Hoxha Tahsini

[Davius]

Nga Yllka Iliazi (Bejko)

S’ka shumë kohë që lexuesi ka marrë në dorë një libër shumë të vlefshëm për fillimet e studimeve shkencore në lëmë të psikologjisë, dhe po kaq të vlefshëm për çfarëdo lloj lexuesi që kërkon të pasurojë kulturën e tij në lidhje me njohjen e personaliteteve të rilindjes sonë Kombëtare.

Psikologjia e Hasan Tahsinit, i ofrohet lexuesit me shumë kulturë e stil prej Prof. Dr Nuri Abdiut. E veçantë në llojin e saj, jo vetëm se nxjerr në dritë një vepër të panjohur të rilindasit të madh, por ia sjell atij në formë bindëse, shkencore e tepër korrekte nga ana gjuhësore.

Më bindës bëhet pohimi i mësipërm kur mëson se këtë vepër e ka sjellë në gjuhën shqipe përkthyesi i shquar Vexhi Buharaja, qysh në qershor të vitit 1979.

Veç kësaj, autori i studimit, në vijimësi të korrektesës së tij shkencore, krahas përkthimit në gjuhën shqipe ka sjellë edhe veprën origjinale, ashtu siç është botuar në Stamboll, më 1894, në gjuhën osmane.

Botuesi i saj, Nadiri Fevzi, ndihet i nderuar që i jepet mundësia të botojë një vepër të tillë të një shkencëtari të shquar të kohës së vet, gjë që nuk e fsheh në parathënien që shkroi vetë.

Këtu po botoj veprën Psikologjia , d. m. th veprën plot vlera që ka shkruar mbi proçeset dhe gjendjet shpirtërore të njeriut , profesori i pashoq i filizave të letërsisë dhe të filozofisë që janë rritur në lulishten e kulturës , profesori i cili ka studiuar dhe ka hulumtuar veprat e vlefshme të dijetarëve të famshëm të Lindjes e të Perëndimit, të cilat mbushin bibliotekat, i ndjeri Hasan Tahsin efendi, i cili ka qenë njëri nga filozofët e shquar të shek të XIX( XII allaturka).

Këtë po e bëj që fletët si smeraldi të kësaj vepre të mos zhduken nga era e rrëmbyeshme e vjeshtës.....Gjer tani nuk qe botuar ndonjë vepër mbi shkencën e psikologjisë. Prandaj këtë boshllëk e plotësoi i ndjeri i sipërpërmendur......

Për të gjitha këto arsye, duke u rekomanduar këtë vepër të re , atyre që kanë pasion për shkencat e diturinë, i jap ngazëllimin e shpirtit të mësuesit tim të nderuar. Suksesi dhe mbarësia vjen nga zoti. Robi i përvuajtur Nadiri Fevzi.

Hasan Tahsini që na dhuron “smeraldë”

Po kush ishte Hasan Tahsini që na dhuron “smeraldë” me veprën e tij që është bërë objekt studimi i disa brezave të dijetarëve? Veç kësaj, ajo është bërë burim i pashtershëm pikëpamjesh të ndryshme shkencore, sociologjike, filozofike e psikologjike. Hasan Tahsini,( Hasan Osman Rushiti) lindi në fshatin Ninat të Konispolit më 7 prill të vitit 1811. Osman efendiu, i ati i Tahsinit, ishte njeri i arsimuar, me kulturë të gjerë , njohës i mirë i filozofisë dhe i letërsisë islame. Ai ishte një mësues i nderuar dhe i kërkuar. Mësimet e para të birit ia dha në medresenë më të mirë të zonës, në atë të fshatit Pandalejmon dhe më pas në medresenë e Mustafa Pashë Bushatlliut në Shkodër ( 1822- 1830 ). Shkollën qytetëse dhe atë fetare e vazhdoi në Janinë, dhe më pas, vazhdoi e përfundoi me sukses studimet në Medresen “ Fatih”, një ndër më të njohurat e Stambollit. Përveç vlerësimit “shkëlqyeshëm” që mori në këtë shkollë, atij iu atribua edhe epiteti “tahsin” prej dijetarit të njohur, mësuesit të tij, Mustafa efendi Vidini, që në gjuhën shqipe përkthehet , I nderuar, I fisnikëruar, etj. Pikërisht kjo fjalë u shdërrua në mbiemrin e tij.

Në vitin 1857, me dekret të Sulltanit, së bashku me disa dijetarë të tjerë të zotë të kohës së tij, dërgohet në Paris, në Universitetin prestigjoz të Sorbonës për të studiuar në fakultetin e shkencave të natyrës dhe më pas të shkencave shoqërore.

Sipas Dervish Himës , Hasan Tahsini “…për 16 vjet shërbeu si imam në ambasadën osmane në Paris.Gjatë kësaj kohe ai studioi me seriozitet të madh shkencat dhe filozofinë e Perëndimit.”

Hasan Tahsini dinte bashkë me shqipen 11 gjuhë. Tre gjuhë të lindjes: arabisht,persisht, osmanisht; greqishten e re, greqishten e vjetër e latinishten I përvetësoi në Sorbonë; frëngjishten e italishten dhe sipas të dhënave më të fundit, mendohet të ketë ditur dhe anglishten e gjermanishten. Dëshmia më e mirë për këtë janë veprat “ Shkrimet e Popujve” dhe Alfabeti origjinal i tij për gjuhën shqipe.

Në vitin 1869 kthehet në Stamboll dhe u emërua rektor i Universitetit , inagurimi i të cilit u bë në fillim të vitit 1870. Por në fund të po këtij viti e shkarkojnë sepse ai paraqiti në Universitet disa kumtesa publike nga fushat e astronomisë e të filozofisë, në të cilat flitej mbi hapësirën e pafund të botës së madhe dhe mbi “botën e vogël “ siç quante veprimtarimë psikike të njeriut, gjë që shkaktoi reagime të ashpra tek krerët fetarë të Stambollit. Më vonë jep mësime në një shkollë private. Biografët pohojnë se shtëpia e tij në Stamboll u shndërrua në një universitet të mirëfilltë, ku zhvillonte leksione mbi shkencat e natyrës,psikologjinë, filozofinë, mbi historinë , letërsinë, etj. ( Sipas Sejdi Kondit, Ylli i çamërisë Hasan Tahsini Tiranë 1998.)

Në historinë e kulturës shqiptare të Rilindjes sonë Kombëtare, Hasan Tahsini ka hyrë si një nga figurat më të shquara të shekullit të XIX, kurse në historinë e shkencës turke, si më i larti ndër të lartët dhe, në historinë e arsimit të lartë të Turqisë, si Rektori i parë i Universitetit të Stambollit, si ligjëruesi i parë në shkencat sociale e ato natyrore.

Tahsini punoi për alfabetin shqip dhe donte ta kishte të ndryshëm nga alfabetet e gjuhëve të tjera për të treguar personalitetin e popullit të tij. Tahsini qe mësues i Abdylit, Naimit e Samiut, Vaso Pashës, Jani Vretos, Ismail Qemalit e Daniel Oparakut.

Ai ka qenë mësues shtëpie i historianit zyrtar të famshëm osman, Hajrullah Efendi, i ati i dramaturgut e poetit me famë osmane, Abdulhak Hamit. Në Enciklopedinë turke , Hasan Tahsini cilësohet si njeriu që futi dijet e reja të Perëndimit në Perandorinë Osmane, pra edhe në Ballkan e në Shqipëri. Ai ndërroi jetë më 4 korrik 1881. Trupi i tij u vendos në varrezat e lagjes Eren Qoj në Ysqydar, në të njëjtat varreza ku do të varroseshin edhe dhe tre vëllezrit Frashëri. ( Sipas Laurant Bicës, Revista Pedagogjike, nr 2 , fq 119, 1983 )

Autori ,Prof.Dr. Nuri Abdiu, me humanizmin që e karakterizon, krejt studimin e tij, një vend të posaçëm u ka rezervuar vlerësimeve të disa studiuesve, shqiptarë e të huaj, për personalitetin e Hasan Tahsinit. Po citojmë disa prej tyre: Sami Frashëri në veprën e tij Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet, duke folur për shqiptarët , për inteligjencën, mençurinë e veçoritë etnopsikologjiketë tyre , ndër të tjera ka shkruar: “ Prej këtij populli kanë dalë shumë dijetarë, shumica e tyre janë konsideruar se u takojnë popujve të tjerëqë flasin gjuhët në të cilat ata kanë mësuar e shkruar. Shumë shqiptarë, si ali Efendi gjakova e Hasan Tahsini ...janë dalluar në mes të dijetarëve, për dijet dhe mendjemprehtësinë e tyre.”

Në artikullin e revistës Hafta ( Java) , kushtuar ish mësuesit të tij Hasan Tahsini, ka shkruar; “ nuk është një vlerësim i tepruar që të thuashse midis nesh ai ishte me të vërtetë një erudit, ishte më i larti ndër të lartët...”

Jani Vretoja, duke folur për nevojën e hartimit dhe të përdorimit të një alfabeti të vetëm të përbashkët të gjuhës shqipe ëhtë shprehur se këtë nevojë e ndjenë në vitin 1867 njerëz të shquar të kombit tonë si Mustafa Pasha.....Sulejman Pasha e Seit Beu ...Rustem Pasha.....Kristaq Efendiu..Pashko Vasa ...si dhe ligjëruesi Hasan Tahsini prej Filati, njeri me kulturë arabe, persiane, turke dhe franceze dhe Konstadin Kristoforidhi..”

Sipas Dr . Ramiz Zeka, në librin e tij Hoxhë Hasan Tahsini – Reformator i madh islamik “ Hasan Tahsini ishte filozof , enciklopedist i madh i shekullit XIX dhe kishte një kulturë aq të gjerë , saqë studionte me kompetencë në fusha të ndryshme, që nga logaritmet e deri tek astronomia. Ai njihte thellë filozofinë e iluministëve francezë, zotëronte teorinë e Dekartit etj , prandaj Sami Frashëri, me të drejtë e quante Ibni Sina i shekullit të XIX”

Turkologu i shquar rus i fundit të shekullit të XIX, V.D. Smirnov, që pati bërë një vizitë në Stamboll, më 1875, në njërën nga veprat e tij titulluar “ Oçerk istorii tureckoj literaturi” ( Vështrim i historisë së literaturës turke) botuar në Petrograd më 1891, ka shkruar dhe për dijetarin tonë. Ai e ka vlerësuar Tahsinin si shkencëtar të madh, madje duke e quajtur” Lomonosovi i Turqisë”, duke e krahasuar kështu me shkencëtarin enciklopedist rus me famë botërore, emrin e të cilit mban Universiteti Shtetëror i Moskës, i themeluar në vitin 1775.

Ende pa u shkarkuar nga posti i Rektorit të Universitetit të Stambollit, shteti francez i propozoi postin e Rektorit të Universitetit të Bordosë. Hasan Tahsini këtij propozimi i dha një përgjigje dinjitoze “ ...Mua më ka dërguar për studime shteti osman dhe unë kam detyrime ndaj tij, prandaj do t’i shërbej atij deri në fund...”

Tahsini kaloi një pjesë të jetës në perëndimdhe e përfundoi të në lindje, në Stamboll.

Ky botim ka shumë vlera, jo vetëm shkencore por edhe njohëse , e mbi të gjitha është modeli i studimit serioz, jovetëm nga prurjet , por edhe nga struktura e organizimit të tij, që i ngjan një arkitekture solide që koha nuk do ta vjetërojë.

Pjesë e dobisë së këtij botimi bëhen edhe dy shkrimet shoqëruese; njëri në vend të parathënies,prej Prof. Dr. Vehbi Hotit,ndërsa tjetri një pasthënie elegante e Dr. Laurant Bica, një tahsinian pasionant.

Sipas të parit: “ Monografia përfaqëson një studim serioz, të thelluar e tërësortë Psikogjisë së Hasan Tahsinit dhe përbën një ndihmesë të shquar, vetiake të autorit në studimet tona historiko- psikologjike. Ajo mbart vlera të shumanshme......përbën një apel për intelektualët shqiptarë, për rininë tonë që të rendin pas dijes, pas shkencës, pas së vërtetës, me guxim e vetëmohim, për t’i vënë ato në shërbim të atdheut, të shoqërisë, synimeve e përpjekjevepër demokratizimin dhe europianizimin e Shqipërisë. “

Sipas Dr. Laurant Bicës, kjo vepër është shenjë e respektit të tij( Prof. Dr. Nuri Abdiut) për këtë figurë të ndritur të kombit tonë....Ashtu si etnografi Prof. Dr. Mark Tirta e konsideron Hasan Tahsinin si “ i pari që flet për mbledhjen e objekteveetnografike e krijimin e muzeut antropologjik ( etnografik) shqiptar” apo si “babain”e etnografisë shqiptare edhe Prof. Nuri Abdiu e vlerëson po lart Hasan Tahsinin me Psikologjinë e tij si personaliteti me të cilin ze fill psikologjia e historia e psikologjisë shqiptare, bashkë me të dhe historia e psikologjisë turkoane, në gjysmën e dytë të shekullit të XIX.

Me krenarinë dhe optimizmin që na mbush vepra e Hasan Tahsinit, do të preferoja ta mbyllja këtë shkrim me krahasimin e merituar që i është bërë prej studiuesve të tij: Hasan Tahsini është një Sokrat shqiptar. Në dallim nga Sokrati grek I lashtësisë, që nuk la asnjë vepër, Tahsini ynë na la disa vepra. Ai na la dy nxënës “të hajrit” Naim e Sami Frashërin, që nën shembullin e tij u bënë maja të Rilindjes Shqiptare dhe një Namik Qemal e të tjerë, që u bënë maja të Rilindjes Osmane.

GAZETA TEMA

[EDLIN]

HASAN TAHSINI, ILUMINISTI QE I PRIU ZBATIMIT TE IDESE
KOMBETARE

Nga Ahmet MEHMETI*

Nje komb krenohet me figurat e shquara që nxjerr nga gjiri i vet. Hasan Tahsini është një nga ato figura që i bëjnë nder jo vetëm shkencës dhe kombit shqiptar por dhe kombeve të tjerë. Ai është bërë simbol i bashkëpunimit të ngushtë dhe efektiv me gjithë intelektualët e kohës së vet si në fushën e dijeve teorike ashtu dhe në përpjekjet këmbëngulëse për zbatimin në jetë të qëllimeve aq fisnike sa dhe humane për hedhjen e bazave të shkrimit të shqipes, përhapjes së arsimit kombëtar dhe krijimit të shkencave të mirëfillta bashkëkohore.
Hasan Tahsini shkroi mbi 15 vepra shkencore midis të cilave përmendim “Bazat e kozmografisë” (1883), “Njohuri mbi psikologjinë” (1894), “Pasqyra e rruzullimit” (1868), “Universi” (poezi), “Tabela austronomike” (1867), “Bota e qiellit”, “Sekretet e ajrit e të ujit”, “Historia e krijimit të botëve”, “Libri i edukimit të fëmijëve” (me bashkëautor), “Jeta e historia e popujve” etj., përkthimi i romanit “Udhëtimet e Guliverit” e të tjera përkthime nga shkenca e letërsia artistike bashkëkohore.
Në 1879 botoi të parën Revistë Shkencore ( Mexhmuai Ulum ) në Perandorinë Otomane, ku perfshiu edhe një poemë me 112 strofa si dhe poezi të tjera. Shumica e shkrimeve shkencore i përkisnin pendës së tij. Revista doli në shtatë numra.
Një vepër shkencore orgjinale e tij është “Alfabeti metodik i gjuhës shqipe” (1858). Në gazetën “Basiret” në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Hasan Tahsiniargumentonte:
“Po të mos krijojmë një alfabet për një gjuhë, që të jetë i përshtatshëm, i sigurt, i saktë dhe i mbrojtur nga ndikimet politike, shkronjat në të duken si të huaja dhe kështu nuk do të jetë e mundur të përfitojmë atë që dëshirojmë” d.m.th. lirinë dhe pavarësinë kombëtare.
Një luftë pa kompromis, ku doli fitimtar mendimi i Profesor Hasan Tahsinit, u zhvillua gjatë vitit 1867 e në vazhdim kundër përdorimit të alfabetit arab për gjuhën shqipe. “Çështja për të cilën diskutojmë ka të bëjë me interesin shpirtëror të gjithë kombit tonë – thekson me forcë profesori – domethënë me çështjen si të shkruhet më lehtë gjuha jonë, të përparojë dituria e të çlirohet kombi ynë nga turpi i gjendjes barbare dhe nga të këqiat që rrjedhin prej saj. Gjuha jonë nuk mund të shkruhet me anë të alfabetit arab”.
Në vitin 1879,në përbërje te komisionit per hartimin e alfabetit të gjuhës shqipe ai bashkëpunoi ngushtë me Sami Frashërin, Pashko Vasën e Jani Vreton,figura të ndritura të kombit shqiptar.Sëbashku krijuan “Alfabetin e Stambollit” me 36 tinguj me 25 shkronja latine, 5 greke dhe 6 cirilike.
Ja si i bind H. Tahsini kundërshtarët e alfabetit shqip të Stambollit duke u thënë se në Kuran: “Perëndia nuk dërgoi asnjë misionar që të mos dinte gjuhën e popullit, të cilit i predikonte … se vepër e mrekullueshme e perëndisë është krijimi edhe i gjuhëve të shumta të ndryshme që mund të mësojnë të gjithë. Kështu pra, Kurani i quan të gjitha gjuhët të barabarta dhe alfabetet e tyre të
respektueshme”.
Jani Vreto duke folur për kundërshtarët shkruante: “Duke çmuar H. Tahsinin për kulturën e tij dhe duke respektuar fjalët e tij u bindën dhe nuk kundërshtuan më”.
Po synimet e H. Tahsinit shkonin shumë larg për përhapjen e arsimit në Shqipëri.
Atë e shqetësonte sigurimi i mjeteve të nevojëshme, siç shkruante ai: “për të përpiluar një fjalor shqip, për të hartuar rregullat gramatikore dhe sintaksore të kësaj gjuhe që është më e përsosura midis gjuhëve të Europës”.
Mbështetje për këto synime si dhe për çështjet e alfabetit do të kishte mikun dhe shokun e tij të ngushtë Kostandin Kristoforidhin. Njëri nga Çamëria dhe tjetri nga Gegëria do të luftonin si një trup i vetëm për çështjen e madhe kombëtare.
Kostandin Kristoforidhi përpiloi Gramatikën e Gjuhës Shqipe (1882). Duke shëtitur tërë Shqipërinë
grumbulloi nëpërmjet bisedave direkte në popull lëndën për Fjalorin e parë shpjegues të gjuhës shqipe të cilën e pasuroi me lëndën që përmbanin të gjitha librat e vjetër shqipe që njiheshin deri atëhere.
Ai vërtetoi shkencërisht afrinë e madhe të dialekteve të Shqipes dhe vetë punoi për krijimin e gjuhës letrare sidomos me përkthimet e literaturës fetare si dhe veprat shkencore e artistike.

Si Tahsini dhe Kristoforidhi në shkrimet e tyre i kanë shkrirë të dy dialektet sa deri në ditët tona disa studiues nga mosnjohja e realitetit, të punës së madhe që bënin këta personalitete për krijimin e shqipes letrare hamendësojnë se dikush tjetër na qenka përzier
duke i ngatërruar dialektet (sidoms për H. Tahsinin).
Veprimtaria teorike e organizuar, që filloi në mesin e viteve `60 të shekullit të nëntëmbëdhjetë në shtëpinë kabinet të H. Tahsinit në Stamboll, e cila në fakt ishte një shkollë private, u bë Universiteti i parë shqiptar; u shndërrua në veprimtari praktike në atdhe në fillim të viteve `70. Në atë periudhë pati ndihmën e pakursyer të bashkatdhetarit të tij të madh Abedin Dinos,një tjetër illuminist i shquar atdhetar.
Në atë kohë Hasan Tahsini realizoi shtegëtimin e madh misionar të përhapjes së arsimit në gjuhën shqipe si dhe të ideve kombëtare nga Jugu në Veri, nga Filati në Shkodër e deri në Prizren,duke u marrë intensivisht me ngritjen e një rrjeti shkollash të improvizuara në shtëpitë e atdhetarëve që e prisnin me etje mësimin e gjuhës shqipe me shkronjat e veta (Alfabeti i H. Tahsinit u shpërnda si fletë fluturuese në të gjithë Shqipërinë dhe jashtë saj me 1872).
Njohës i përkryer i pesë kulturave: shqiptare, franceze, arabe, persiane dhe turke, ai u printe aktivistëve kombëtarë. Duke filluar nga fshati i lindjes Ninati dhe fshatrat përreth ngriti shkolla në Konispol, Filat e Delvinë. Në Berat u takua me mikun e tij të ngushtë K. Kristoforidhin dhe së bashku me Babe Dude Karbunarën u përpoqën për hapjen e një shkolle shqipe, gjë që ra në sy të armiqve të Shqipërisë. Kjo punë këmbëngulëse vazhdoi në Tiranë ku krahas përhapjes së diturive u bënë përpjekje për krijimin e një shoqërie kulturore si dhe çoi përpara lëvizjen për përhapjen e shkollave shqipe.
Në qytetet e Shqipërisë së Mesme si Elbasan, Peqin, Kavajë, Durrës, Krujë e Tiranë qysh më 1870 Kristoforidhi me abetaren e tij kishte krijuar terrenin e nevojshëm për lulëzimin e shkrimit të shqipes. Atëhere në Berat qarkullonin abetaret e Veqilharxhit qysh më 1844 e këtej. Në Shkodër e prit nga Daut Boriçi e Isuf Tabaku. Shkodra i kujtonte H. Tahsinit fëmijërinë kur kishte kaluar rreth 10 vjet në oborrin e Bushatllinjve, ku jepte mësim i ati.Misionin e tij atdhetar ai e vazhdoi në Kosovë.Gjithë kjo veprimtari e madhe atdhetare e iluministe ra në sy jo vetëm të armiqve të shqiptarëve por edhe të përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha të akredituara në teritoret shqiptare.
Më 10.4.1874 konsulli francez në Janinë, Dozon, i shkruan Ministrisë së Punëve të Jashtme të Francës për një lëvizje të gjerë “politike-arsimore” në Shqipëri. Ai theksonte se H. Tahsini e K. Kristoforidhi ishin përfaqësuesit më në zë të kësaj lëvizjeje.
Kështu ata po i ngrenin një “gardh helenizmit”, i cili që nga ajo kohë e deri sot vazhdon të jetë rrezik për kombin shqiptar.
Nënkonsulli anglez i Janinës B. Qiprioti, më 24.4.1874 njofton arrestimin e Hasan Tahsinit në Delvinë nga qeveritari i përgjithshëm i vilajetit. Ai thekson se Tahsin Efendiu
“…ka ardhur në Shqipëri,ku me pretekstin se po mblidhte lëndë për një gramatikë dhe një fjalor të shqipes u ka predikuar lirinë kombëtare bashkëatdhetarëve dhe ka regjistruar cilindo që përqafonte projektin e tij me këtë përmbajtjeje: të punojë për lirinë e vendit të tyre dhe të ngrenë një Principatë ose Demokraci Shqiptare. Pasuesit e tij mund të jenë në numër shumë të madh në Shqipërine e Epërme dhe të Poshtme, bile dhe në Stamboll”.
Ishte pikërisht kjo frikë e autoriteteve të dhunëshme otomane që nuk e futën në burgun e përbashkët të Janinës, po në një kazermë, ku e mbanin të mbyllur me rreptësi, duke ndalur çdo njeri që të mos e shihte ose të mos fliste me te.
Nuk është për t`u habitur pse fill pas burgosjes së Hasan Tahsinit, Shoqëria Biblike e Londrës për Turqinë i ndërpreu pa paralajmërim marrëdhëniet me Kostandin Kristoforidhin nën pretektsin se ai nuk besonte në “frymëzimin hyjnor”. Kjo ndërprerje flagrante ishte shprehja e qëndrimit dhe e bashkëpunimit të atdhetarëve të mëdhenj tek të cilët siç shkruan Albert Dymo në veprën e vet “Ballkani dhe Adriatiku”: “Ideja kombëtare mbizotëron mbi fenë në Shqipëri”. Kjo ide ishte projektuar dhe u zbatua me përkushtim nga inteligjenca e ndritur rilindase ku spikat figura madhore e Profesor Hasan Tahsinit.

Drejtor Ekzekutiv i Institutit të Studimeve për Çamërisë

www.cameriainstitute.org