavë e në Guci. Duke parë vendosmërinë luftarake të shqiptarëve dhe paaftësinë ushtarake të Malit të Zi, Fuqitë e Mëdha pranuan në parim ta rishikonin vendimin që kishin marrë në Kongresin e Berlinit. Me këtë rast u bënë disa propozime për ta kënaqur Cetinën me vise sllave në veri ose në jug të Malit të Zi, por nuk u pranuan. Më në fund ndërhyri Italia, e cila, nëpërmjet ambasadorit të saj në Stamboll, kontit Korti (Corti), sugjeroi që t’i jepeshin Malit të Zi viset e Hotit e të Grudës së bashku me një pjesë të Kelmendit, të cilat banoheshin gjithashtu nga popullsi shqiptare. Fuqitë e Mëdha menduan se popullsia e këtyre viseve, duke qenë katolike dhe jo myslimane, nuk do ta kundërshtonte bashkimin e saj me Malin e Zi të krishterë. Porta e Lartë nuk solli ndonjë pengesë. Vetëm knjaz Nikolla, i bindur se do të kishte përsëri telashe me shqiptarët, protestoi rreptësisht. Por më në fund, duke parë këmbënguljen e të gjitha Fuqive të Mëdha, u detyrua të përulej. Kështu, më 18 prill 1880, ambasadorët e Fuqive të Mëdha miratuan propozimin italian, që njihet me emrin “vija Korti”, për t’i dhënë Malit të Zi, në vend të Plavës e Gucisë, viset e Hotit e të Grudës. Dorëzimi i këtyre viseve u vendos të bëhej pas 4 ditësh, më 22 prill 1880.

Fakti që Fuqitë e Mëdha, Perandoria Osmane dhe Mali i Zi u detyruan, pas 20 muaj përpjekjesh pa rezultat, të hiqnin dorë nga vendimi i Kongresit të Berlinit në lidhje me Plavën e Gucinë, shënonte një fitore të re diplomatike që arritën shqiptarët në arenën ndërkombëtare. Protokolli i Stambollit, i nënshkruar nga ambasadorët e tyre më 18 prill 1880 për Hotin e Grudën, ishte po aq i padrejtë sa edhe neni i Traktatit të Berlinit për Plavën e Gucinë. Viset e Hotit e të Grudës, së bashku me ato të Kelmendit e të Kastratit, ishin pjesë e pandarë e Malësisë së Madhe, kurse nga ana administrative vareshin nga vilajeti i Shkodrës. Banorët e tyre, krejtësisht shqiptarë dhe me tradita të lashta luftarake liridashëse, ishin bashkuar me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit qysh me themelimin e saj. Për këtë arsye, më 1 mars 1880, sapo arritën lajmet e para rreth propozimit italian, pra një muaj para se të nënshkruhej Protokolli i Stambollit, krerët e tyre, të mbështetur nga banorët e krejt Malësisë së Madhe, zbritën në Shkodër dhe shpallën se ishin të vendosur të kundërshtonin çdo vendim që do të merrej në dëm të viseve të tyre. Në mbledhjen e përbashkët që bënë në Shkodër, më 1 mars 1880, krerët e Hotit, të Grudës, të Kelmendit e të Kastratit miratuan një peticion drejtuar Fuqive të Mëdha, në të cilin deklaronin se do të rrëmbenin armët për të mbrojtur trojet e tyre, në rast se Fuqitë e Mëdha do ta miratonin projektin “Korti”.

Kushtrimi që lëshuan banorët e Malësisë së Madhe vuri në lëvizje popullsinë e të gjitha krahinave të vendit. Gjatë atyre ditëve shqiptarët, myslimanë e të krishterë, u lidhën më shumë se kurrë me njëri-tjetrin. Kudo u shpreh vendosmëria për të mbrojtur Hotin e Grudën deri në pikën e fundit të gjakut. Shqipëria u përgatit kështu përsëri për luftë.

Meqenëse Hoti, Gruda, Kelmendi e Kastrati bënin pjesë në vilajetin e Shkodrës, barra e organizimit të luftës mbrojtëse i takonte Komitetit Ndërkrahinor të këtij vilajeti. Qysh nga 25 marsi 1880, Komiteti Ndërkrahinor i Lidhjes Shqiptare në Shkodër ishte në mbledhje të vazhdueshme dhe filloi të merrte masat e nevojshme ushtarake për mbrojtjen e Hotit e të Grudës. Më 3 prill 1880 u zhvillua në Shkodër një kuvend krahinor, ku morën pjesë përfaqësues të popullsisë së qytetit e të Malësisë. Kuvendi vendosi të kundërshtohej me çdo kusht lëshimi i Hotit e i Grudës. Ai u dërgoi një peticion Fuqive të Mëdha, në të cilin thuhej, ndër të tjera: “Kemi vendosur që të derdhim pikën e fundit të gjakut para se të hynim nën zgjedhën e një qeverie të huaj. Ideja kombëtare na bashkon në mbrojtjen e atdheut tonë”. Më 11 prill 1880 Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës, ashtu siç kishin vepruar edhe dy komitetet e tjera ndërkrahinore, formoi menjëherë Shtabin Ushtarak të vilajetit me detyrë që të merrte masat e duhura për mbrojtjen e Hotit e të Grudës. Në krye të Shtabit Ushtarak u vu Hodo Sokoli, një kolonel i karrierës. Midis anëtarëve të tij bënin pjesë jo vetëm përfaqësues nga qyteti, si Selim Çoba, Filip Çeka, Shaban Bushati, Zef Simoni, Selim Gjyrezi etj., por edhe mjaft krerë malësorë të regjur në luftëra, si Dedë Gjoni dhe Ismail Marku nga Hoti, Ismail Martini dhe Bazo Kurti nga Gruda, Nikë Gila dhe Nikë Leka nga Kelmendi, Shaban Elezi dhe Gjon Deda nga Kastrati etj. Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës i bëri thirrje të veçantë Preng pashë Bibë Dodës, i cili deri atëherë nuk kishte marrë pjesë në mbrojtjen e trojeve shqiptare, duke e emëruar, në rast se do të ishte i gatshëm, nënkryetar të Shtabit Ushtarak.

Formimi i Shtabit Ushtarak u pasua nga gatishmëria që treguan krahinat e ndryshme të vendit për të dërguar vullnetarë sipas zakonit nga një burrë për shtëpi, kurse viset e Malësisë së Madhe u zotuan të mobilizonin të gjithë burrat e aftë për armë. Shtabet ushtarake, të formuara në vilajetet e Kosovës dhe të Janinës, njoftuan se ishin gati të dërgonin forcat e tyre vullnetare sapo të ndihej nevoja. Por Shtabi Ushtarak i Shkodrës, duke parë gatishmërinë e masave popullore, i konsideroi të mjaftueshme forcat luftarake të mobilizuara vullnetarisht në vilajetin e vet. Në të njëjtën kohë, Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës lëshoi një shpallje, me anën e së cilës, pasi vinte në dukje vendosmërinë e mbarë vendit për të mbrojtur trojet e atdheut, u kërkonte vullnetarëve të qëndronin në gatishmëri, në pritje të zhvillimit të ngjarjeve.

Zemërimi e vendosmëria e shqiptarëve arriti kulmin pasi u nënshkrua nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha Protokolli i Stambollit, më 18 prill 1880, me emrin “Protokolli mbi kufijtë e Turqisë dhe të Malit të Zi”. Me këtë rast u përsëritën protestat telegrafike drejtuar Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë. Në të njëjtën kohë filluan përgatitjet ushtarake. Më 19 prill u zhvillua në Shkodër një miting i madh popullor, një nga manifestimet më masive që kishte parë qyteti deri atëherë. Në miting, midis entuziazmit popullor, Hodo Sokoli, në një fjalim të zjarrtë që mbajti para mijëra qytetarëve dhe malësorëve, deklaroi ndër të tjera, se përballë veprimeve që po kryente Porta e Lartë në dëm të tërësisë territoriale të Shqipërisë dhe për të shpëtuar atdheun nga fatkeqësi të tjera që do të sillte sundimi i mëtejshëm i saj, shqiptarët duhej t’i këpusnin lidhjet me Perandorinë Osmane dhe ta merrnin vetë në dorë fatin e atdheut të tyre. Hodo bej Sokoli dhe pas tij 1 500 veta që ndodheshin në miting, hoqën publikisht spaletat e uniformës ushtarake e dekoratat e sulltanit dhe deklaruan se nuk do ta njihnin as atë, as Stambollin. Po atë ditë u nisën për në vijën e kufirit vullnetarët e parë qytetarë, rreth 1 500 veta, të cilët u bashkuan me mijëra vullnetarë malësorë që kishin vrapuar nga malësitë e Veriut.

Në mbrëmjen e 21 prillit u nisën nga Shkodra, duke lundruar në liqen, disa dhjetëra anije me vullnetarë shkodranë, rreth 3 mijë veta, të cilët, së bashku me Shtabin Ushtarak dhe komandantin e tij Hodo Sokolin, u vendosën në Tuz. Në 22 prill 1880, sipas Protokollit të Stambollit, trupat turke u larguan nga kalaja e Tuzit dhe nga pikat e tjera që i takonin Malit të Zi. Por, ashtu siç ndodhi në Plavë e Guci, edhe në Hot e Grudë forcat shqiptare i zunë këto pika para se të afroheshin ushtritë malazeze. Gjatë gjithë vijës mbrojtëse qenë rreshtuar rreth 8 mijë vullnetarë shqiptarë, në gatishmëri për të kundërshtuar përparimin e ushtrive malazeze.

Pak më vonë, ushtritë malazeze, me rreth 10 mijë veta, arritën tek Ura e Rzhanicës, pika më e përparuar e kufirit të vjetër. Aty u ndeshën me pararojat e ushtrisë së Lidhjes Shqiptare, të përbëra nga disa qindra qytetarë e malësorë, të cilët u bënë thirrje të ndaleshin, pasi banorët e këtyre vendeve nuk i njihnin vendimet e Fuqive të Mëdha. Ushtritë malazeze nuk u bindën, por kërkuan të marshonin për të marrë në dorëzim kalanë e Tuzit. Atëherë pararojat shqiptare hapën zjarr kundër pararojave malazeze. Kështu, tek Ura e Rzhanicës filloi më 22 prill përleshja e armatosur ndërmjet tyre.

Sapo shpërthyen krismat e para, forcat vullnetare të Malësisë së Madhe, nën drejtimin e Ismail Markut e Baca Kurtit, u hodhën në sulm të furishëm kundër forcave kryesore malazeze që ndodheshin në Helm, në breg të lumit Cem. Të dyja palët luftuan me vendosmëri për disa orë rresht. Më në fund ushtritë malazeze u thyen dhe u tërhoqën për në Podgoricë, duke lënë disa të vrarë e të plagosur. Fitorja e Rzhanicës dhe e Helmit ngjalli entuziazëm në mbarë Shqipërinë. Komiteti Ndërkrahinor i Shkodrës, duke parashikuar një sulm të ri nga ana malazeze, vendosi t’i mbante forcat luftarake në kufi dhe të siguronte armë martina për vullnetarët shqiptarë të pajisur pjesërisht me huta dhe pjesërisht me jataganë. Për këtë qëllim u ftuan krahinat e vilajetit që të shtonin ndihmat financiare. Mbi shtresat e pasura të Shkodrës u shpall një tatim i jashtëzakonshëm në të holla e në drithë. Në këto rrethana Preng pashë Bibë Doda, duke parë se me qëndrimin e vet të lëkundur po cilësohej nga opinioni publik si bashkëpunëtor i Cetinës, pranoi ftesën e Komitetit Ndërkrahinor për të mobilizuar mirditorët dhe për t’i sjellë në Tuz.

Pas luftës së Rzhanicës, viset e Hotit e të Grudës, të liruara nga ushtritë osmane, por të papushtuara nga ato malazeze, mbetën de facto nën sovranitetin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për 8 muaj, nga 22 prilli 1880 deri më 28 dhjetor 1880, kur në Tuz u rivendos administrata osmane. Me qeverisjen e tyre merrej Komiteti i Lidhjes Shqiptare për Shkodrën, që kishte ngarkuar në Tuz një Komision të kryesuar nga Hodo Sokoli, i cili ushtronte pushtetin ekzekutiv si një institucion shtetëror i Lidhjes Shqiptare.

Menjëherë pas disfatës që pësoi më 22 prill 1880, knjaz Nikolla protestoi pranë Fuqive të Mëdha dhe këto më 24 prill i drejtuan qeverisë osmane një notë kolektive, me të cilën e shtrëngonin që t’i dëbonte forcat shqiptare nga kufiri për t’u hapur rrugën forcave malazeze. Por Porta e Lartë nuk e kishte më situatën në dorë. Përveçse nuk donte të hapte konflikt me shqiptarët, ajo nuk kishte as forca të mjaftueshme në Shkodër për të zbatuar kërkesën e Fuqive të Mëdha.

Në fillim të muajit maj, pas ardhjes së forcave mirditore, në vijën kufitare numri i vullnetarëve u rrit në rreth 9 mijë veta, përveç 7 mijë të tjerëve që qëndronin në gatishmëri në shtëpitë e tyre për t’u nisur në luftë sapo të lëshohej kushtrimi. Sipas njoftimeve që kishte Shtabi Ushtarak, përtej kufirit qëndronin rreth 20 batalione malazeze me afërsisht 9 mijë veta të armatosur me martina dhe të pajisura me topa e artileri. Morali i vullnetarëve shqiptarë ishte aq i lartë, sa nga radhët e tyre doli propozimi që të ndërmerrej një mësymje kundër ushtrive malazeze për ta detyruar knjaz Nikollën që të hiqte dorë një herë e përgjithmonë nga lakmia e tij për trojet shqiptare. Këtë ide e përqafoi jo vetëm Hodo Sokoli, kryetari i Shtabit Ushtarak të Shkodrës, por edhe Ali pashë Gucia, kryetari i Shtabit Ushtarak të Kosovës, i cili për më tepër u zotua ta fillonte mësymjen me forcat e veta nga Plava e Gucia, në thellësi të territoreve malazeze. Nuk pritej veçse miratimi nga Komiteti Kombëtar i Lidhjes Shqiptare. Por udhëheqësit e tij, për t’iu shmangur ndërlikimeve ndërkombëtare që do të shkaktonte mësymja shqiptare, nuk e pranuan propozimin e dy shtabeve ushtarake. Sipas tyre, presioni, që ushtronte përqendrimi i forcave kufitare në Hot e Grudë, ishte i mjaftueshëm për t’i detyruar Fuqitë e Mëdha të rishikonin Protokollin e Stambollit. Në fakt lufta për mbrojtjen e Hotit e të Grudës pati jehonë të thellë jashtë Shqipërisë. Interesimi i publikut evropian për konfliktin shqiptaro-malazez u rrit më shumë. Pothuajse të gjitha gazetat kryesore të Evropës Perëndimore dërguan ato javë korrespondentët e tyre të posaçëm në Shkodër, shumica e të cilëve u detyruan të vinin në dukje atdhetarinë e lartë që frymëzonte qëndresën shqiptare. Fuqitë e Mëdha u bindën përfundimisht se as Protokolli i Stambollit nuk mund të zbatohej me anën e presionit diplomatik. Anglia me Rusinë propozuan një ndërhyrje ushtarake të përbashkët të Fuqive të Mëdha kundër shqiptarëve të përqendruar në kufi, por Austro-Hungaria me Gjermaninë kundërshtuan. Më në fund fitoi qëndresa shqiptare. Pasi pranuan në parim të hiqnin dorë edhe nga Protokolli i Stambollit, Fuqitë e Mëdha miratuan më 15 qershor 1880 propozimin e Anglisë e të Austro-Hungarisë për t’i dhënë Malit të Zi, në vend të Hotit e të Grudës, qytetin bregdetar të Ulqinit së bashku me rrethinat e tij. Heqja dorë e Fuqive të Mëdha nga vendimi që kishin marrë më 18 prill 1880 ishte fitorja e tretë diplomatike që korrën shqiptarët, brenda 6 muajve, në arenën ndërkombëtare. Por vendimi i Fuqive të Mëdha për t’i lëshuar Malit të Zi Ulqinin me rrethinat e tij shtroi përsëri detyrën e ngutshme të mbrojtjes së tërësisë së atdheut, të cilit po i shkëputej tani një pjesë më e rëndësishme dhe jetike.

Lëvizja kundër administratës osmane 1879
viti 1879
Me gjithë përqendrimin e vëmendjes së tyre kundër rrezikut të copëtimit territorial të atdheut, patriotët nuk hoqën dorë nga programi autonomist, nuk e lanë pas dore kërkesën për vilajetin autonom të Shqipërisë, që u formulua në rezolutën e Kuvendit të Dibrës, më 1 nëntor 1878. Si qendra e Lidhjes Shqiptare, ashtu edhe komitetet e saj ndërkrahinore e ngritën herë pas here me anën e memorandumeve çështjen e të drejtave autonomiste të vendit. Ndërsa Porta e Lartë, e vendosur për të mos bërë asnjë lëshim, vijoi ta zvarriste përgjigjen, në shumë krahina të Shqipërisë mori hov lëvizja popullore kundër administratës shtetërore osmane.

Në të vërtetë, në viset shqiptare, administrata qeveritare e vilajeteve ishte paralizuar qysh në verën e vitit 1878. Gjyqet shtetërore nuk funksiononin. Qeveria e Stambollit, që nga vera e vitit 1879, nuk kishte mundur të nxirrte nga viset shqiptare as taksa dhe as nizamë. Në shumë raste një pjesë e këtyre taksave ishte vjelë nga organet e Lidhjes Shqiptare për të përballuar luftën mbrojtëse dhe sistemimin e muhaxhirëve. Rekrutët shqiptarë, në vend që të vinin nizamë në ushtrinë perandorake, ishin regjistruar vullnetarë në ushtrinë e Lidhjes së Prizrenit. Degët e saj kishin filluar të ushtronin në të njëjtën kohë edhe funksionet gjyqësore.

Porta e Lartë nuk mund të pajtohej gjatë me këtë gjendje. E shqetësuar nga rrjedha që po merrnin ngjarjet në Shqipëri, ajo u orvat në pranverën e vitit 1879 ta rivendoste autoritetin e saj në viset shqiptare, duke rimëkëmbur në këto vise administratën e saj të mëparshme. Por rivendosja e administratës së vjetër osmane shkaktoi reagimin e menjëhershëm të shqiptarëve. Ata e kundërshtuan rreptësisht urdhrin që lëshoi Stambolli për të vjelë taksat e reja dhe ca më tepër taksat e prapambetura jo vetëm për faktin se pagesa e tyre ishte një barrë e rëndë për popullsinë e varfëruar nga lufta, por edhe për arsye politike. Fshatarët e qytetarët e quanin pa vend t’i paguanin taksa Perandorisë Osmane që nuk ishte në gjendje të mbronte trojet e tyre, madje, që po tregohej e gatshme t’i shiste, siç shpreheshin ata, tek armiqtë e vendit. Qëndresa kundër taksave mori përpjesëtime aq të mëdha, sidomos në vilajetet e Kosovës e të Shkodrës, sa tagrambledhësit nuk guxonin t’u afroheshin fshatarëve e qytetarëve. Për ta shpënë urdhrin e saj deri në fund, Porta e Lartë i porositi valinjtë që, po ta shihnin të nevojshme, të përdornin për vjeljen e taksave edhe dhunën ushtarake. Por, siç raportonte më 7 qershor 1879 ministri serb në Stamboll, për shkak të kësaj porosie shqiptarët e Prizrenit e të Prishtinës u revoltuan aq shumë ndaj qeverisë osmane, sa ishin gati të rrëmbenin edhe armët kundër saj. Si pasojë e kësaj qëndrese Stambolli u detyrua të hiqte dorë përkohësisht nga përdorimi i dhunës në vjeljen e taksave.

Të njëjtën qëndresë ndeshi te shqiptarët edhe orvatja tjetër e Portës së Lartë për të rekrutuar nizamë në Shqipëri. Nizamët shqiptarë nuk iu përgjigjën thirrjes nën armë ose, edhe kur u paraqitën, u arratisën sapo u pajisën me armë, duke deklaruar se do ta kryenin shërbimin ushtarak nën urdhrat e Lidhjes së Prizrenit. Lëvizja përfshiu edhe nizamët shqiptarë të rekrutuar gjatë viteve të kaluara, të cilët ndodheshin ende në radhët e ushtrisë osmane. Në mjaft raste, ata që kryenin shërbimin ushtarak jashtë Shqipërisë i braktisën repartet e tyre, sapo u formua Lidhja e Prizrenit. Përpjesëtimi që mori arratisja e detyroi Portën e Lartë që t’i mbante ata në reparte të dislokuara në trojet shqiptare.

Hov të madh mori sidomos lëvizja kundër gjykatave shtetërore osmane, që urreheshin nga masat popullore për shkak të procedurës së ndërlikuar, të ligjeve të papërshtatshme, të gjuhës së pakuptueshme dhe të korrupsionit të thellë që sundonte në to. Në mars të vitit 1879, në Prishtinë, në qendrën e vilajetit të Kosovës, filloi agjitacioni ndërmjet qytetarëve për të kërkuar krijimin e gjykatave popullore, të pavarura nga pushteti qendror, të cilat duhet t’u përshtateshin kushteve dhe zakoneve të vendit, pra të ishin shqiptare nga ligjet, nga gjuha dhe nga gjyqtarët. Në prill agjitacioni u shtri edhe në fshat. Në këtë kohë kërkesa për krijimin e gjykatave popullore shqiptare mori formën e një lëvizjeje për vetëqeverisjen e vendit, në krye të së cilës ishte vënë Zija Prishtina, anëtar i Komitetit të Stambollit. Në maj të vitit 1879 Zija Prishtina i paraqiti Portës së Lartë peticionin e popullsisë së sanxhakut të Prishtinës, në të cilën kërkohej të mos bënte asnjë lëshim të trojeve shqiptare, të lejonte formimin e gjyqeve të pavarura shqiptare dhe të largonte ushtrinë nga Kosova. Më 12 maj 1879 sulltani lejoi që në sanxhakun e Prishtinës të formoheshin gjykatat shqiptare, të cilat të vepronin krahas gjykatave shtetërore, duke ua lënë në dorë shtetasve që t’i drejtoheshin, sipas dëshirës, njërës prej tyre. Por disa ditë më vonë, me zgjerimin që mori lëvizja në viset e tjera, ai u detyrua ta shtrinte këtë të drejtë në gjithë vilajetin e Kosovës.

Lëvizja për gjykatat shqiptare, ashtu si edhe lëvizjet kundër taksave shtetërore e rekrutimit të nizamëve, ndonëse u zhvilluan nën hijen e Lidhjes së Prizrenit, në fillim patën karakter spontan e lokal. Por hovi i madh që ato morën, tërhoqi menjëherë vëmendjen e organeve udhëheqëse të Lidhjes së Prizrenit, të cilat morën në dorë drejtimin e tyre. Lëvizja kundër pagesës së taksave dhe rekrutimit të nizamëve u përhap kështu në pjesën më të madhe të vendit. Kërkesa për gjykatat shqiptare u shtri në vilajetin e Shkodrës, kurse në atë të Kosovës u thellua më tej. Qysh në maj, nën drejtimin e degëve të Lidhjes, u parashtrua në Gjakovë e në Pejë kërkesa që me krijimin e gjykatave shqiptare të suprimoheshin gjykatat osmane. Madje, më 19 maj 1879, Komiteti Kombëtar i Lidhjes vendosi ta shtrinte kërkesën e vetëqeverisjes jo vetëm në institucionet gjyqësore, por në mbarë administratën shtetërore të vilajetit. Meqenëse Porta e Lartë nuk pranoi t’i suprimonte gjykatat shtetërore, Lidhja e Prizrenit shpalli bojkotimin e tyre. Popullsia u ftua t’u drejtohej vetëm gjykatave shqiptare, madje u shpallën ndëshkime kundër atyre që do të trokisnin në gjykatat shtetërore.

Porta e Lartë u përpoq ta shuante lëvizjen popullore pa hyrë në konflikt të armatosur me shqiptarët. Për këtë qëllim ajo dërgoi në Shqipëri emisarë dhe agjitatorë të posaçëm, të cilët i përsëritën premtimet e zakonshme për reforma administrative. Në të njëjtën kohë, me qëllim që të shkaktonin përçarje ndërmjet udhëheqësve të Lidhjes Shqiptare, ata e shtuan trysninë ndaj qarqeve të moderuara. Megjithatë, në mbledhjen që Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes mbajti më 24 korrik 1879, vendosi me shumicë votash që t’i kujtonte Portës së Lartë se shqiptarët do të detyroheshin ta përmbysnin vetë pushtetin lokal në rast se Stambolli nuk do të plotësonte kërkesat e Shqipërisë. Në të njëjtën kohë, atdhetarët radikalë, duke mos pasur besim në gatishmërinë e Stambollit për reforma, kërkuan ta thellonin më tej lëvizjen popullore kundër administratës osmane për ta detyruar sulltanin që ta merrte parasysh rezolutën e Kuvendit të Dibrës.

Porta e Lartë, pasi e zvarriti për një kohë të gjatë përgjigjen për rezolutën e Kuvendit të Dibrës, deklaroi, në verën e vitit 1879, se kërkesat e shqiptarëve do të zgjidheshin në kuadrin e “ligjeve organike” (reformave administrative) që ajo detyrohej të zbatonte në territoret e saj evropiane sipas nenit 23 të Traktatit të Berlinit. Me këtë deklaratë ajo linte të kuptonte se nuk kishte ndërmend ta ndryshonte ndarjen administrative të vilajeteve që ishte në fuqi.

Në këto rrethana qarqet atdhetare shqiptare e ngritën menjëherë zërin, duke theksuar se zbatimi i nenit 23 të Traktatit të Berlinit, pa bashkuar më parë trojet e tyre në një vilajet të vetëm, ishte një shkelje e hapur e të drejtave kombëtare të Shqipërisë. Me një parashtresë drejtuar kryeministrit osman, më 27 gusht 1879, Abdyl Frashëri kërkonte që në kushtet aktuale të mos zbatohej në Shqipëri neni 23 i Traktatit të Berlinit, domethënë të mos formoheshin komisione të posaçme për të hartuar reforma të ndryshme për çdo vilajet. Që Shqipëria të shpëtonte nga rreziku i asgjësimit, që ajo të bëhej e aftë për veten e saj dhe për Perandorinë Osmane duhej, theksonte Abdyl Frashëri, që reformat e nevojshme të hartoheshin nga një komision i vetëm për të gjitha trojet shqiptare, gjë që kërkonte paraprakisht bashkimin e të gjitha këtyre trojeve (të ndara në 11 sanxhakë) në një vilajet të vetëm. Veç kësaj, shtonte ai, ishte e domosdoshme që ky komision i posaçëm t’i studionte reformat e dobishme për Shqipërinë në bashkëpunim me përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Në këto rrethana, kur u acaruan edhe marrëdhëniet shqiptaro-malazeze dhe forcat e Malit të Zi u vunë në gatishmëri luftarake në kufijtë e Shqipërisë, u mblodh në Prizren, më 3 tetor 1879, Kuvendi i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare, në të cilin u trajtuan dy çështje themelore që shqetësonin vendin: qëndrimi që duhej mbajtur ndaj provokacioneve ushtarake të Cetinës e përgatitjeve të saj për luftë dhe zhvillimi i lëvizjes për autonominë e Shqipërisë. Për çështjen e parë nuk pati diskutime të shumta. Të gjithë qenë të një mendimi për t’iu përgjigjur ushtrive malazeze me armë, nëse ato do të orvateshin të merrnin me dhunë Plavën e Gucinë. Diskutime të shumta u bënë brenda e jashtë Kuvendit për çështjen e të drejtave autonomiste të Shqipërisë. Delegatët e Kuvendit dhe veprimtarët e lëvizjes kombëtare jashtë tij ishin të mendimit që këtë herë Lidhja Shqiptare të kërkonte jo si një vit më parë me rezolutën e Dibrës (të 1 nëntorit 1878) një “Vilajet Shqiptar”, por një “Principatë Shqiptare” ose një “Republikë Shqiptare”, me kryeqytet Manastirin, nën suzerenitetin e sulltanit, duke i paguar atij një tribut vjetor. Një kërkesë e tillë, që do të çonte në shkëputjen gati të plotë të Shqipërisë nga Perandoria Osmane, u parashtrua nga përfaqësuesit e krahut radikal të Lidhjes, ndërsa pjesa tjetër e delegatëve të Kuvendit dhe e udhëheqësve të saj mendonte se, për shkak të konfliktit me Malin e Zi, që po trokiste në derë, nuk ishte e volitshme që në ato ditë të hyhej në luftë kundër Portës së Lartë.

Në këto rrethana, delegatët radikalë u tërhoqën nga kërkesa e një “Principate Shqiptare” ose të një “Republike Shqiptare” dhe vendosën të kërkojnë nga Stambolli “Vilajetin e Shqipërisë”, pa bërë asnjë hap të mëtejshëm prapa. Por qeveria turke e kundërshtonte edhe këtë kërkesë dhe, duke qenë në dijeni të punimeve të Kuvendit, kaloi në përdorimin e forcës ndaj tij. Më 13 tetor 1879 organet qeveritare të Prizrenit vunë në përdorim garnizonin ushtarak dhe e shpërndanë mbledhjen e Këshillit të Përgjithshëm, pa i lënë kohë atij të përfundonte punimet e tij dhe të miratonte rezolutën përkatëse.

Në një nga seancat e para Kuvendi i Përgjithshëm arriti të zgjidhte sërishmi Këshillin e Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare. Kryetar i Lidhjes Shqiptare u zgjodh në vend të Sheh Mustafa Tetovës (që kishte zëvendësuar Iljaz pashë Dibrën) Haxhi Ymer efendiu (Prizreni), myderriz (profesor i së drejtës islame), përkrahës i krahut radikal të lëvizjes kombëtare. Në fillim të nëntorit 1879, kur filluan sulmet e ushtrive malazeze në sektorin e Plavës e të Gucisë, të cilat u pasuan nga mësymja që ato zhvilluan në fillim të dhjetorit 1879 dhe në javën e parë të janarit 1880, lëvizja popullore kundër administratës shtetërore osmane ra përkohësisht.