Tirana, kopje e Predapios, qyteti ku lindi Mussolini

[Xhuxhumaku]

Tirana, kopje e Predapios, qyteti ku lindi Mussolini

» Dërguar më: 02/10/2009 - 13:29
Fatmira Nikolli

Vitet 1920, përveç Zogut e italianëve, sjellin në Tiranë edhe arkitektë italianë. Një prej tyre ishte edhe Florestamno di Fausto, arkitekti që projektoi edhe Ansamblin e Ministrive. Por, në të njëjtën kohë që ai projektonte Tiranën e "re" të atij fillimshekulli, ai me ndërhyrjen e një markezi që ishte pjesë e kabinetit të Mussolinit, po rindërtonte edhe Predapion, qytetin ku lindi Mussolini, qytetin e mitit. Profesori italian i universitetit të "Firences", Ulisse Tramonti, ishte një ndër pjesëmarrësit e Konferencës Ndërkombëtare për "Arkitekturën e Nëntëqindës në Shqipëri: Kultura italiane dhe shqiptare në perspektivat e reja të zhvillimit urban territorial". Ai prezantoi dje në Muzeun Historik Kombëtar temën "Florestano di Fausto. Predapio dhe Tirana", nga qyteti i mitit tek qyteti kryeqytet". Në një intervistë për "Gazetën Shqiptare", profesor Tramonti tregon cilat janë objektet dëshmi të viteve italiane të vendit tonë, përse arkitekti që projektoi Ansamblin e Ministrive mbeti në heshtje e në hije, cili ishte projekti i tij që mbeti në letër, përse Di Fausto e bëri Tiranën një kopje të qytetit të lindjes së Mussolinit. Por, ai flet edhe për arkitektin tjetër, Gerardo Bosio dhe punën e tij.
Profesor, ju vini në Tiranë me temën "Florestano di Fausto. Predapio dhe Tirana, nga qyteti i mitit tek qyteti kryeqytet". Cila është domethënia e këtij titulli?
Jam marrë më së shumti me figurën e Florestano di Faustos. Por, jo vetëm mbi veprën e këtij arkitekti në Shqipëri, por edhe mbi atë që Florestano di Fausto ka bërë në të njëjtën kohë që "projektonte" Tiranën në Itali e më së shumti në ishullin Rodi. Duhet të them se ajo që më intereson mbi këtë arkitekt është se ai nuk është lartësuar dhe as vlerësuar sa Gerardo Bosio, e në fakt është lënë gjithmonë disi mënjanë. Por në fakt, duhet thënë se situata që ai gjeti në Tiranë në 1928-1929, nuk është situata që do të gjejë në 1939, Bosio. Ai vjen të ndërhyjë në një projket të hartuar nga dikush tjetër, e ky ishte Armando Brasini, e që ishte një lloj sheshi akoma i stilit barok. Në një farë mënyre i duhet ta racionalizojë dhe ta thjeshtësojë. Ndaj, këto lloj ndërtesash që ai realizon, që fillojnë në sheshin që më vonë do të jenë pjesë e një projekti më të madh, sipas meje do të jenë të rëndësishme për atë që bëri më vonë Bosio, së bashku me Pallatin që sot është Universiteti Politeknik, stadiumi dhe Akademia e Arteve. Ajo që unë dua të propozoj me paraqitjen time në këtë Konferencë Ndërkombëtare për "Arkitektura e Nëntëqindës në Shqipëri: Kultura italiane dhe shqiptare në perspektivat e reja të zhvillimit urban territorial", është se prezenca e Florestano di Faustos është edhe në Predapio. Predapio është qyteti ku lindi Benito Mussolini, ndaj në imagjinatën kolektive të italianëve ai mbeti qyteti i mitit, i miteve të origjinës. Ky është një qytet i vogël që në një kohë të caktuar, pra në vitet 1920, rindërtohet ose rimodelohet, ose e thënë ndryshe lind, siç do të jetë në mënyrë makroskopike plani i Tiranës. Edhe Predapio rritet në një formë të tillë. Në Predapio, Florestano di Fausto ndërhyn në projekt kur ai ka filluar të aplikohet duke vënë si thelbësore të projektit atje kishën, në vend të universitetit. Di Fausto arrin në Predapio falë ndërhyrjes së markezit Alguci di Calboli, që ishte pjesë e kabinetit të Mussolinit e që kontrollonte punët që po kryheshin në Predapio. E çon Di Fauston dhe ai ridizenjon duke u përpjekur të kuptojë siç bëri më vonë në Tiranë shpirtin e vendit, e ndaj duke u kthyer në ripropozimin e të gjithë teknologjisë e materialeve. Kritikët flasin për këtë si një eklektizëm rural. Edhe pse Florestano di Fausto cilësohet si një arkitekt i fashizmit, ai në fakt nuk është arkitekt i fashizmit, sepse në Itali mund të flitet për këtë lloj arkitekture vetëm pas vitit 1935. Ndaj, ai është akoma një arkitekt i formacionit akademik, që akoma projekton ashtu siç projektonin arkitektët e fundit të viteve 1800. Për këtë arsye, ai nuk do ta kuptojë kurrë racionalizmin, për shembull, sepse edhe nëse është përpjekur ta bëjë nuk ia ka dalë dot mbanë. Nëse shohim imazhet e mbi të gjitha në detajet linguistike që gjenden në arkiva, vëmë re analogji të forta mes detajeve që janë bërë në Predapio dhe atyre që janë bërë një vit më vonë në Tiranë.
Ku i shohim këto detaje kaq të ngjashme mes Predapios dhe Tiranës?
Këto i shohim në dritare, në dekorime, në pjesët që vihen sipër dritareve, në raportet mes ndërtimit të muraleve, etj, etj. Këto janë pjesë të gjuhës së tij arkitekturore që vijnë nga Predapio në Tiranë.
Na flisni pak për objektet që janë vepra të tij në Tiranë...
Kur ai erdhi kishte disa projekte, por me një pjesë të tyre u mor Gerardo Bosio, i cili erdhi në Tiranë në vitet '30. Në Tiranë, Di Fausto ka realizuar Ansamblin e Ministrive, që janë afër sheshit "Skënderbej", më pas në fund të viteve '30 ai shkoi në Afrikë dhe e braktisi Shqipërinë, dhe pas vitit 1939 kur Italia e pushtoi Shqipërinë, do të jetë Bosio me plane të reja.
Kur Gerardo Bosio erdhi në Tiranë, ai i ndryshoi projektet e Di Faustos?
Jo, ai nuk i ndryshoi, përkundrazi duhet të them se Di Fausto ishte i vetmi që kishte marrë në konsideratë ato pak ndërtime urbane që ekzistonin, siç është Xhamia, të cilën ai nuk e lëvizi, e la. Vendosi të linte të paprekur lagjen në të cilën ishte Pazari, gjëra që më pas nuk do të qëndronin ashtu. Por, nëse Di Fausto e kishte këtë respekt për kulturën e vendit ku punonte, jo të gjithë e kishin.
Ka edhe arkitektë të tjerë që kanë punuar në Tiranë. Ç'mund të na thoni për punën e tyre?
Po, por unë jam marrë e po punoj e bëj kërkime për Gerardo Bosio, sepse në Firence ekziston arkivi privat i tij që është shumë i madh, dhe disa pjesë të tij i kam kataloguar e fotografuar, dhe sepse projektet nuk janë të lidhur vetëm me Tiranën, por edhe me qytete të tjera të Shqipërisë si me Durrësin, madje ka diçka edhe për Shkodrën.
I kujt është projekti për Shkodrën dhe për çfarë pjesë të qytetit bëhet fjalë?
Projekti për Shkodrën është i Florestano de Faustos. Në fakt, Shkodra është një nga qytetet më antike të vendit tuaj dhe është një qytet historik, sepse Tirana si kryeqytet lind vetëm në vitet 1920. Ndërsa, Shkodra është një qytet që ka jetuar me tregti ka pasur pashallëqe, etj, etj dhe ka pasur tjetër rol. Projekti për këtë qytet kishte të bënte me disa ndërhyrje në qendrën e tij. Ai nuk u bë, por kishte të bënte më një sistemim urbanistik për një pjesë të vogël të qendrës së qytetit. Nuk dihen arsyet pse nuk u bë.
Ndërsa kërkonit në arkiva, a keni zbuluar diçka interesante mbi arkitektët që punuan në Tiranë?
Unë kam mundur të zbuloj, ose e thënë më mirë të rizbuloj në Arkivin e shtetit në Foglia, materiale origjinale të dizenjove të Faustos për Predapion, e nga këto materiale origjinale të pasura me dizenjo konstruktive kuptohet edhe mënyra se si ndërtohej në ato vite, e që sillet në Tiranë. Ne po kërkojmë sërish dhe duam që përmes paraqitjes sime të ndërgjegjësojmë për njohjet e veprave të Florestano di Faustos, duhet kuptuar si të restaurojmë duke ditur se si është ndërtuar ai objekt.
Cilat ishin projektet që kishin të bënin me Durrësin?
Ato të Durrësit janë mjaft interesante, sepse ajo që mbetet është Vila mbretërore e Zogut. Kjo është bërë para okupimit të Shqipërisë, sepse pas pushtimit gjërat ndryshojnë. Ka shumë projekte që nuk u realizuan, sidomos të Gerardo Bosios, mbase edhe për arsyen se Bosio vdiq i ri, në vitin 1940 nga një sëmundje. Pastaj vjen lufta, e shumë projekte që kishin nisur u ndërprenë. Florestano di Fausto të gjitha ato që projektoi, përveç asaj të Shkodrës, i ka realizuar.
Përse Florestano di Fausto punët e tij i bëri aq të ngjashme si në Shqipëri ashtu edhe në Predapio? Ishte sepse duhej të ishin të ngjashme apo ky ishte stili i tij?
Jo, në fakt ky ishte stili i tij që eksperimentohet në ato vite. Pastaj, ai në vitet 1930 projekton në një mënyrë tjetër, të ndryshme nga kjo e para. Ai gjithmonë i është përshtatur asaj që ka qenë kultura arkitekturore e vendeve ku ai ka projektuar. Kjo është shumë e rëndësishme, sepse duke e njohur dhe kuptuar atë, ai e risillte dhe e përshtaste me vendin.

gsh

[saura]

Akirtektura fashiste ,eshte shume e shpifur ,pothuajse te gjitha ndertesat njesoj .
Predapio,eshte nje fshat aq i shpifur nuk ka asgje ,e jo me te kete ndonje lidhje me Tiranen ,ngjan pak me maternitetin e vjeter nje pjese anesore e kishes (ku u martua dhe mbesa e Musolinit )
Nuk ka asgje ,perveç kishes ,jane ca dyqane qe shesin gjera fashiste ,dhe ca katundare qe vijne me autobusa nga pjese te Italise per te pare varrin e Musolinit .
Shume turp ,si shifja dot me sy ,mendojne qe ti mbyllin dyqanet ...
Une nje here kam shkuar sa per kryezitet ,shume i shpifur ,shume grixho .

[drague]

Akirtektura fashiste ,eshte shume e shpifur ,pothuajse te gjitha ndertesat njesoj .
Predapio,eshte nje fshat aq i shpifur nuk ka asgje ,e jo me te kete ndonje lidhje me Tiranen ,ngjan pak me maternitetin e vjeter nje pjese anesore e kishes (ku u martua dhe mbesa e Musolinit )
Nuk ka asgje ,perveç kishes ,jane ca dyqane qe shesin gjera fashiste ,dhe ca katundare qe vijne me autobusa nga pjese te Italise per te pare varrin e Musolinit .
Shume turp ,si shifja dot me sy ,mendojne qe ti mbyllin dyqanet ...
Une nje here kam shkuar sa per kryezitet ,shume i shpifur ,shume grixho .

povera me

[saura]

povera me

Perche ?
Jo po ta dish ,shkoj i sqaroj gjojnat ne ven une ,kam dhe deshmitar ,kur te vish ti do te çoj ta vizitosh lol,se mos te humish kot ,pa e pa .

[drague]

ça ti bojm ne k'tij çomit qe na krahaso tironen me ke prepadipioson.

[loni-loni]

Akirtektura fashiste ,eshte shume e shpifur ,pothuajse te gjitha ndertesat njesoj .
Predapio,eshte nje fshat aq i shpifur nuk ka asgje ,e jo me te kete ndonje lidhje me Tiranen ,ngjan pak me maternitetin e vjeter nje pjese anesore e kishes (ku u martua dhe mbesa e Musolinit )
Nuk ka asgje ,perveç kishes ,jane ca dyqane qe shesin gjera fashiste ,dhe ca katundare qe vijne me autobusa nga pjese te Italise per te pare varrin e Musolinit .
Shume turp ,si shifja dot me sy ,mendojne qe ti mbyllin dyqanet ...
Une nje here kam shkuar sa per kryezitet ,shume i shpifur ,shume grixho .

Pse nuk te pelqen TY materniteti i vjeter i Tiranes!!! per mu asht nje mrekulli e arkitektures bashke me banken kombetare ( nuk besoj se krietari bashkise do ti lieje me boje te kuqe tullat ashtu sic ka ba me ministrite, duke ja heq patinen fisnike) cobani coban ngelet

Fashizmi e disiplinoi arkitekturen duke e pasuruar me vepra arti dhe nuk e la ne dore sharlataneve

[Gjinokastra]

povera me

Nëse je mashkull thuhet : "Povero me" !

[saura]

Pse nuk te pelqen TY materniteti i vjeter i Tiranes!!! per mu asht nje mrekulli e arkitektures bashke me banken kombetare ( nuk besoj se krietari bashkise do ti lieje me boje te kuqe tullat ashtu sic ka ba me ministrite, duke ja heq patinen fisnike) cobani coban ngelet

Fashizmi e disiplinoi arkitekturen duke e pasuruar me vepra arti dhe nuk e la ne dore sharlataneve

Une nuk jam arkitekte dhe nuk mund te flas gjere e gjate per arkitekturen fashiste .
Se çfare eshte fashizmi si ideologji per kete po
Fashizem =komunizem ,te dyja jane ideologji ekstreme ,dhe natyrisht si ideologji ekstreme kane dhe ndikimet e tyre ne art (dhe pikerisht aty eshte çensura me e forte )
Keshtu per mua ,sa do gjera te ''mira '' te ken bere ...,kur eshte i kontrolluar arti nuk me pelqen (kur krijimtaria eshte e kontrolluar si pasoje eshte e gjitha pothuajse gjitha njesoj )

Ps .per temen :
Une thash qe Predapio nuk eshte i bukur dhe nuk ka ngjashmeri me Tiranen
Konkretisht thash qe nuk ka asnje ndertese aty qe ka ngjashmeri me ndertesat e Tiranes ,vetem nje pjese anesore e kishes ,ngjason me maternitetin e Tiranes ,kaq .
Fjalet e tjera qe keni lakuar e zgjedhuar ,nuk kane lidhje me ate qe kam dashur te them une .

[loni-loni]

Fashizmi nuk e kontrolloi Artin (arkitekturen ne ket rast) por e DISIPLINOI, dmth nuk e la ne dore te tregut i cili nenshtrohet ligjit te funksionit dhe interesave e shijeve te shumices=pa vlere

Fashistet nuk besonin ne Demokraci (shumice) por ne ELIT (pakice) "shume e perlum, pak e sakt" sic thomi ne shqipet

[saura]

Fashizmi nuk e kontrolloi Artin (arkitekturen ne ket rast) por e DISIPLINOI, dmth nuk e la ne dore te tregut i cili nenshtrohet ligjit te funksionit dhe interesave e shijeve te shumices=pa vlere

Fashistet nuk besonin ne Demokraci (shumice) por ne ELIT (pakice) "shume e perlum, pak e sakt" sic thomi ne shqipet

Arkitektura Italiane dhe arti italian eshte shume e njohur para fashizmit ,dhe ajo qe quan ti shume e per lume ,shko lexo pak histori arti italian .
Natyrisht po ti shohish gjerat me syset e nje fashisti ashtu si thua ti duhet te jete .
Nuk kam deshire te diskutoj me ekstremist (perfshij te gjithe llojet ),mbajeni per vete dashurine per fashizmin.(nuk kam ndermend te te kthej me pergjigje )
Ajo pakice quhet elite( po jo ajo komuniste dhe fashiste )