Ukshin Hoti: Filozofia e ceshtjes shqiptare

[ARIANI_TB]

ÇESHTJA KOMBETARE SHQIPTARE (VII)

-Komponenta religjioze-*

Mr.Ukshin HOTI

(...)

XLV

Një përgjigje e shkurtër në pyetjen e shtruar do të thoshte se fjala është për gjithçka nga pak, por kështu nuk do të thuhej asgjë. Mua më duket se gjithnjë fjala është për ”detyrimin e përshtatjes së vazhdueshme ndaj proceseve të ambientit të jashtëm” (p.XXXII) me qëllim të ndikimit në to; të nxjerrjes së përfitimeve nga ato dhe të përshtatjes së tyre ndaj vetëvetes. Kjo gjë përsëri na kthen te islami dhe islamizmi.

XLVI

Një herë, ndoshta fare rastësisht, u ndodha në dhomë (në qelinë e burgut) me një turk, me një serb dhe me disa shqiptarë të dënuar për vepra të ndryshme, por nga ata që u mungonin idealet dhe që u pëlqente mishi i thatë që ia sillnin turkut gjatë vizitave në një sasi bukur të konsiderueshme. Kjo gjë pastaj ia mundësonte turkut të shprehej më lirshëm për historinë tonë nacionale. Sipas tij Skënderbeu s’ishte tjetër veçse një gjeneral turk i cili, në marrëveshje të plotë me Sulltanin, kishte sunduar në këto troje nja 25 vjet. Marrëveshja konsistonte në faktin se ai, në këtë mënyrë, duke sunduar këtu, në këto troje, ia mundësonte sulltanit parapërgaditjet ushtarake për depërtim të mëtejshëm në Ballkan dhe përgjithësisht në Evropën e krishterë. Luftërat që Skënderbeu i kishte zhvilluar kundër turqve nuk kishin qenë të njëmendëta: turqit e kishin sulmuar atë herë pas here sa për t’ia larguar dyshimin Evropës për qëllimet e njëmendëta të armatave osmane dhe për forcimin e pozitave të vetë Skënderbeut. Për këtë shkak, Sali Berisha ishte një politikan i shkëlqyer, sepse në Tiranë kishte mundësuar hapjen e një shkolle turke, duke mos këmbëngulur në reciprocitet (dmth. që edhe në Stamboll të hapej ndonjë shkollë në gjuhën shqipe). Turqia ishte një shtet i madh. Numëronte rreth 150 milion frymë (së bashku me ata në ish BRSS) dhe kthimi i saj në Ballkan ishte i pashmangshëm. Ekzistenca e kombeve të vogla ishte e mundshme vetëm përmes tretjes (shkrirjes) në sisteme të mëdha. Ishte punë budallenjsh këmbëngulja jonë në kombëtaren, sepse askush nuk na pengonte të flisnim shqip nëpër shtëpitë tona. Në këtë pikë serbi i bashkohej me pohimin paralel se ata, serbët dhe rusët, aktualisht numëronin rreth 4 milion ushtarë dhe se kjo forcë ishte një garanci e mjaftueshme për zhvillimin e tyre si serbë. Kjo forcë gjithashtu e detyronte Turqinë që të binte në marrëveshje me ta kështuqë mëvetësia serbe nuk mund të rrezikohej në asnjë mënyrë. Në vërejtjen time se Serbia ndodhej në Ballkan (pra i rrezikohej mëvetësia) dhe se ky fakt do të duhej t’u impononte marrëveshje me shqiptarët mbi baza absolutisht të barabarta, që nënkuptonte pavarësimin e tyre në kufijtë etnikë dhe madje detyrimin serb (edhe moral) që t’i ndihmonin dhe jo t’i pengonin shqiptarët në misionin e forcimit të vetes me qëllim të rezistimit të depërtimit të sistemeve të mëdha, të mostretjes së vetes brenda atyre sistemeve ose së paku, me qëllim të imponimit të vetes (edhe të tjerëve) si faktor që do të përpiqej t’i përvetësonte (t’i kthente në të mirën e vet) efektet e reflektimit të ndikimit të sistemeve të tilla të mëdha – serbin e linin pa fjalë. Në fakt, nuk ishte edhe aq i shkolluar dhe mendja e tij nuk mund ta bluante ndonjë përgjigje adekuate, por nga reaksionet e tij kuptoja se në thelb të të gjitha hamendjeve, luhatjeve, habisë, dhe më në fund, refuzimit (sepse kështu urdhëronte politika e ditës) qëndronte mosbesimi: në fillim e kishte të vështirë ta kuptonte dallimin që bënim midis fesë dhe kombit. E kishte të qartë se ne nuk ishim turq, sepse flisnim shqip, por sikur nuk ia mbushte mendjen një fakt i tillë evident. I dukej sikur në rastin e parë të volitshëm, menjëherë do ta shkëmbenim gjuhën me fenë dhe do të reagonim si turq. Duke qenë kështu, -rezononte mendja e tij e pamësuar me këto risi, -më mirë do të ishte të merreshim vesh me turqit e vërtetë (që për ta do ta bënte nëna Rusi) se sa me ne, që nuk ishim turq të vërtetë, por që, si edhe ata, serbët, përkundrejt prezencës shekullore turke, e kishim ruajtur gjuhën tonë të bukur – shqipen. Nga reaksionet e tij e kuptoja se e ndjente veten më të sigurt po të lëshohej në gjumë në gjiun mbrojtës të nënës Rusi se sa të qëndronte gjysmë i zgjuar, duke menduar mbi mundësinë eventuale që shqiptari të ndryshonte sjelljen në momentin e ardhshëm. Nga reaksionet e tij mu kujtua një anekdotë që e kisha dëgjuar si fëmijë: Një shqiptar kishte vajtur për ta vizituar për lamtumirën e fundit një shok të tij serb që ndodhej në agoninë e vdekjes. Kur e kishte ndjerë prezencën e tij, serbi disi ishte zgjuar dhe kishte kërkuar nga shqiptari që t’ia ngriste shtrojën e shtratit dhe të shikonte përfundi: ”Kumbar, mos u hidhëro”, -i kishte thënë serbi, -sado që të doja, këtë pushkë e ruaja për ty. Nuk mu bë të vdisja pa të treguar të vërtetën.”. ”Valla kumbar” –i ishte përgjigjur shqiptari, duke u marrë ngrykë me të, -mos u bëj hiç merak se edhe unë nën jastëk e mbaja një sopatë.” Unë si fëmijë kisha kujtuar se kjo anekdotë ishte ndonjë fshehtësi e shqiptarëve, dhe nuk guxoja ta rrëfeja. Më vonë mbeta pa masë i habitur kur për herë të parë e dëgjova nga një serb pikërisht të njëjtën anekdotë, por me rendin e rrotulluar: tani serbi e vizitonte shqiptarin të ndodhur në agoninë e vdekjes. E kisha konsideruar fshehtësi një fakt që e dinin të gjithë, por që nuk e thonin. Më vonë kam hasur edhe serbë të shkolluar që i pranonin faktet, por gjersa një pjesë e tyre gjithnjë fajësonte politikën e vet për gjendjen e tanishme të raporteve midis nesh, dhe një pjesë e vogël më jepte plotësisht të drejtë, pjesa më e madhe nuk mund ta gëlltiste dot faktin se duhej të ndaheshim, ndonëse as këta nuk shihnin ndonjë rrugëdalje më të mirë. ”Mirëpo, - argumentoja unë në bisedë me turkun dhe me serbin e përmendur më lart, -arroganca e numrit dhe e forcës i shtyn shqiptarët të kërkojnë ”ombrellën” ”italo-gjermane”. ”Gjë që do të përfundonte në luftë” –e mendonim që të tre, por asnjëri nuk ishim të sigurt se historia do të përsëritej pikërisht ashtu siç kishte qenë.

XLVII

Besimi ka të bëjë më tepër me ndjenjat dhe më pak me arsyen. Besimi i vërtetë ka të bëjë shumë më tepër me ndjenjat se sa me arsyen. Madje, sikurse e thotë Tertuliani i cituar më heret, besimi i njëmendët duhet ta flijojë intelektin (”intellectus sacrificium”). Ndërkaq, ndjenjat mund të ndryshojnë së bashku me kohën dhe varësisht nga rrethanat. Për këtë shkak, nuk mund të ketë të vërteta definitive kur është fjala për ndjenjat dhe as ndonjë diskutim racional. Duke e pasur këtë gjë parasysh, këtu do të vazhdohet diskutimi mbi islamin si komponentë religjioze e cila njësoj si edhe ortodoksizmi, mund ta ngarkojë mendimin politik.

XLVIII

Shumica e mendimtarëve islamikë argumentojnë se islami është një fe universale në kuptimin se nuk e favorizon asnjë komb, madje, as arabët. Pyetjes se përse Allahu e diktoi përmes Gjebrailit (në krishterizëm: Gabrieli) ”Kuranin” pikërisht arabisht dhe jo në ndonjë gjuhë tjetër, i përgjigjen me argumente linguistike, duke pohuar se gjuha arabe në kohën e shpalljes së ”Kuranit” (shekulli VII i e.s.re) ishte një gjuhë plotësisht e formuar, me rregulla pothuajse të përfunduara sintaktike dhe gramatikore, me strukturë të vendosur fjalishë dhe me një fond tejet të begatë fjalësh, shprehjesh, idiomash etj. që mundësonin shkrimin korrekt dhe të përpiktë, pa asnjë ndryshim semantik të fjalëve ose të porosisë së diktuar të Allahut. Në të mirë të këtij argumentimi, më tutje pohohet se gjuha arabe që nga ajo kohë (pra gjatë rreth 1400 vjetësh) nuk ka bërë ndryshime të qenësishme as në strukturën e fjalisë dhe as në aspektet tjera që kanë të bëjnë me rregullat e gjuhës. Me këtë pretendohet të vërtetohet se ”Kurani” është burimor, një porosi e pandryshuar e zotit, që nuk ka pësuar asnjë metamorfozë dhe asnjë ndryshim as në fillim dhe as gjatë kohës së mëvonshme. Unë nuk jam ndonjë linguist dhe nuk di nëse këto teza qëndrojnë ose jo, por nga leximi i përkthimit shqip të ”Kuranit”, fitohet përshtypja sikur aty vërtetë bëhet fjalë më tepër mbi realitetin arab, dhe nuk insistohet në përkthimin e tij në një realitet gjithënjerëzor. Insistohet në nxjerrjen e rregullave gjithënjerëzore dhe nuk bëhet dallimi midis njerëzve, popujve dhe racave. Fitohet përshtypja sikur tendenca universaliste e religjionit islam është e patëmetë dhe e plotë. Mendimtarët islamë e dinë por nuk e thonë se pikërisht ky karakter i plotë i universalizmit islam i zhveshur nga egoizmi nacional (atëherë nuk kishte kombe në kuptimin e sotëm të fjalës, prandaj përdorimi i kësaj shprehjeje është i kushtëzuar) ka pasur ndikim të konsiderueshëm në ngecjen në zhvillim të realitetit islam.

Ulemaja (kleri islam) që është marrë me interpretimin e «Kuranit» duket sikur vërtetë ka besuar në tezat e sipërpërmendura dhe një kohë të gjatë kjo gjë ushtroi ndikim negativ në zhvillimin e mendimit islam. Në ndërkohë formimi i shteteve nacionale dhe avancimet shkencore, sidomos të atyre tekniko teknologjike - dy procese komplementare mes vete - më në fund rezultuan në një pozitë më të avancuar dhe më të privilegjuar ndërkombëtare të shteteve të Perëndimit (botës perëndimore) dhe jo vetëm në krahasim me shtetet islamike. Mirëpo ajo që është specifike për botën islame konsiston nga fakti se procesi i vetëdijësimit për pozitën e vet inferiore ndërkombëtare e riaktualizoi islamin dhe jo ndonjë ideologji tjetër adekuate. Mendimi islam, tani edhe për qëllime politike, i potencon ato botëkuptime të përmbajtura ose të nxjerra nga «Kurani» që duket sikur i japin përparësi islamit në krahasim me religjionet tjera. Ideja mbi materializimin e përkohshëm të zotit (krishterizmi) ose në periudha të caktuara kohore (avatma te budizmi) nuk ekziston në islam. Duket sikur kjo ide ndodhet më afër botëkuptimit idolatrik mbi zotin. Ndërkaq mungesa e ekskluziviteteve racore ose nacionale në përmbajtjen e tij e bën më të afërt me tendencën kryesore të zhvillimit të mendimit njerëzor, humanizimin e mendimit dhe të raporteve njerëzore. Mendimi fundamental islam, madje edhe ecuritë e vonëshme në zbulimet shkencore nga sfera të ndryshme, i vë në kontekst të argumentimit mbi vërtetësinë e religjionit islam, duke pohuar se të gjitha janë të përmbajtura në «Kuran», dhe duke besuar me gjithë mend se ato do t'i zbulohen njeriut gradualisht dhe do të reflektohen në universalizimin e plotë të islamit, i cili pastaj do të mbetet fe e vetme, e vërtetë, për njeriun. Këtë tezë, për të cilën nuk mund të gjykohet në mënyrë të argumentuar, duket sikur në mënyrë indirekte e përforcon tendenca e atomizimit të mendimit shoqëror në Perëndim dhe kështu, në këtë mënyrë, krijohet debalansa midis avancimeve gjithnjë e më të mëdha të shkencave tekniko teknologjike dhe ngecjes gjithnjë e më tepër të mendimit filozofik. Aty pastaj e gjen mbështetjen e vet edhe sintagma se civilizacioni i Perëndimit në të vërtetë është civilizacion materal, i lidhur me errësirën (atje perëndon dielli) që sipas botëkuptimeve religjioze është vendbanimi i Satanait (shejtanit), për ndryshim nga civilizacioni lindor, që është shpirtëror-mental, buron nga drita (atje lind dielli) prandaj udhëhiqet nga zoti, i cili sipas të gjitha botëkuptimeve religjioze, do ta mund Satanain dhe do ta shtrijë sundimin e vet mbi të gjithë njerëzimin (gjithësinë).

XLIX

Natyrisht, unë nuk e di se çfarë do të jetë në të ardhmen. Mirëpo e di se ideja e veçuar nga forca materiale nuk mund t'i lëvizë gjërat as me tempon e dëshiruar, dhe shpeshherë as në drejtimin e preferuar. Islami tani për tani, disponon me potencialin njerëzor (rreth gati 1,5 miliard njerëz) të shpërndarë në 45 shtete dhe të shtrirë në një hapësirë të madhe në formë rripi që e ndan botën e krishterë nga ajo budiste, taoiste ose shintuiste. Ky «rrip» mund të vështrohet edhe si ndonjë shirit, trasé bukur e gjerë që kalon pothuajse nëpër midisin e pjesës më të madhe të rruzullit tokësor, dhe përveç dimrit, i përfshin edhe të tri stinët tjera të vitit, dhe pothuajse të gjitha konfiguracionet gjeografike. Këto fakte gjeografike ma merr mendja se do ta bënin jashtëzakonisht të vështirë funksionimin e ndonjë shteti të vetëm islam. Në pellgun e vet kryesor (Lindja e Mesme) islami disponon edhe me rezervat dhe burimet më të mëdha të naftës në botë. Kjo gjë pronarëve të tyre u jep fuqi të jashtëzakonshme financiare që mund të përdoret për çfarëdo qëllimi, por nuk mund të krijojë nga ato (nga vendet pronare të naftës) vende të zhvilluara industriale për shkak të pamundësisë që në mënyrë racionale të kompensohen parakushtet e domosdoshme për zhvillimin e sektorëve të rëndësishëm industrialë. Këtë gjë pastaj e pengon edhe një klimë mjaft e pavolitshme për zhvillimin e industrisë në këto vende. Mirëpo disa shtete islame, si psh. Turqia, Indonezia, Egjypti, Irani, ndoshta edhe Pakistani, etj. në kushte të favorshme, optimale, së paku teorikisht, ndonjëra edhe praktikisht, do të mund të shndërroheshin në fuqi me ndikim politik të konsiderueshëm dhe më tepër se rajonal. Megjithatë, është vështirë të besohet se ndonjëra prej tyre do të mund ta shtrinte ndonjë kontroll efikas në gjithë botën islame. Do të mund të ndikonte në këto vende, por jo edhe t'i kontrollonte në mënyrë efektive. Një ndikim të tillë universal në botën islame e ka pasur dikur ajo që është njohur si Arabi, pastaj Persia, dhe më në fund perandoria osmane, por as arabishtja, as persishtja dhe as turqishtja, as dhe në në ato kohëra, nuk kanë arritur plotësisht të imponohen si «lingua franka» dhe as ta ruajnë një funksion të tillë në kohën e sotme. Secila nga to është njohur si qendër e botës islame për kohën e ekspansionit dhe për ndonjë periudhë të stabilitetit relativ, por kjo e fundit (perandoria osmane) në literaturën politike njihet edhe si perandori e 40 001 fshatrave, duke aluduar në mungesën e faktorëve të brendshëm kohezivë. Numri 1 te kjo shifër e rrumbullakësuar simbolizon elitën ushtarako-politike që e luante një rol të tillë, por që ishte aq e izoluar dhe e pashtrirje të duhur në popullatë, saqë figurativisht konsiderohej si një fshat i vetëm. Faktorë të tillë kohezivë për lidhjen e tërë botës islame, përveç vetë islamit, mungojnë edhe sot. Është afër mendjes se do të mungojnë edhe në të ardhmen.

Vijon...

[ARIANI_TB]

ÇESHTJA KOMBETARE SHQIPTARE (VIII)

-Komponenta religjioze-*

Mr.Ukshin HOTI

(...)

L

Mirëpo, mungesa e perspektivës për krijimin e ndonjë super-shteti islam, të cilin e ëndërrojnë fanatikët e skajshëm, pa ndonjë sens për raportet thelbësore të gjerave, e me të cilin gazetat e ditës i frikësojnë lexuesit e vet ose edhe i arsyetojnë politikat diskriminuese të shtetit të vet, reflektohet si tendencë për forcimin e solidaritetit midis shteteve islame dhe të ndikimit të tyre si faktor për vete dhe në vete. Heqja dorë nga përpjekjet sterile që së bashku me "Kuranin" apo "Hadiset" e Muhametit të eksportohet edhe arabishtja tregon se mendimi politik islam, jo vetëm se është vetëdijësuar për veten, por edhe se kjo gjë mund të shërbejë si mbështetje e shëndoshë për ekspanzion. Tani librat fetarë islamë përkthehen në gjuhë të ndryshme. Ushtrojnë ndikim të duhur në thyerjen dhe në zhdukjen e paragjykimeve të krijuara artificialisht dhe ofrojnë mundësi të drejtpërdrejtë për njohjen më të thelluar të islamit. Falë revolucionit informatik dhe globalizimit gjithnjë e më të madh të mjeteve elektronike të informacionit si edhe fuqisë financiare të vendeve arabe, konstituimi i islamit si faktor i veçantë në politikën botërore po zhvillohet edhe si proces i modernizimit me identitet të veçantë islam në plan të brendshëm, por edhe i zgjerimit të tij në plan të jashtëm. Polet e skajshme të këtij procesi gjithnjë e më tepër po insistojnë në ngadhnjimin e domosdoshëm të vlerave të njëmendëta islame në plan të brendshëm. Ndërkaq, praktika e vetëflijimit të skajshëm në veprim, e cilësuar nga Perëndimi si terrorizëm i grupeve të ndryshme politike me orientim islam, doemos e cënon stabilitetin e vlerave të moçme mbi të cilat është ngritur politika e Perëndimit ndaj islamit. Tani për tani, bota perëndimore po i kundërvihet asaj që ajo e quan rrezikim të rendit të vendosur të gjerave (si psh. intervenimi në Irak). Lufta kundër fundamentalizmit islam e zë vendin e parë në listën e prioriteteve të politikës së jashtme amerikane dhe nuk ka asnjë dyshim se qendrat kryesore të fuqisë do të përpiqen që ta kontrollojnë zhvillimin e procesit në fjalë, dhe duke e kontrolluar, së paku do t'ia përshtatin nevojave të veta për ruajtjen e rendit të vendosur të gjerave.
Në këtë mënyrë arritëm te tezat e shtruara në fillim të kësaj letre (p.XXXI dhe XXXII të letrës së IV-të) me atë ndryshim se atje ishte fjala për detyrimin për përshtatje ndaj proceseve të ambientit të jashtëm, kurse këtu më tepër është fjala për kontrollin e proceseve të jashtme me qëllim të ndikimit në to, por në të dyja rastet është fjala për një politikë të njëjtë globale me ndryshimet që dalin nga niveli i zhvillimit dhe ambicjet lokale ose rajonale të bartësve të tyre. Në nivel të politikës globale, tendenca e kontrollimit dhe e përshtatjes së procesit të konstituimit të islamit në faktor të veçantë me ndikim në politikën botërore, në mendimin islam gjithmonë do të reflektohet si tendencë për konservimin e dominacionit të vendeve të krishtera. Kjo gjë pastaj do ta akcelerojë luftën për universalizimin e islamit. Meqë islami nuk është komunizëm, do të mund të ketë ashpërsim të skajshëm midis dy ideve dhe konfrontim midis dy realiteteve, por ato nuk do të mund të rezultojnë në ndonjë luftë globale, sepse nuk ekziston kundërshtari në formë të forcës materiale. Nuk ekziston psh. ndonjë BRSS, si në kohën e komunizmit, të cilit mund t'i bëheshin kërcënime dhe nga i cili, së paku teorikisht, mund të rezultonte ndonjë luftë globale me pasoja të anhilimit të përgjithshëm. Ndërkaq në konfrontimin me islamin nuk ka asgjë të tillë: nuk ekziston as mundësia teorike e ndonjë lufte globale midis tyre dhe as mundësia e anhilimit të përgjithshëm. Pikërisht mungesa e një rreziku të tillë i jep përparësi islamit dhe jo evro-amerikanëve, sepse në instancën e fundit, e rrit mundësinë për intervenime lokale dhe luftëra të vogla, të cilat, me kalimin e kohës, doemos rezultojnë në diskreditimin e gjithëmbarshëm të politikave intervencioniste, në radhë të parë brenda opinionit të vet, dhe pastaj edhe më gjerë. Evro-amerikanët natyrisht që janë të vetëdijshëm për një gjë të tillë. Duket se ky është njëri nga shkaqet kryesore të insistimit gjithnjë e më të madh të një pjese të konsiderueshme të inteligjencies politike në SHBA që qeveria amerikane të ndërrojë politikën karshi islamit, të braktisë politikën e përkrahjes pa rezervë të qeverive të komprometuara të vendeve islame dhe të gjejë rrugë për marrëveshje me forcat në rritje e sipër të fundamentalizmit islam. Këtë e kuptoja përderisa ndodhesha jashtë burgut, duke i lexuar revialët «Foreign Affairs» dhe «Foreign Policy» të cilat i parapaguaja /sot e ndjej shumë mungesën e tyre/. Ndonëse nuk e kam lexuar, supozoj se edhe libri i Samuel Huntingtonit «Konflikti i qytetërimeve» (apo diç e ngjashme) për të cilin dëgjova gjatë qëndrimit në «Dubravë» ndodhet në linjën e këtyre kërkesave dhe është shkruar nga motive të njëjta, së paku kështu gjykoj për aq sa e njoh mendimin e tij.

LI

Që të tri sistemet e mëdha të mendimit religjioz, doemos reflektohen përmes besimit ndër shqiptarët. Ata u ekspozohen ndikimeve të të gjitha rrymimeve kryesore të mendimit politik të ngarkuar me komponentën religjioze, madje edhe të nënsistemeve të tyre. Sikur ndër ta të kishte qenë më pak e zhvilluar ndjenja e përkatësisë kombëtare dhe më tepër ajo e përkatësisë religjioze, ndoshta që moti do të ishin tretur si komb. E di se ndër ne ekzistojnë teza të shtruara nga historianë të cilët shpëtimin e kombit ia dedikojnë islamit, si fe e ndryshme nga ato të rrethinës, që pastaj si fakt i dhënë në vete, ka rezultuar në pengimin e shkombëtarizimit të shqiptarëve. Si një argument për vërtetimin e tezave të këtilla u shërben reduktimi tejmase i përqindjes së shqiptarëve të besimit ortodoks në trojet e tyre të ish-Jugosllavisë (Maqedoni, Mal të Zi, Serbi) dhe përkthimi i tyre në ”helenë” në Epir, Thesali ose Spartë të Greqisë. Ndërkaq, te shqiptarët e Italisë (arbëreshët) pikërisht përkatësia ortodokse i ka shpëtuar nga përkthimi i tyre në italianë. Dhe duket sikur këto teza qëndrojnë, por nuk e shpjegojnë faktin e mbetjes të patretur të 20% që e përbëjnë pjesën ortodokse të popullsisë shqiptare (kryesisht nga jugu i Shqipërisë). Pastaj, për këtë shkak, duket sikur bëhet përzierja e politikës së shtetit (të caktuar) me rolin e fesë, pasiqë argumentimi se Islami e shpëtoi nga tretja kombin shqiptar nuk qëndron. Islami nuk deshi t’i shpëtojë shqiptarët nga asmilimi. Fakti se qëlluan të besimit islam vërtetë e ka vështirësuar tretjen e tyre në ambientin e dhënë, por kjo ishte një akcidencë e historisë dhe jo rezultat i paramenduar i ndonjë politike islame. Ndërkaq, karshi perandorisë osmane, një fakt i tillë mund të pranohet për aq sa mund të pranohet se perandoria osmane ishte shtet i 40001 fshatrave, dmth. për aq sa i mungonte fuqia e absorbimit të tyre, qoftë për shkak se shteti perandorak nuk e kishte fuqinë integruese të popujve të pushtuar, qoftë për shkak se popujt e pushtuar, në rend të parë shqiptarët, me sukses u rezistonin qëllimeve të tilla. Ky argument mund të shtrihet vertikalisht prej kohës së pushtimeve romake e këtej dhe lidhet me shkallën e kontrollit efektiv të territoreve të pushtuara. Si kontroll efektiv, zakonisht është konsideruar pushtimi i pikave dhe nyjeve kyçe të ndonjë vendi dhe jo aq shkalla e nënshtrimit të popullsisë autoktone që është më pak racionale nga aspekti ekonomik (do të kushtonte më shtrenjtë se sa vetë pushtimi). Sidoqë të ishte, dy fakte qëndrojnë: a) se territori shqiptar prej kohës ilire e këtej vazhdimisht është rrudhur; dhe b) se shqiptarët, përkundrejt rrebesheve të ndryshme të historisë dhe rrudhjes së vazhdueshme të territorit të tyre, jo vetëm se ia dolën të qëndrojnë si komb, por edhe të zhvillohen në nivelin e kombeve moderne të botës së sotme. Kur të kihet parasysh se janë popull i vjetër, ndër më të vjetrit në Evropë, dhe se gjatë tërë historisë nuk e gëzuan mbështetjen e natyrshme të asnjë entiteti tjetër (se nuk ishin kushërinj me askend) atëherë vetëm ky fakt i vetëm mjafton që të imponojë për të respekt dhe admirim. Kjo pastaj të jep besim për të ardhmen. Të bind për një identitet të formuar dhe të pjekur, por që nuk është më pak joshës për sulme të mëtejshme në kohët që po jetojmë dhe në ato që do të vijnë.

LII

Në letrën e kaluar (shiko letra e IV, sidomos pikat XL, XLI, XLII dhe XLIV) u folë për tendencat që zgjidhja e çështjes shqiptare të bëhet përmes reduktimit të saj në një ”problem” për të drejtat e njeriut. Një çasje e tillë në fazën e tanishme të zhvillimit të ngjarjeve duket sikur është karakteristik për mendimin politik të rënduar me komponentën religjioze të krishterë si tërësi, pavarësisht nga fakti se motivet për një qasje të tillë mund të jenë të ndryshme për çdo element të kësaj tërësie. Madje fitohet përshtypja sikur mendimi politik i rënduar me komponentën religjioze ortodokse, herë-herë i çaset çështjes shqiptare si në kohën e kryqëzatave: sikur të gjithë shqiptarët i sheh në funksion të fundamentalizmit islam që duhet luftuar me të gjitha mjetet e lejueshme ose të palejueshme; të mundshme ose të pamundshme dhe për këtë pastaj sikur pret ta lavdërojnë qendrat e fuqisë së krishterë. Dhe sikur po habitet pa masë që ato jo vetëm se mungojnë, por edhe se botëkuptimet dhe veprimet e këtilla nuk po aprovohen, madje edhe po kritikohen e po dënohen, pikërisht edhe nga ata faktorë që sipas kësaj logjike do të duhej t’i lëvdëronin dhe t’i shpërblenin. Dhe pikërisht këtu, te kjo çështje – te mungesa e lavdatave dhe e shpërblimeve, sidomos tek paaftësia për të kuptuar se përse po ngjan një gjë e tillë, ndodhet shpjegimi se përse një politikë e tillë ”bie ndesh” me tendencat themelore të gjithëmbarshme të kohës” (letra e III-të p.XXX). Mendimi i tillë politik si duket shqiptarët e përkatësisë religjioze islame po i sheh në funksion të depërtimit të islamit në Evropë dhe sidomos në funksion të depërtimit të fundamentalizmit islamik. I zbërthyer gjer në skajshmërinë e vet ky mendim si duket shqiptarët është duke i imagjinuar në rolin e ndonjë detashmenti të ”avancuar” të islamit në truallin e Evropës, apo të ndonjë divizioni në prapavijën e të krishterëve! Si i veçuar nga armata islame, divizioni i këtillë do të mund të luftohej me të gjitha mjetet, ndoshta edhe të asgjësohej fare, pa ndonjë rrezik se raportet midis komandave (qendrave të fuqisë) do të prisheshin. Ato do të duhej të qëndronin njësoj të pandryshuara si edhe më parë, ose edhe të përmirësoheshin (për shkak të eliminimit të pretekstit). Hipotezat e tilla që mund të nxirren jo vetëm nga zbërthimi i skajshëm i mendimit të rënduar me komponentën ortodokse, por edhe nga përvoja politike e përjetuar e shqiptarëve, gjithnjë jo vetëm hipotetikisht, do të mund ta akceleronte veten edhe te pala e kundërt, por tani në funksion të ”çlirimit” të islamit shqiptar dhe më pak të kombit shqiptar.

LIII

Rezultati që do të mund të lindte nga një çasje e tillë, gjithashtu i zbërthyer gjer në skajshmërinë e vet, do të ishte tendenca që c) çështja shqiptare ”të zgjidhet” (të eliminohet) duke e vënë në kontekst të raporteve midis dy sistemeve të mëdha të mendimit religjioz: krishterizmit dhe islamit. Pra, jo duke e reduktuar në ”problem” si psh. për të drejtat e njeriut, por përkundrazi, duke e ngritur në një çështje më të madhe; duke i dhënë dimensionin që nuk e ka aktualisht, por që do të mund ta kishte sikur tendencat kryesore të zhvillimit të proceseve të jashtme të merrnin kahjen e preferuar nga qarqe të këtilla, dhe kështu duke e shtyrë pafundësisht zgjidhjen e çështjes. Mirëpo ato, siç do të shihet në vijim, nuk do të marrin kahje të tilla, pavarësisht nga dëshirat e qarqeve të caktuara që kudo dhe në çdo vend mund të jenë prezente, sepse kudo dhe në çdo vend ka njerëz me rezonim politik të ndikuar nga komponenta religjioze, por rrallë kund ndodhen në poste drejtuese të shtetit, dhe kjo nuk është e rastësishme. Megjithatë problemi në nivel të konkretësisë, edhe pa theksimin e këtij aspekti (religjioz) ekziston.

LIV

Ka mendime të ndryshme rreth numrit të shqiptarëve në Turqi, por ato vazhdimisht sillen rreth shifrave 1-7 milion. Së voni një gazetare turke, që gjatë këtyre ngjarjeve raportonte nga Shqipëria, e kishte theksuar shifrën prej 4.5 milion shqiptarësh në Turqi. Mua nuk më është e njohur nëse Turqia edhe zyrtarisht e thekson një shifër të këtillë ose jo. Para mjaft vitesh, në Kosovë, shpesh operohej në bisedat private, jo-formale, edhe me shifrën prej prej 14 milionësh që më dukej e tepruar, por që argumentohej me faktin se një pjesë e shqiptarëve në shtetin otoman ishte njëra ndër shtyllat e pushtetit perandorak, që do të thotë se procesi i integrimit të tyre ka qenë i hapur për një kohë relativisht të gjatë (rreth 500 vjet). Shifra prej 7 milionësh përmendej në kontekst të vetëdijes mbi origjinën shqiptare, por pa aftësinë e të folurit të shqipes. Ndërkaq numri prej 1,5 milion shqiptarësh në Turqi përmendej në kontekst të shpërnguljes së tyre në kohët e vona, kryesisht me motive politike ose për shkak të politikave antishqiptare. Këta, pos vetëdijës mbi origjinën dhe përkatësinë e vet kombëtare, e flasin gjuhën shqipe dhe i kultivojnë traditat nacionale.

LV

Pavarësisht nga fakti se nuk dihet numri i saktë i shqiptarëve të vendosur në Turqi, me probabilitet të madh mund të konstatohet: a) se numri i shqiptarëve në Turqi duhet të jetë i konsiderueshëm dhe se ata zënë një vend të rëndësishëm në hierarkinë shoqërore të Turqisë, b) se shtetet në përgjithësi, për nevojat e veta politike, brenda parametrave që mund të quhen si të mundshëm, manipulojnë me numrin e saktë të etniteteve të caktuara dhe c) se një qasje e këtillë ndaj çështjes shqiptare (e vënies ose e trajtimit të tyre) në kontekst të përkatësisë së tyre religjioze do të ishte tejet ambivalente dhe kontraproduktive, për të gjitha palët e interesuara:

Vijon...

[ARIANI_TB]

ÇESHTJA KOMBETARE SHQIPTARE (IX)

Mr.Ukshin HOTI

Shqiptarët dhe Rendi i Ri Ndërkombëtar

(...)

LVI
a) Konkretisht, zhvillimi i ngjarjeve brenda kontekstit të qasjes në fjalë do të ndikonte fuqimisht në komplikimin e raporteve midis qendrave të fuqisë (kryesisht të krishtera) me faktorin islam në konstituim e sipër si faktor i veçantë politik me vlime të mëdha brenda vetes. Qëllimi kryesor politik i qendrave të fuqisë nuk është thyerja e këtij faktori dhe as ndalja e procesit të konstituimit të tij si faktor politik (sepse, siç u pa më lart në letrën IV, kjo gjë do të ishte e pamundur) por përshtatja e tij në funksion të ruajtjes së rendit ndërkombëtar dhe të vlerave themelore të këtij rendi (paqja, stabiliteti, demokracia, institucionalizimi i jetës politike të shteteve dhe të subjekteve ndërkombëtare politike etj.) Çdo alternativë tjetër do të çonte në radikalizimin politik të Islamit, i cili për këto vlera, pastaj, do të ishte më i rrezikshëm se sa dikur komunizmi militant;

b) Kur është fjala për institucionalizmin e jetës politike të subjekteve ndërkombëtare, do të më lejohet një digresion i vogël, por me rëndësi. Në numrin e djeshëm të ”Naša borbës” që arriti sot (gjithnjë e marr me një ditë vonesë), dt. 21 korrik 1997, ndodhej një shkrim i gazetarit Mirko Klarin me titull: ”Urdhër Zagrebit që me kërcënim të bashkëpunojë me tribunalin e Hagës”. Artikulli është i rëndësishëm për shkak se njofton për një vendim të vonshëm të këtij tribunali i cili mund të ketë implikacione të rëndësishme për institucionalizimin e mëtejshëm të jetës ndërkombëtare politike. Shkurtimisht, më heret, tribunali i Hagës i është drejtuar një zyrtari kroat (ministrit të brendshëm Gojko Sušak) me kërkesën që të paraqitet para këtij tribunali dhe t’i shpjegojë arsyet se përse nuk i ka dorëzuar dokumentet e kërkuara lidhur me një gjeneral (Blaškiq) të pandehur për krimet e luftës. Qeveria kroate ka marrë qëndrim se ajo është qeveri e një shteti sovran dhe se tribunali duhet t’i drejtohet me lutje dhe jo me kërcënim. Pastaj ajo do ta shqyrtonte lutjen dhe do të vendoste nëse do të duhej t’ia plotësonte kërkesën tribunalit ose jo. Me fjalë të tjera, qeveria kroate principin e sovranitetit të shtetit individual, në mënyrë indirekte ia ka kundërvënë principit të përparësisë të së drejtës ndërkombëtare ndaj së drejtës së brendshme të shtetit. Për këtë shkak, një gjykatëse e tribunalit (McDonald) e caktoi një shqyrtim publik ku morën pjesë rreth 15 ekspertë (autoritete) të së drejtës ndërkombëtare publike. Janë interesante përfundimet e tyre rreth çështjes në fjalë: 1) Në vendimin mbi mospajtimin e R. të Kroacisë që t’i urdhërojë sub poena duces tecum (urdhëresa për dorëzimin e provave materiale, me kërcënim dënimi) theksohet se tribunali ka të drejtë ”decidive dhe inherente” të lëshojë ”sub poena” të këtillë dhe se shtetet dhe zyrtarët e tyre janë të obliguar të veprojnë në përputhje me ato urdhëresa; 2) se tribunalit i lejohet gjithçka që i ndihmon kryerjes së misionit për të cilin është themeluar me kusht që të mos jetë në kundërshtim me Kartën e OKB-së; 3) se procesi i gjykimit e forcon sundimin e ligjit që është princip fundamental që e pranojnë të gjithë anëtarët e bashkësisë ndërkombëtare dhe që nëse tregohet efikas, mund t’i kontribuojë pajtimit që do të ishte parakusht për një paqe të përhershme; 4) se qëllimi i themelimit të tribunalit (nga Këshilli i Sigurimit të OKB-së) nuk ka qenë që shtetet vetëm të bashkëpunojnë me tribunalin (argumenti kroat) vullnetarisht, por edhe që të jenë të obliguara që në tërësi t’i kryejnë (zbatojnë) vendimet e tij (tribunalit) pasiqë edhe kërkesa si edhe urdhëresa i kanë juridikisht efektet e njëjta dhe 5) se argumenti i sigurisë nacionale nuk mund të jetë pretekst blanko për të mos vepruar sipas kërkesave të tribunalit. Shteti është i obliguar që t’i dëshmojë tribunalit se dorëzimi i provave të caktuara materiale (që mund të jenë dokumente me karakter ushtarak) do ta rrezikonte sigurinë nacionale, kurse tribunali (gjykata) pastaj në mbledhje të mbyllur do të vendoste duke u udhëhequr me a) interesin që ta përkrahte sigurinë nacionale të shtetit; dhe b) por edhe me interesin që të vijë në posedim të provave materiale që kanë rëndësi penale për aktakuzën ose mbrojtjen në rastet kur pandehet se janë bërë shkelje të rënda të së drejtës ndërkombëtare humanitare. Ndërkaq, e drejta e tribunalit që të veprojë kështu është decidive dhe inherente (dmth. e natyrshme, qenësore, e brendshme, e përmbajtur në natyrën e gjerave, sepse themeluesi i tij (Këshilli i Sigurimit) i ka dhënë autorizime të rëndësishme dhe një shkallë të gjerë autonomie me qëllim të konstituimit të tij si institucion njëmend i pavarur, i aftë që ta realizojë mandatin e vet të judikaturës pavarësisht nga konsideratat politike.

c) Këtu natyrisht nuk është me rëndësi prapavija konkrete e çështjes dhe as prognozimi nëse gjërat do të zhvillohen ashtu siç argumentojnë ekspertët e së drejtës ndërkombëtare publike dhe tribunali i Hagës ose jo. Janë me rëndësi tendenca dhe qëllimi i përmbajtur në argumentet e ofruara – tendenca e institucionalizimit të jetës ndërkombëtare politike dhe qëllimi i ruajtjes së vlerave themelore. Këto nuk janë gjëra të reja. Ekzistonin edhe më parë, por është e re koha dhe imperativi që të insistohet në përmbushjen e tyre. Lidhur me këtë do të guxoj ta bëj edhe një digresion tjetër:

d) Që moti është e qartë se promotori kryesor i ndryshimeve të sotme në plan të institucionalizimit të jetës ndërkombëtare politike janë SHBA-të. Ato gjithnjë e më tepër po veçohen edhe si garant kryesor i vlerave themelore të jetës ndërkombëtare politike gjë që ishte e qartë edhe më heret. Mirëpo edhe më parë nuk ishte shumë e qartë nëse kjo superfuqi e pakrahasueshme botërore do ta kryente punën e vet ose nëse do ta lozte rolin e vet ndërkombëtar (të garantit) me përgjegjësi që i takon një kolosi të tillë të forcës, apo duke qenë tejet të fortë, në veprimet e veta politike do të mbisundojë arroganca e forcës? Kjo nuk ishte ndonjë pyetje së cilës njeriu do të mund t’i përgjigjej me objektivitet të plotë, por në qoftë se mbështetja e principit mbi mbrojtjen e të drejtave të njeriut do të përcillej me mbështetjen e principit të vetëvendosjes, së paku aty ku kjo gjë do të ishte jo vetëm e arsyeshme dhe e drejtë, por edhe e domosdoshme dhe politikisht me levërdi për stabilizimin afatgjatë të vlerave themelore (shqiptarët i plotësojnë të gjitha këto kushte) në kombinim me insistimet gjithnjë e më të shprehura të amerikanëve për një ligjësim të jetës ndërkombëtare politike, atëherë, duket se ndodhen në rrugë të drejtë për ta dëshmuar shpirtin e vet të madh. Të flas sinqerisht, më heret kam qenë mjaft skeptik për drejtimin e mundshëm të ecurisë së politikës amerikane. Tani e shoh se po bëjnë hapa të qëlluar në këtë drejtim: Ndihma që bashkësia ndërkombëtare i ofroi Shqipërisë; qëndrimi i State Departamentit gjatë krizës atje dhe sidomos tërheqja e trupave të huaja në afatin e premtuar, menjëherë pas zgjedhjeve, më bëri përshtypje shumë pozitive. Qeveria e re që do të formohet, e dalë nga zgjedhjet, do të duhej ta gëzonte përkrahjen edhe të Kosovës, por pa çmimin e Kosovës, në mënyrë që gjërat të vendosen në binarë të vërtetë normalë. Për këtë shkak, kërkova që në emrin tim, t’ia bënit një telegram urimi PS të Shqipërisë, por këtu nuk qe e mundur ta kuptoja nëse letra ime arriti ndonjëherë në duart tua. Nga TVS i Beogradit e kuptova se SPS-i i kishte dërguar një telegram të ngjashëm për vete fill pas iniciativës sime, por nuk e di nëse është fjala për koincidencë!

e) Ka një mori ngjarjesh që më japin kurajo, më bëjnë optimist, por nuk mund t’i komentoj. Dua ta veçoj megjithatë lajmin që dëgjova për zbarkimin në Mars të një sonde amerikane. Ishte një lajm impresiv, por ajo që më bëri më tepër përshtypje ishte e lidhur me gëzmin tim për vazhdimin e hulumtimeve të gjithësisë gjë të cilën nuk e prisja. Kjo gjë ma kujtoi zbarkimin e parë të njeriut në Hënë. Më bëhet sikur astronauti quhej Armstrong, Nil Armstrong. Ai, me të prekur në Hënë, tha: ”Është ky një hap i vogël për njeriun, por i madh për njerëzimin”. Pikërisht ashtu. Unë për vete do ta kisha kuptuar edhe po të kishte deklaruar se kishte qenë ”…një hap i madh për Amerikën.” Madje do të kisha menduar se një deklaratë e tillë do të ishte fare me vend, por ai nuk tha kështu. Tha se ishte një hap i madh për njerëzimin dhe kurrsesi ndryshe.

Ndonëse me vete do ta kisha cilësuar si egoizëm, madje ndoshta edhe si fanatizëm fetar, prapëseprapë do ta kisha kuptuar edhe po të kishte deklaruar se kishte qenë një hap i madh për ”…krishterimin”. Por nuk tha as kështu. Fakti se e potencoi njerëzimin më bëri të kuptoja se SHBA-të nuk ishin edhe më tutje vetëm një kolos i forcës fizike, por edhe një kolos i ndërgjegjshëm për veten që me plot përgjegjësi përpiqeshin jo vetëm ta formësonin një rend ndërkombëtar politik sipas vizioneve të veta, por edhe që ai rend të ishte më afër së drejtës, për të qenë në këtë mënyrë më i qëndrueshëm. Atëbotë ende nuk e dija se si do t’ia dilte ajo në krye dhe çfarë principesh reale do të dilnin nga ajo. Ky proces zatën akoma është në zhvillim e sipër, por është e sigurt se hulumtimet shkencore, jo vetëm të gjithësisë, gjithnjë e më tepër do të reflektohen në nevojën që rendi i ri ndërkombëtar të ngrihet mbi baza të forta dhe mbi principe të qëndrueshme. Edhe për këtë shkak, dhe ndoshta pikërisht për këtë shkak, në rend të parë amerikanët nuk mund t’ia lejojnë vetes luksin e zgjidhjes së çështjes shqiptare duke e zhvendosur në një çështje tjetër, më të madhe, dhe duke e vendosur në kontekst të raporteve midis dy sistemeve të mëdha të mendimit politik të rënduar me komponentën religjioze, dmth. që të shtyhet vazhdimisht për ndonjë kohë tjetër, por ajo do të zgjidhet duke e pasur parasysh edhe këtë aspekt të çështjes, sepse është e qartë se nga këndvështrimi i politikës globale, nuk janë vetëm serbët, por edhe shqiptarët, dhe madje në rend të parë shqiptarët, ata që do të mund ta destabilizonin situatën dhe ta rrezikonin rendin e vendosur të vlerave në nivel regjional në pikën më të ndjeshme për stabilitetin në Evropë, me shanse të mëdha për implikacione tejet serioze të nivelit global. Në qoftë se serbët një gjë të tillë mund ta bëjnë në ndonjë afat të shkurtër (me ndonjë blitz-krieg) dhe me qëllim të ruajtjes së forcës së vet që të mos reduktohet në suazat e veta reale (si e painstrumentalizuar) shanset do të rriteshin pothuajse me progresion gjeometrik, që këtë gjë ta bënin edhe shqiptarët (edhe të painstrumentalizuar), sepse nuk do t’u mbetej rrugë tjetër dhe sepse rrita nuk do të mund t’u ndalej, që do të thotë se do të detyroheshin ta bënin këtë gjatë një kohe më të gjatë, në të ardhmen. Dhe pikërisht për këtë shkak, gjithnjë nga këndvështrimi i një politike globale, as serbët dhe as shqiptarët nuk mund të lejohen që ta bëjnë një gjë të këtillë. Njëkohësisht, duket fare e qartë se nuk është e mundur që shqiptarët vazhdimisht të viktimizohen; që në trupin e vet të sakatosur (të copëtuar) dhe me qenësinë e vet të rrezikuar në vazhdimësi, ta paguajnë çmimin e stabilitetit në Evropë. Një gjë e tillë do të ishte burim, gurrë e vazhdueshme e krizave dhe jo vetëm për shqiptarët, por për askend nuk do të ishte me levërdi. Nga e gjithë kjo mund të dalë vetëm një përfundim, se: çështja shqiptare nuk duhet dhe as që mund të zgjidhet duke e vënë në kontekst të raporteve midis dy sistemeve të mëdha dhe as të nënsistemeve të mendimit politik të rënduar me komponentën religjioze, qoftë të krishterizmit, qoftë të islamit, por as duke e injoruar këtë aspekt të çështjes, sepse nuk mund të injorohen shqiptarët në Turqi.

Vijon...

[ARIANI_TB]

ÇESHTJA KOMBETARE SHQIPTARE (X)

Mr.Ukshin HOTI


(...)

LVII
Përfundimi i dytë që mund të nxirret nga elaborimi i mëparshëm lidhet me faktin se çfarëdo politike e cila, qoftë edhe me nëntekst, shqiptarët i trajton si të tillë (si ai polici maqedon të cilin e pashë në “Kohën ditore” që duke i maltretuar shqiptarët kërkonte prej tyre që të deklaroheshin se janë “kopila turq”) në të vërtetë jo vetëm që është prapa kohës, dhe që pikërisht si në kohën e kryqëzatave e kërkon bekimin dhe ndihmën e papës, por është dhe jashtë kohës, sepse ajo, ndihma, nuk mund t’i ndihmojë edhe po deshi, meqë fjala është për procese dhe jo për veprime të izoluara. Proceseve të këtilla, me veprime të drejta mund vetëm t’u ndihmohet, por me veprime të kundërta, në një afat më të gjatë dëmtohet vepruesi. Mirëpo këtë aspekt të çështjes nuk do ta komentoj. Është tepër triviale dhe tepër jashtë kuptimit të ecurisë së proceseve të gjithëmbarëshme të kohës.

LVIII
Përfundimi i tretë që mund të nxirret nga elaborimi i pjesës teorike ka të bëjë me mua si individ: unë jam shqiptar i përkatësisë religjioze islame. Emri dhe mbiemri im janë thjesht shqiptarë. Nuk kanë lidhje me asnjë fe. Emri im ta përkujton banorin më të shpeshtë të maleve të Ballkanit – ujkun. Gjithnjë dëshiroja, por nuk arrita ndonjëherë, ta pyesja akademik Idriz Ajetin në mos emri im kishte ndonjë domethënie tjetër te shqiptarët nga ajo që e kujtoja unë. Megjithatë, sapo ta takoj, do ta pyes akademik Qosjen, ndonëse nuk besoj të ketë ndonjë kuptim tjetër. Sa i përket mbiemrit, Milan Shuflaj e ka shpjeguar përmes veprave të veta se lidhet me fjalën latine “cont” (dukë, kont). Por më duket se edhe Shuflaji kishte mbetur tepër latin. Nuk më shpjegonte për mëtutje. Ish- bashkëshortja ime (arkeologe) nuk dinte ndonjë shpjegim tjetër, kurse Eqerem Çabejn nuk mund ta takoja dhe ta pyesja. Kështuqë më mbeti bindja ime se edhe mbiemri ishte thjesht shqiptar dhe nuk lidhej me asnjë fe. Si fëmijë, mixha im i madh, më i vjetri, Mustafa, që e thërrisja axha Tafë, (ndjesë pastë) herë pas here më merrte në xhami, por shpejt e kisha vënë re se i duhesha më tepër për ta mbështetur dorën e tij të madhe mbi supin tim të hajthëm, sepse ishte në moshë e i dhimbnin këmbët, dhe ngjitej me zor rrugës përpjetë për në xhami. Gjatë rrugëtimit vazhdimisht më këshillonte që të mësoja “me u falë” por e kisha hetuar se edhe ai vetë falej me zor dhe nuk dinte asgjë nga lutjet e pakta që m‘i shpjegonte (diktonte) arabisht. Një ditë mora guximin t’i propozoja që ta braktisnim punën e xhamisë dhe t’i ndihmoja që t’i ruanim dhentë, me kushtin që të mos e mërzisja për përmbajtjen e lutjeve, të cilat ai “me tamam i dinte”, por që unë “nuk i kuptoja” se isha i vogël. U pajtua me gjithë qejf dhe pastaj i ruanim dhentë, duke e harruar fare punën e xhamisë. Tjetri axhë i imi, axha Limi, Avdurrahimi (ndjesë pastë) që, siç e di edhe ti, ishte një besimtar i përbetuar, llahtarosej nga pyetjet e mia dhe kështu më linte rehat. Babai ndodhej në burg ose vazhdimisht mungonte, kurse gjyshi, Veseli, (ndjesë pastë) që e quanim baba Selë, ishte vazhdimisht i zënë me dy djemtë më të rritur të axhallarëve që dëshironte “me i shti në din”, kurse unë i dukesha tepër i vogël për të llafosur për gjëra të këtilla. Si shkollar, shumë heret u ndava nga familja, (në moshën 12 vjeçare) dhe më vonë u bëra komunist. Kështuqë nuk mësova as të falem. Mirëpo fakti se nuk shkoja në xhami dhe se nuk mësova të falem, nuk do të thotë se u bëra tjetërsoj. Në rastin e parë që do të më jepet do të shkoj në xhami. Do ta vizitoj poashtu dhe kishën, sa herë që do ta ndjej të nevojshme, sikur që edhe e vizitoja ndonjëherë, kur më jepej rasti. Po qe se në afërsi të vendjetesës sime, do të ndodhet ndonjë kishë me ndonj prift të mirë, sa herë që do të më lejojë, do t’i dëgjoj ligjërimet e tij me gjithë qejf, me sinqeritet, me respekt dhe me seriozitet të plotë, por kjo nuk do të thotë se do të bëhem i krishterë. Do të mbetem i tillë çfarë jam, shqiptar i përkatësisë religjioze islame, me një besim spekulativ, refleksiv, abstrakt, filozofik mbi zotin. Nuk më janë të panjohura sistemet e mëdha dhe nënsistemet e mendimit religjioz. Mirëpo duke e respektuar gjer në fund zgjedhjen (jo imponimin me dhunë fizike) të islamit nga të parët e mi, do të bëhem plotësisht i devotshëm atëherë kur Allahu (xh.h.) ose zoti i madhërishëm dhe prezantuesit** e tij, pa hile, pa mëdyshje, me sinqeritet dhe me respekt të plotë, të fillojnë jo vetëm të flasin në gjuhën shqipe, por edhe ta trajtojnë dhe ta duan kombin shqiptar. Ky është një borxh i tyre, ndonëse ata s’mund të ketë borxhe, dhe këtë jo për shkak të aktit të krijimit si shqiptar, (së paku jo vetëm për këtë shkak), por për shkak se kombi shqiptar qëmoti i ka dëshmuar meritat dhe kuptimin e ekzistencës së vet.

LIX
Gjithnjë në vazhdën e përfundimit të tretë nga elaborimi i pjesës teorike të kësaj çështjeje më të ndjeshme të çdo politike shqiptare të çdo kohe së cilës u mundova t’ia nxirrja rrënjët dhe t’ia vija suazat për kohën në vazhdim, është vetvetiu shumë i qartë përfundimi i katërt: se shqiptarët duhet të mbesin shqiptarë të përkatësive religjioze që i kanë zgjedhur vetë dhe jo t’ua imponojnë të tjerët, sepse vetëm si të tillë, me një identitet kolektiv të sforcuar të vetes, të begatuar me të tri sistemet e mëdha të mendimit religjioz, mund të jenë ndihmesë për zhvillimin e proceseve të gjithëmbarëshme drejt qëllimeve globale të njohura gjer më sot. Kjo është një veçori e kombit shqiptar, tërësisht origjinale, dhe që nuk mund të imitohet, përveçse duke u bërë shqiptar. Kjo është ajo veçoria e njohur, por akoma e pashquar sa duhet, e kombit shqiptar, e cila duke e përmbajtur në vete edhe shpirtin e Lindjes dhe trupin e Perëndimit, edhe Dritën edhe Terrin, edhe Burimin edhe Derdhjen e tij, nuk mund të rezultojë në asgjë tjetër përveçse në ditën e tërësishme, në njeriun e kompletuar, në qytetarin e botës si shqiptar. A nuk ështe ky edhe një qëllim global i çdo politike globale, sikur që e pamë në shqyrtimin e pjesës teorike të këtij teksti, apo njeriu dëshiron që me vullnetin e tij të mbetet rob i satanait dhe të përfundojë në errësirë, destruksion dhe vetëshkatërrim?! Të drejtën e shqiptarëve për të qenë të vetes dhe që si të tillë t’i kontribuojnë qytetërimit të Evropës dhe të botës, nuk mund t’ua mohojë dhe as t’ua marrë askush.

LX
Në frymën e këtyre përfundimeve është shkruar edhe libri për të cilin bëmë fjalë më heret (letra e III, dhe pjesërisht e II-ta). Siç të thashë edhe më parë, vlerësimi i kritikës së përmbajtur në kopertinën e fundit të librit, ndonëse i hequr nga konteksti (edhe pse në ndërkohë fillova t’i marrë gazetat që po m’i dërgon, aty askund nuk e hasa kontekstin e asnjë vlerësimi të përmbajtur në kopertinën e fundit të librit), më vuri në një situatë tjetër nga ajo me të cilën isha mësuar deri atëherë. Nga ato vlerësime e veçova për ta komentuar atë të akademik Rexhep Qosjes, sepse nuk m'u duk një vlerësim i rastit, pa obligime, por më tepër një qëndrim i caktuar, i artikuluar dhe me porosi. Pikërisht për shkak të kësaj përshtypjeje, u detyrova ta bëja vështrimin teorik të çështjes shqiptare nga një aspekt i veçantë, që për mua mund ta ketë vlerën e një traktati politiko-teorik të veçantë mbi çështjen, por që me akademik Qosjen edhe mund të mos pajtohemi, po qe se ai do të vazhdojë edhe më tutje të theksojë atë “dua të besoj-ën” e tij, dhe jo psh. “besoj se…”, ose “jam plotësisht i bindur se…” etj.

LXI
Akademik Rexhep Qosja është njëri nga njerëzit e rrallë të cilin e çmoj shumë. Vlerësimi për veprën dhe personalitetin e tij është i përmbajtur në librin tim dhe nuk heq dorë nga ai. Si nxënës i normales së Prishtinës ishte 3-4 gjenerata më i vjetër, por për ne, më të rinjtë, fillet e aktivitetit të tij letrar ishin inspirim dhe cytje e veçantë. Nuk u njohëm drejtpërsëdrejti, se i regjistrova studimet në Zagreb dhe më përfshiu vorbulla e jetës. Me t’u martuar, u ofruam familjarisht, por ai ishte një letrar tashmë i afirmuar kurse unë një “burokrat” që e hulumtoja vetëveten. I përcillja shkrimet e tij. Kishte gjëra për të cilat kisha mendim tjetër, por nuk e konsideroja veten kompetent për të polemizuar me të. E çmoja dhe kisha konsiderata për punën e tij, edhe atëherë, edhe sot. Me kalimin e viteve, dallimi në gjenerata u tret. Vitet e fundit konsideroja se mund ta quaja veten si një mik të tij, ndonëse nuk kemi biseduar ndonjëherë lidhur me këtë gjë. Kjo gjë, megjithatë, nuk do të na pengojë ta them mendimin tim lidhur me vlerësimin e dhënë, sepse preken çështje më të thella që lidhen me jetën time.
Ai shkruan: “Ukshin Hoti po bëhet ajo që ishte dhe është Adem Demaçi sot: simbol i martirizimit për lirinë e Kosovës, e kjo domethënë, simbol i qëndresës shqiptare” … Në fund ai shton: “Dhe kjo tregon se populli ynë e çmon… njeriun e gatshëm për sakrifica. Dua të besoj se Ukshin Hoti do të dijë ta mbajë si duhet domethënien gjithëkombëtare që e rrezaton sot emri i tij”. Andaj, siç shihet, nocionet qendrore të përdorura janë: simbol, sakrificë, martirizim, rezistencë, që ndodhen në funksion të lirisë së Kosovës. Në këtë kontekst ndodhet edhe krahasimi me Demaçin që e kishte po të njëjtin funksion.

LXIII
Pa u lëshuar në analizën e vlerësimit të akademik Qosjes, do t’i theksoja ca mendime me të cilat Karl Gustav Jungu e shpjegon nocionin simbol:
1) “Simboli i gjallë” – thekson Jungu – “nuk mund të realizohet në shpirtin e topitur dhe të zhvilluar pak, sepse një mendje e tillë do të kënaqet me simbolin që tashmë ekziston, i tillë siç e jep ajo që tashmë ekziston tradicionalisht... Mirëpo, meqenëse simboli rezulton nga arritjet më të larta dhe të fundit shpirtërore, ai njëkohësisht, duhet t’i përfshijë doemos edhe themelet më të thella të qenies së vet...;
2) Simboli është rruga e mesme ku bashkohen kundërshtitë për lëvizje të reja, rrjedhë e ujit që pas thatësirës së madhe derdh plleshmëri ... është mundësi për zgjidhje të reja energjetike. Simboli është iracional atëherë kur rruga racionale është shndërruar në qorrsokak... profetizëm mesianik, si projeksion i së pavetëdijshmes që ia qëllon ndodhjes së të ardhmes;
3) Me lindjen e simbolit ndalet regresi dhe kalon në progresion, kthimi prapa shndërrohet në rrjedhë të mbarë;
4) Simboli intimisht është i lidhur me gjëra të rrezikshme, sepse lindja e shpëtimtarit është e njëjtë me katastrofën e madhe, pasiqë një jetë e re, e pushtetshme, shpërthen atje ku nuk pritej kurrfarë jete, kurrfarë force dhe kurrfarë mundësie e zhvillimit. Rreziku konsiston në faktin se njeriu, për shkak të forcës me të cilën sërish paraqiten gjërat (një herë të vdekura – v.j.) për shkak të shkëlqimit të tyre të ri ... në atë masë përfshihet me to, saqë i hedh poshtë të gjitha vlerat e mëhershme ose i harron. Ajo që më heret përbuzej, tani bëhet princip kulmor, e ajo që më heret ishte e vërtetë, tani është mashtrim;
5) Meqë simboli në njërën anë është shprehja më e mirë e mundshme dhe e patejkalueshme e asaj që në epokën e dhënë është akoma e panjohur, për këtë shkak ai duhet të dalë nga ajo që është më e diferencuar dhe më e komplikuar në atmosferën shpirtërore të kohës. Por meqenëse simboli i gjallë, nga ana tjetër, duhet të përfshijë atë që është e përbashkët për një grup më të madh të njerëzve, me qëllim që të mundë të ndikojë në ta... atëherë kjo nuk mund të jetë ajo që është shumë e diferencuar dhe shumë e vështirë për t’iu çasur, sepse këtë e kupton vetëm një numër i vogël, por kjo duhet të jetë diç akoma aq primitive saqë prezenca e gjithkundshme e saj ndodhet jashtë çdo dyshimi (510);
6) Simbolet janë energji të formësuara, forca, dmth. ide determinative, që kanë vlerë të njëjtë mentale dhe afektive (op. Cit. 269).

Natyrisht, K. G. Jung flet nga aspekti psikologjik dhe unë qëllimisht i veçova disa nga vlerësimet e tij mbi simbolin nga konteksti i tyre në tekstin e Jungut.

LXIV
Një vlerësim i tillë për mua i akademik Qosjes si në p. LXII (62) të këtij teksti, është bërë brenda një konteksti kohor, gjatë të cilit kam dëgjuar ose kam lexuar për veten edhe këtë:
1) se UNIKOMBI pa kurrfarë konsultimi me mua, ka dalë publikisht me iniciativën për kandidimin tim për kryetar të Republikës së Kosovës. Këtë më parë e dëgjova prej jush gjatë një vizite. Një i burgosur shqiptar më tha, më vonë, se të tijtë gjatë vizitës i kishin treguar se një lajm të tillë e kishin dëgjuar nga programi satelitor i TV të Tiranës, një tjetër e vërtetoi të njëjtën gjë dhe më në fund, e lexova edhe vetë në ”Fjala jonë”, (Korrik 97, intervistë me Afrim Morinën, zëvendëskryetar i UNIKOMB–it);
2) Se një pjesë e udhëheqjes aktuale të LDK-së dhe të Republikës së Kosovës i ka sugjeruar një delegacioni të OEBS-it që të mos insistojë të më vizitojë, sepse Ukshin Hoti është çmendur në burgun famëkeq të Nishit (Fjala jonë, korrik 97, intervista me Afrim Morinën);
3) Se e kam ndjerë veten mirë vetëm në shoqëri me shkencën (“Bota e re” korrik 97)

LXV
Nocioni i dytë me rëndësi që akademik Rexhep Qosja e përdor në vlerësimin e vet rreth meje, është fjala “sakrificë”. (Ai shkruan se: “Populli ynë di ta çmojë njeriun e gatshëm për sakrifica” (p. LXII).
Pa u lëshuar në komentimin e vlerësimit të tij, këtu do të jepen ca mendime të Trevor Lingut të cituar më heret lidhur me këtë nocion: Ma merr mendja se fjala “sakrificë” do të mund të përkthehej si “flijim”, por ndoshta e para ka një domethënie më të saktë, për shkak se në rrënjën e saj e përmban pjesën që asocion diçka të shenjtë në ato gjuhë që kanë origjinë të përbashkët me latinishten, ose që rrjedhin nga ajo. Vetë dukuria është po aq e vjetër sa edhe shoqëria njerëzore, për shkak se në fillet e veta, çdo shoqëri, kolektivitet apo grup njerëzor, e ka pasur kultin të cilit i janë bërë flijime, të cilat me kohë janë bërë sipas riteve të caktuara. Librat e shenjtë indas “vedat” (veda=ajo që është e shpalosur, e zbuluar, tekstualisht: ajo që është vërejtur, në formë mbinatyrore) në të vërtetë janë hymne të caktuara që i përmbajnë shpjegimet rituale për mënyrën dhe ceremoninë e flijimit (së paku ato që janë ruajtur). Qëllimi i flijimit gjithmonë ishte ngjallja e mëshirës tek Zoti; “Mbi parimin e reciprocitetit të supozuar” – shkruan T. Ling – “midis perëndive dhe njerëzve. Adhuruesi, përmes priftit, e ofronte flinë në një altar që ishte posaqërisht i vendosur nën qiell të hapur, në ndonjë vend që ishte posaqërisht i zgjedhur për atë qëllim, kurse perënditë ia kthenin adhuruesit të tyre me të mirat që ai kërkonte – fitoren në luftë, trashëgimtarin, rritjen e tufës së kafshëve ose me diçka tjetër, kryesisht me dobi materiale”. Hebrenjtë e vjetër, psh. bënin flijime edhe në shenjë falenderimi apo edhe të mëshirimit të Perëndisë për mëkatet ose fajet e adhuruesit. Është interesante mandej se në periudhën e vonshme të vedave, brahmanët (priftërinjtë e mëvonshëm budistë) janë zhvilluar si klasë në vete, ose si kastë e veçantë) pikërisht edhe falë ndërmjetësimit të caktuar si rit i veçantë të flijimit, sepse, vazhdon Ling: ai (dmth. brahmani) ishte i vetmi që dispononte me dije profesionale të domosdoshme për kryerjen me ndërgjegje dhe në mënyrë të drejtë të ceremonialit të flijimit (sepse konsiderohej që do të bëhej kaos nëse do të këndohej gabimisht qoftë edhe pjesëza më e vogël e fjalës (faljes), nëse bëhej qoftë edhe gabimi më i vogël në ndonjë veprim gjatë ritit, f. 73). Ata besonin, shton ai në një vend tjetër, se do të shkaktohej kaosi po qe se do të bëhej qoftë edhe gabimi më i vogël në notën apo në tingullin e këngës (hymnit), për shkak se besohej që mirëqenia dhe fati i mirë vareshin nga nezra, dmth. nga flia. Shenjat paralajmëruese se nuk do të ketë bollëk në kafshë ose ushqim e rritnin numrin e flijimeve dhe agresivitetin e luftëtarit. Suksesi eventual në gjueti e nënkuptonte një fli paraprake dhe kështu priftërinjtë brahmanë pasuroheshin vazhdimisht, por kjo gjë i thellonte diferencat klasore – të cilat më vonë u shndërruan në sistemin e kastave, por edhe rezultuan në zhvillimin e letërsisë (shqyrtimet e njohura me emrin “brahmanët”), (f. 74, op. Cit.).
Te krishterimi, por edhe në islam, është e njohur sakrifica e Avramit (Abraham, te islami Ibrahim). Ai, sipas besimit, i kishte gati 100 vjet kur perëndia ia fali Sarës (gruas së tij, poashtu të vjetër) djalin – Ishajan (te Islami - Ismailin), por ai nuk u hamend që ta flijonte për perëndinë në rastin kur këtë e kërkoi perëndia si dëshmi për besimin ndaj tij. “Abrahami i besoi premtimit të Perëndisë dhe për këtë Perëndia e shpalli të pafajshëm”; më pastaj: “Në të vërtetë, perëndia i kishte thënë: “Pasardhësit e t'u do të jenë të shumtë sa janë edhe yjet” (Bibla, letrat e apostujve, f. 207). Kjo e fundit ishte falenderimi ose shpërblimi i perëndisë për gadishmërinë e Abrahamit (Hazreti Ibrahimit) që ta flijojë djalin e tij (perëndia në momentin e fundit nuk e lë që t‘ia zbatonte urdhërin). Ndërkaq, simboli më i madh i sakrificës është vetë Krishti, i cili, sipas dogmës fetare, siç e pamë më heret, lejon që ai të mbërthehet në kryq, me qëllim të shfajësimit të njerëzve, (larjes së mëkatave të tyre). Historikisht, ai dënohet nga guvernatori romak – Pontie Pilati, në mbështetje të denoncimit nga shoku i tij, Juda Iskarioti.

Vijon...

[ARIANI_TB]

ÇESHTJA KOMBETARE SHQIPTARE (XI)

Mr.Ukshin HOTI

LXVI
Tani mund të kaloj në analizën (jo në vlerësimin) e vlerësimit të akademik Qosjes të përmbajtur në kopertinën e fundit të librit, por gjithnjë në kontekst të asaj që u tha në p. LXIV të këtij teksti. Sipas tij, unë po bëhem simbol i rezistencës që është baraz me sakrificën për lirinë e Kosovës. Ai dëshiron të besoj (dua të besoj, -thotë ai) se unë do të dij ta mbaj si duhet këtë epitet, i cili tani ka filluar të më njihet në Kosovë, por që më parë nuk më njihej. Ai nuk e thotë se çfarë do të dilte në qoftë se psh. nuk do të mundja, nuk do të dija ose edhe që ndoshta nuk do të dëshiroja ta mbaja një epitet të tillë me porosinë e përmbajtur në të? Si duket, këtë do të duhej ta kuptoja vetë në mbështetje të hipotezave që do të mund t’i shtroja. Dhe meqë unë ndodhem në burg dhe jo atje ku do të duhej të isha, është fare e natyrshme që vlerësimin e tij të kushtëzuar ta vlerësoj në kontekst të gjithë asaj që e shënova në p. LXIV të letrës, pra në kontekst të proceseve diametralisht të kundërta që zhvillohen rreth meje dhe pavarësisht nga unë. Akademik Qosja, tek e fundit, është njeri i madh dhe dihet se njerëzit e mëdhenj nuk flasin “për hava”. Pra më mbetet të supozoj: 1) se ndoshta vërtetë jam çmendur, por meqë këtë nuk ma thotë askush nga të 800 të burgosurit e tjerë që ndodhen këtu, atëherë është më afër mendjes se akoma nuk jam çmendur, gjë të cilën delegacioni i OEBS-it duhet ta ketë ditur (sepse i ka pasur informatat e Kryqit të kuq ndërkombëtar, përfaqësuesit e të cilit na vizitojnë çdo gjashtë muaj), por që ndoshta ka përtuar që megjithatë të insistoj në vizitë); 2) se po zhvillohet një luftë jo-parimore kundër apo rreth meje; 3) se mund të jetë fjala për politikën e “buzëqeshjes dhe të kërcënimit” (shkopi dhe karrota). Në të dy rastet e fundit sikur më afrohet mundësia të zgjedh midis postit të Kryetarit, ku do të vallëzoja sipas melodisë që do ta caktonte tjetërkush dhe të çmendjes sime (mundësia e tretë). Elementi i kërcënimit jo vetëm hipotetikisht do të duhej të ishte prezent në të dy rastet: nëse do të pranoja një post të tillë, do të kërcënohesha me fëmijët e mi, siç edhe po ngjan.

Përndryshe s’ka se si të shpjegohet fakti që edhe pas 7 vitesh (në rastin e Erletës 14 vite) vazhdohet loja e padenjë, madje kriminale, me ta. Nëse do të refuzoja psh. ndoshta do të kërcënohesha me veten time (me çmendjen time). Përndryshe, ç’nevojiten gjithë këto lojëra sikur të mos mjaftonte që vetëm ta vuaja dënimin si të gjithë të burgosurit tjerë, sikur nuk është mjaft që ndodhem në burg; dhe 4) se fjala është për ndonjë skenar grotesk, nga më groteskët që mund të merret me mend, por aq i sofistikuar, saqë mbetet mezi i diktueshëm edhe për ata me përvojë dhe fare i padiktueshëm për njerëzit e rëndomtë. Mirëpo të gjitha këto jo vetëm hipoteza të thjeshta, ndonëse janë të lidhura me përvojën konkrete, unë nuk kam mundësi t’i argumentoj, se nuk do t’i besonte askush. Për këtë shkak, ato mbeten si të imagjinuara nga mendja e një të burgosuri, i cili kujton se qëllimi i një skenari të këtillë grotesk, do të duhej të ishte lodhja e tij psikike. Atë që megjithatë mund ta deklaroj pa hipoteza ka të bëjë me këtë: unë nuk dëshiroj të bëhem as simbol dhe as i madh; nuk dëshiroj të bëhem asgjë tjetër përveç ai që jam, ashtu siç jam dhe ashtu siç mund të jem. Do të dëshiroja që këtë “që jam” dhe atë “si jam” ta zhvilloja gjer në fund në drejtim të përsosjes së vetes dhe të unë-it tim në mënyrë që pastaj “kjo vete” dhe “ky unë” të jetë i akceptueshëm edhe për të tjerët, por ashtu që të më duan dhe të më respektojnë dhe jo që të më urrejnë dhe të më përbuzin. Unë nuk e di se në ç’masë jam i akceptueshëm për bashkëkombasit e mi shqiptarët, por në qoftë se përvoja personale do të duhej të ishte kriteri me të cilin do të matej kjo gjë, atëherë ajo është aq e ndryshme dhe aq kontradiktore saqë do të ishte punë krejt e kotë sikur të provoja ta gjeja ndonjë përgjigje adekuate. Për këtë shkak, nuk punova dhe as që veprova ndonjëherë me qëllim që të bëhësha i madh apo i rëndësishëm në mënyrë artificiale dhe në kuptimin karrierist.

Në mbrojtjen time para gjykatës serbe në Prizren, i hidhëruar me oponentët e mi politikë, pata deklaruar diç të ngjashme (se jam i madh), por kjo kishte lidhje me aspektin intelektual të çështjes (i njihja aftësitë e mia në raport me ta) gjë për të cilën edhe sot mendoj njësoj si atëherë. Mirëpo në mbrojtjen time para gjykatës sërbe në Prizren deklarova edhe se: “e masja veten në raport me qenësinë e kohës” duke besuar se qëndroja drejt në raport me këtë qenësi dhe se, së paku, intelektualisht nuk do të lajthitesha. Dhe nuk u lajthita; koha më dha të drejtë (si gjithnjë). Edhe për këtë çështje sot mendoj njësoj si edhe atëherë, por nuk mendoj se një gjë e tillë (që koha të të japë të drejtë) ose vetëm një gjë e tillë, e bën njeriun të madh, të rëndësishëm apo të akceptueshëm. Ajo që njeriun do të duhej ta bënte vërtetë të madh është mundësia e ndikimit të tij në kohë, në aftësinë që ta ndryshojë atë në përputhje me vizionet e veta apo me gjeniun e vet. Në këtë kuptim unë nuk e di në jam i madh apo i vogël. Vepra ime e tërësishme dhe ecuria e kohës do të duhej ta tregonin një gjë të tillë. E di megjithatë se mendjet e vërteta të çfarëdo mesi do të dijnë ta vlerësojnë drejt veprën e secilit prej nesh, së paku për aq sa mund t’i besohet pohimit të Gëtes se vetëm intelekti mund ta njohë intelektin. E di gjithashtu se njerëzit qëllimisht mund t’i mohojnë, madje edhe t’i fshehin, për një kohë të caktuar meritat e çdokujt; mund ta ulin ose edhe mund ta ngrisin autoritetin e secilit, mund edhe të të fshijnë fare nga faqja e dheut, por ata nuk mund ta ngrisin dhe as ta zbresin madhësinë (masën) e vërtetë të njeriut për asnjë kohë, jo sepse masa e njerëzve, pra edhe masa, jo vetëm intelekti, instinktivisht i vlerëson drejt vlerat e njëmendëta të secilit njeri, por sepse kjo (madhësia e vërtetë e njeriut) nuk varet nga ata. Ajo është mundësia ekskluzive e individit; fatuumi i tij individual, qenësia e tij, ai “das sein”-i i “selbst”-it të Hegelit, dhuntia e perëndisë që manifestohet si përcaktim për njërën nga mundësitë, aksionet, ose alternativat e mundshme të dhëna të veprimit, (sjelljes) gjatë kohës apo çasteve të saj të caktuara. Pikërisht këto përcaktime që e marrin formën e vendimit dhe pastaj të veprimit, të vëna në raport me tendencat themelore të kohës, varësisht nga ajo se sa i ndihmohet me këtë ecurive përpara të saj dhe sa janë në dobi të së mirës së përgjithshme, e përcakton madhësinë e vërtetë të individit. Për këtë shkak, mu duk shumë i çuditshëm shpjegimi që ma përcolle në njërën nga vizitat e shkuara (atë të parafundit) se UNIKOMB-i e kishte bërë kandidimin tim për Kryetar të Republikës, me qëllim që populli ta kuptonte rëndësinë time (se sa jam i madh) por nuk ma përcolle edhe shpjegimin se ç’do t’i duhej atij një gjë e tillë? Këtë nuk e more vesh as nga shpjegimet e Afrim Morinës në numrin e përmendur të gazetës “Fjala jonë” (korrik 97). Andaj më mbetet të supozoj se ndoshta establishmentit politik në Kosovë i duhej një gjë e tillë për t’ia rritur shanset kandidatit të vet, pasiqë do të ishte fare absurde të mendohet se një njeri që aktualisht ndodhet në vitin e katërt të vuajtjes së dënimit me burg, do të mund të zgjidhej në postin e kryetarit të shtetit të tij, çfarëdo që të duket ai shtet. Në letrën time UNIKOMB-it (të përmbajtur në libër) e lashë mundësinë e përcaktimit moral për rizgjedhjen ose jo në postin e kryetarit të UNIKOMB-it, për kohën që ndodhem në vuajtje të dënimit me burg dhe jo më tutje, duke i bërë të qarta konsekuencat morale që mund të delnin nga vendimi eventual pozitiv. Kjo gjë megjithatë nuk e nënkuptonte kandidimin tim për postin e Kryetarit të Republikës, gjatë kësaj kohe dhe në këto rrethana, madje edhe pa më konsultuar fare paraprakisht.

Mund të jetë që shpallja e kësaj iniciative publikisht është bërë me qëllim të shquarjes së forcave që eventualisht do të mund të më përkrahnin, ose duke menduar se në atë mënyrë i tërhiqet vërejtja faktorit të jashtëm, gjë që i vë brenda kornizave të folklor-politikës së dr. Rugovës me Co‘ për të cilën në mbrojtjen time para gjykatës serbe në Prizren pata deklaruar se do të duhej bërë më serioze, gjë që megjithatë nuk u bë. Sinqerisht nuk do të më vinte mirë sikur kjo gjë të ishte bërë në kuadër dhe në funksion të ndonjë manipulimi eventual me mua dhe me emrin tim. Një gjë e tillë do të ishte jo-humane dhe morbide, sadoqë sedrës sime në fillim mund t’i ketë pëlqyer si një punë interesante dhe e xiglueshme (sikundër që mund ta kenë menduar edhe këtë) dhe sadoqë ata vetë, por edhe të tjerët, mund të kenë pritur që t‘i falenderoja për një “shpikje” të tillë “ingjenioze”.

LXVII
Gjithnjë në linjën e këtij rezonimi, nuk më pëlqen as kuptimi dhe as vendi që ndër ne i jepet fjalëve: “sakrificë” dhe “simbol”. Duket sikur në diskursin tonë politik këto dy fjalë po përdoren pak si shpesh, e shpesh edhe pa vend. Akademik Qosja e di po aq sa edhe unë që njeriu vetë me dëshirën e tij nuk sakrifikohet e nuk bëhet fli. Atë e sakrifikojnë të tjerët dhe jo ai veten. Rezonimi i krishterë (ose dogma fetare e krishterë) thotë se Jezu Krishti e sakrifikoi veten me qëllim të larjes së mëkateve të njerëzve. Mirëpo edhe ky rezonim që mund të cilësohet si folklorik nuk ka mundur t’i qëndrojë kritikës as të një niveli të tillë, folklorik, sepse do të tërhiqte pas vetes pyetjet: kush ishte Jezu Krishti si individ dhe çfarë rëndësie kishte saqë me një akt të vetëm (të mbërthimit në kryq) t’i lante mëkatet e të gjithë njerëzve? Me fjalë të tjera, edhe rezonimit folklorik-fetar, për të qenë i qëndrueshëm, i është dashur ajo që psikologët e identifikojnë si proces të racionalizimit të mendjes dmth. të shpallet zot (pra simbol) dhe në këtë mënyrë t’i pajtonte implikacionet morale të aktit (të dënimit) të individit me ndërgjegjen (mendimin kritik) e kolektivitetit, sepse historikisht, siç e thashë më heret në këtë tekst (p. LXIV) atë e dënoi guvernatori romak – Pontie Pilati në mbështetje të denoncimit, së paku të një shoku të tij, Juda Iskariotit (përsëri një simbol) por që është më afër mendësh të ketë qenë i dënuar në mbështetje të vlerësimit të romakëve se botëkuptimet dhe aktiviteti i tij e rrezikonin pushtetin romak në Izrael dhe pastaj të kallximit të shumë izraelitëve të fshehur prapa emrit të Juda Iskariotit. Individit, me fjalë të tjera, te institucioni i sakrificës nuk i mbetet asgjë tjetër përveç se të zgjedhë mënyrën e sakrifikimit, të sakrifikohet me dinjitet, duke qenë konsekuent me veten, apo duke e humbur edhe këtë. Populli shqiptar në luftën e vet të gjatë për liri ka bërë sakrifica të mëdha dhe ka pasur shumë simbole. Mirëpo për periodën e pas Luftës së II Botërore dhe sidomos në periudhën më të re, të gjitha ato sakrifica dhe e gjithë ajo rezistencë janë mbuluar me emrin e Adem Demaçit, i cili për shkak të rezistimit dinjitoz ndaj të gjitha trysnive të mundshme, gjat një periudhe gadi 30 vjeçare të burgut, gradualisht është shndërruar në simbol të asaj rezistence dhe të atyre sakrificave që i ka bërë populli. Mendoj se ndaj mendimin me akademik Qosjen nëse them se një popull, gjatë të njëjtës periudhë kohore, për të njëjtën gjë, (rezistencën) do të duhej ta kishte vetëm një simbol dhe ai është Demaçi.


LXVIII
Mirëpo gadi sa nuk po e shoh akademik Qosjen duke u buzëqeshur dhe duke vërejtur si me kënaqësi: “Aha, ai nuk po e ditka se simboli nuk dekretohet por lind.” Dhe vërtetë, simbolet lindin dhe nuk dekretohen. Ky fakt ndodhet në harmoni me botëkuptimin tim mbi madhësinë e vërtetë të njeriut (p. LXVI). Andaj ma ha mendja edhe mua se populli shqiptar në fazën e tanishme të zhvillimit të gjërave do të duhej ta kishte një simbol me të cilin do të: 1)ndalej regresi dhe do të kalonte në progres; dhe kthimi prapa do të shndërrohej në rrjedhë të mbarë; dhe me të cilin: 2) ujqit do të rrinin bashkë me qengjat... dhe lopa e luani do të kullosnin së bashku, pjella e tyre do të shtrihej bashkarisht dhe luani do ta hante kashtën mu si kau.” (Ishaja, parafrazim nga K. Jung, f. 281) pra me të cilin do të lëviznin gjërat në drejtimin e duhur. Meqë simboli lind andej nga nuk pritet, ndërkaq unë nuk jam ai, uroj që të lindet një i tillë i cili sidomos do ta detyronte luanin “që të hante kashtë si kau”.

LXIX
Pasiqë simboli nuk mund të dekretohet (të lindet me urdhër) por vetëm të lindë (madje edhe andej nga nuk e pret) për shkak të grumbullimit të kundërthënieve gjer në pikën e shpërthimit, atëherë është e natyrshme të mendohet se me të as nuk mund të komandohet, as të manipulohet (në rrethana normale) dhe as të urdhërohet. Në qoftë se një gjë e tillë megjithatë tentohet ose ngjan, sepse as ai dhe as rrethi i tij nuk e ka fuqinë e mbrojtjes, atëherë pajtimi i tij me një praktikë të tillë do ta zhvlerësonte si simbol që do të thotë se do të mbetej i palindur. Nga ky aspekt, konstatimin e akademik Qosjes se “Ukshin Hoti po bëhet … simbol” dhe jo se “u bë”, e kuptova në dy mënyra: 1)se ajo që bëra deri më tash nuk është e mjaftueshme për t‘u quajtur simbol (gjë me të cilën pajtohem) dhe 2) futja në kontekst të krahasimit me Demaçin më dha të kuptoj se do të duhej ta ndaja përgjegjësinë me të tjerët siç bëri Demaçi (gjë me të cilën nuk pajtohem) dhe që është plotësisht në frymën e zhvillimit të proceseve demokratike në kohën e sotme. Madje jam i mendimit se koha e simboleve (të llojit për të cilin e kemi fjalën) është në perëndim e sipër dhe se përkon pak me natyrën e sistemit për të cilin dëshirojmë që të zhvillohet. Më në fund, mendoj se nuk përkon as me natyrën time, sepse as unë nuk do të dëshiroja të isha një simbol me të cilin forca më të fuqishme se unë do të komandonin ose do të manipulonin.

Nga ana tjetër, jam plotësisht i bindur se akademik Qosja e di njësoj si edhe unë se simboli mund të zëvendësohet, por jo me një tjetër më të dëgjueshëm, ose me të cilin do të mund të komandohej më lehtë. Simboli rëndom zëvendësohet me shpërthimin e kundërthënieve. Më saktë, vetë shpërthimi i kundërthënieve të grumbulluara e zëvendëson simbolin e deriatëhershëm dhe gjatë atij procesi (termik) është e mundshme, por jo edhe detyrimisht, lindja e ndonjë simboli tjetër i cili përsëri do të zëvendësohej me një tjetër (e kështu me radhë gjer në infinit) në momentin që do të lejonte komandimin me të ose me veten e tij. Me fjalë të tjera, në këtë situatë, kjo do të thoshte vazhdim i pacaktuar i grumbullimit të vazhdueshëm të kundërthënieve që do ta tendosnin aq shumë gjendjen e dhënë saqë një ditë detyrimisht do të shpërthente. Nga ana tjetër, po qe se rastësisht ose qëllimisht kombinohet, më saktë, fuzionohet funksioni i simbolit me postin e kryetarit, gjërat do të mund të merrnin karakter serioz, po edhe të rrezikshëm, aq të rrezikshëm, saqë njëmend do të mund të besohej se regresi do të kalonte në progres, se kthimi prapa do të shdërrohej në rrjedhë të mbarë, se ujku dhe qengji do të kullosnin së bashku (gjatë një kohe) dhe se do të ringjallej, riparaqitej, gjithçka që nuk është e gjallë. Ky funksion iracional dhe njëherit i panjohur, mistik, i simbolit, komandon dashurinë, adhurimin dhe respektin dhe jo vënien në lojë, përbuzjen dhe kastigimin.



ÇESHTJA KOMBETARE SHQIPTARE (XI)

Mr.Ukshin HOTI


LXX
I përkthyer në gjuhën politike, një simbol i dekretuar ose i komanduar doemos do të ishte në funksion të vazhdimit të status quosë politike, në kuptimin e rendit të shtresave (ruajtja e establishmentit). Po qe se eventualisht një gjendje e tillë e status quosë politike do të ndodhë në agoni e sipër, funksioni i një simboli të tillë “të dekretuar” do të kufizohej, qoftë në vazhdimin e asaj agonie, qoftë në tentativat që përmes ndryshimeve të vogla dhe të parëndësishme, dmth. kozmetike, të vazhdojë ajo status quo politike, qoftë në shpërthimin e forcave të tilla rreth simbolit si forca kryesore të ndryshimeve. Unë për vete nuk jam dhe as që mund të jem i interesuar për vazhdimin e status quosë me të cilën tani u lodhën që të gjithë. Ndërkaq, i përkëthyer në gjuhën praktike, mënyra se si është shpallur publikisht iniciativa për kandidimin tim për postin e Kryetarit të Republikës (pa konsultim me mua) më bëri të kuptoja se fjala është për ndonjë qëllim tjetër që nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me atë që thuhet. Tek e fundit, e dimë të dy palët, edhe ata edhe unë, se personi i pafamilje, çfarëdo që të jenë meritat e tij, nuk mund të kandidohet për një post të tillë të lartë, sepse në sytë e elektoratit dhe të opinionit në përgjithësi ai është gjithnjë “i pa rrënjë”. Qëndrimi im rreth kësaj çështjeje ka qenë vazhdimisht i qartë: të mos ketë pëzierje në jetën time private. Por është evidente se po vazhdohet e kundërta: me pretekste të ndryshme gjithnjë po vihem para situatave të vështira dhe të padëshirueshme. Në thelb duket sikur ato e kanë për qëllim qoftë kontrollin tim, nëse do të ishte e mundshme, qoftë diskreditimin tim, po qe se kontrolli do të tregohej i pamundshëm. Sikur të gaboja në vlerësimin e kësaj çështjeje, së paku metodat dhe rrugët për eliminimin e problemit do të kishin qenë tjetërfare, e ato i dimë edhe ata edhe unë. Nga fakti se tash e një kohë të gjatë insistohet në metoda dhe rrugë të njëjta për eliminimin e problemit, po me kusht që të bëhem i dëgjueshëm pikërisht ndaj atyre që e shkaktuan atë, bëhet poashtu e qartä se fjala është për konfliktin tepër të ashpër midis botëkuptimeve mbi moralin që do të duhej ta kultivonin shqiptarët e evropeizuar, dmth. procesi i modernizimit të shqiptarëve; se a do të duhej që ai moral ta ruante një substancë të veten shqiptare apo që thjesht të importohej ashtu si automobilat? Partizanëve të imitimit unë u dukem një tip konservativ feudal i kohës së Lekë Dukagjinit, por njëkohësisht, ata e dinë se nuk është fjala për këtë (konservativizmin tim). Ndërkaq, ata mua më duken si tepër të vrullshëm; ende të pazgjuar nga trullosja e përplasjes, që në fluturim e sipër, për shkak të krahëve të brishtë, e përjetuan në shkëmbinjtë e maleve shqiptare. Edhe unë e di se prapa këtij problemi, në dukje të parëndësishëm, u fshehën forcat dhe rezoni që do ta dëshironin konservimin e gjendjes, të status quo-së politike dhe të dominacionit mbi Kosovën dhe mbi shqiptarët, por edhe injoranca e rëndë shqiptare. Problemi tani u bë i qartë si kristali dhe kështu i kuptueshëm edhe për të tjerët që më parë nuk e kuptonin, përveç për ata që nuk duan të kuptojnë. Pikërisht për shkak se që nga fillimi e dija natyrën e tij të vërtetë (se problemet politike shumë lehtë përkthehen në probleme etike dhe anasjelltas) që në fillim e kërkova përjashtimin e fëmijëve nga kjo luftë tejet shkatërrimtare dhe e ndytë. Ata ishin shumë të vegjël dhe faji i tyre i vetëm konsistonte nga fakti se rastësisht qëlluan të mitë. Duke e shtruar këtë kërkesë në mënyrë kategorike dhe decidive, më vonë u nisa nga dy fakte: a) nga fakti se instrumentalizimi i fëmijëve në luftën politike ishte i ndaluar me normat e së drejtës ndërkombëtare. Ma mirrte mendja se kjo gjë nuk përkonte as me mentalitetin ballkanas në përgjithësi dhe as me atë shqiptar në veçanti; dhe b) nga fakti i supozuar se qeveria në Beograd nuk kishte interes që ta politizonte një rast të veçantë, konkret, midis shumë rasteve të tjera. Logjikisht, ajo do të mund të ishte e interesuar ta politizonte një rregull ose një parim që do të prekte parimisht çdo rast të veçantë, por nuk mund të kishte asnjë interes që ta politizonte një rast të veçantë që do të mbetej pa asnjë efekt në rastet tjera. Unë si individ në atë kohë nuk mendoj se e kisha atë rëndësi që do të shkaktonte ndonjë presedan dhe as që mund t’i interesonte ndonjë qendre politike në Beograd dramatizimi i fatit të ndonjë fëmije konkret midis miliona fëmijëve të tjerë. Së paku ashtu mendoja. Dhe dukej sikur kisha të drejtë. Beogradi që nga ajo kohë (kur e shkrova kërkesën) u soll me kujdes të jashtëzakonshëm: brenda suazave që i caktonin ligjet në fuqi dhe me konsiderata të plota që i nënkuptonte delikatshmëria e situatës. Mirëpo me gjithë sjelljet dhe konsideratat e tilla, Beogradi nuk ishte tërësisht i sinqertë, sepse as që mund të ishte i tillë. Atij i interesonte ruajtja e forcave politike shqiptare që ishin të implikuara në këtë rast. Kjo gjë i interesonte aq shumë saqë kurrnjëherë nuk e kuptova qartë nëse problemin e kishte inicuar Beogradi apo Prishtina? Dhe ky ishte një interesim fare i kuptueshëm dhe pragmatik, në vijën e interesave të tyre qenësore, dhe madje, matematikisht racional. Unë mbeta i habitur, jo aq me interesimin e tillë, që më dukej fare normal, por me kujdesin dhe taktin e treguar, që nuk e prisja. Ndërkaq, forcat politike shqiptare të implikuara në të dyja rastet, me sjelljet e veta aq të çuditshme, sa që herë herë më fascinonin edhe mua (që e njihja mentalitetin tonë) e komplikuan çështjen në atë masë saqë me kohë u bë përfundimisht e pandreqshme. Në thelb të sjelljeve të këtilla ishte lufta për pushtet. I druanin barazimit të pozitës sime me ta dhe për këtë shkak në fund më satanizuan fare, se nuk mund të flinin rehat. Mirëpo edhe sot e gjithë ditën duket sikur po vazhdohet i njëjti avaz. Sikur në vazhdimin e këtij avazi po kalkulohet me faktin e supozuar me bazë ose me arsye, se për t‘u riintegruar në shoqëri më duhet patjetër ta bëj një zgjidhje të problemit dhe se kjo zgjidhje e problemit do të duhej të ishte e tillë, në mënyrë që të gjithë, “të mbeten me fytyrë". Alternativa e saj, sipas këtij rezonimi, do të ishte kurrfare, dmth. do të mbetesha përgjithmonë i pariintegruar në shoqëri, ose madje edhe në burg. Shpërblimi për një zgjidhje të tillë të problemit, por njëkohësisht edhe laku, do të ishte funksioni i simbolit ose posti i kryetarit ose së paku mundësia e kandidimit tim për atë post. Tek e fundit, unë u dënova dhe akoma mbahem në burg (kaq gjatë) për shkakun e vetëm se asnjëherë nuk e pranova mënyrën e tillë të zgjidhjes së problemit. Sa i përket pohimit të aktgjykimit të shkallës së II se desha ta përgadisja luftën, edhe ata edhe unë e dimë se luftën mund ta përgadisin dhe ta bëjnë shtetet ose ndonjë parti (apo organizatë) ilegale politike dhe jo individi. Në momentin e dënimit, me vullnetin tim, nuk isha anëtar i ndonjë partie politike as legale dhe as ilegale, që do të thotë se më bënë vetë, pa më pyetur. Më vonë, përderisa nuk mund të ndikoja nga burgu, mu bë krejt një. Më është krejt një edhe sot. Sido që të jetë, e konsideroj të arsyeshme të deklarohem sërish për problemin e mësipërm: për mua problemi ka përfunduar definitivisht një herë e përgjithmonë. Jam plotësisht i vetëdijshëm se me këtë ka përfunduar definitivisht edhe mundësia e rimarrjes sime me politikë brenda suazave të establishmentit (të klasës politike, -siç do të thoshte Kadareja) të tanishëm politik në Kosovë. Me sa di unë, tjetër nuk ka. Përderisa i kam prindërit gjallë, nëse do të më jepet rasti, do të tërhiqem në fshat, pranë tyre. Për më vonë, nuk e di as vetë. Nga ky aspekt, është fare i pakuptimtë vazhdimi i “avazeve” të vjetra apo të reja. Nuk më interesojnë as “avazet” as “zëri” dhe as “melodia” e tyre dhe as klasa politike në Kosovë. Si qytetar, do të përpiqem t’i kryejë obligimet që më takojnë (si psh. tatimi) por asgjë më shumë, sepse tani nuk ka mbetur asgjë tjetër midis nesh (midis kësaj klase politike dhe meje). Sot sikurse edhe dje, si edhe nesër, më intereson fati i fëmijëve të mi, por nuk do të kërcënohem. Si i paintegruar në shoqëri, e di se nuk kam fuqi dhe as të drejtë ta provoj shkëputjen nga “kthetrat” e nënave të tyre, të cilat në emër të shoqërisë, nuk janë duke i rritur por duke i mbajtur peng. Gjyshi im, ndjesë pastë, që e thërrisja baba Selë, në takimin e fundit, para se të vdiste (isha student në Zagreb) atëherë kur e dinim që të dy se nuk do të kishte më takim tjetër, më tha; “Askujt mos ia nxirr revolen nëse nuk e ke ndër mend t’ia shkrepësh në lule të ballit”. Pastaj u ndamë përgjithmonë. Nuk mbaja revole dhe “nuk ia nxora askujt”, - ndonëse e merituan shumë veta. Gjatë kohës, më ra ndërmend se amaneti i tij e nënkuptonte edhe sintagmën: “Fole fjalën vetëm atëherë kur je në gjendje ta mbashë”. Kësaj iu përmbajta. I përmbahem edhe sot. Poashtu nuk do të dëshiroja që të ngarkohet biri im me detyrat që do të duhej t’i kryeja vetë. Ai do të ngarkohet me detyrat e kohës së tij. Për këto shkaqe, sidomos për shkak se nuk e di se a do të mund ta çoja kërcënimin në vend, por edhe sepse nuk e di se a do të mund “t’ia shkrepja” ndokujt “mu në lule të ballit” nuk kërcënoj. Përkundrazi, lutem të mos detyrohem ta provoj një gjë të këtillë me ata që nuk i dua. Mirëpo amanetet, sidomos ai i babagjyshit, ta rëndojnë shpirtin. Fati i fëmijëve të kall trurin dhe të prish mendjen. Megjithatë nuk kërcënohem, jo vetëm sepse nuk jam në pozitë për çfarëdo kërcënimi. Këto fjalë e kanë për qëllim tërheqjen e vërjejtjes mbi rëndësinë që fati i fëmijëve të mi e ka për mua. Ai nuk mund të kushtëzohet me kurrfarë funksioni, as të simbolit; me kurrfarë posti, as të presidentit; me kurrfarë intelektualizmi ose shenjtërie, me kurrfarë premtimi dhe as shpërblimi, thjesht, me asgjë. Ata do të rriten ashtu si do të munden. Do t‘u ndihmoj, qoftë edhe prej anash, aq sa të mundem. Për ta nuk kërkoj dhe nuk dua lëmoshë. Në qoftë se do të detyrohem, për ta nuk do të përtoj të dal në rrugë dhe ta zgjasë dorën e lypësit, por këtë do ta bëj vetëm dhe të tjerët për mua. Andaj nuk dua lëmoshë. Për ta mund të shtrihem për dhe, të shkrryhem nga dhembja dhe të vdes në pellgun e gjakut tim, por nuk mund të ketë kurrfarë pazari dhe kurrfarë këmbimi me fatin e tyre. Për këtë shkak, nuk mund ta pranoj vazhdimin e lojës me ta. Vazhdimi i kësaj loje, madje edhe në kushtet e ndodhjes në burg, mbi të gjitha flet për mizerjen morale ku është katandisur një shoqëri e tërë, e ka vlerën e një vargu aktesh tragji-komike, por banale, të zbrazta dhe të neveritshme. Një individ, qoftë edhe nëna e tyre, këto nuk mund t’i bëjë pa aprovimin e shoqërisë. Kopallat, si ato që m‘u thanë, “ka shkuar djali në dasëm të kushëririt të dajëve të nënës së tyre”, “po lodhen fëmijët për ta vizituar babën e vet”, “na tha Hydajeti që e kishte dëgjuar prej Lajçit” etj., nuk pijnë ujë. Këto lojëra duhet të përfundojnë patjetër. Mos më sfilitni më tepër me to, se nuk jam prej çeliku. Çështjen duhet përfunduar! Ta q.... klasën politike që merret me punë të tilla!
Më në fund, nuk do të dëshiroja t’i përfundoja këto letra, pa e theksuar mundësinë qoftë edhe teorike, se të gjitha këto iniciativa dhe ato ndërmarrje (si psh. peticioni, ribotimi i librit, kandidimi etj.) të jenë pa ndonjë prapavijë të tillë, të jenë shprehje e besimit të sinqertë dhe të padjallëzuar, se ashtu do të ndihmoheshin të gjithë dhe se vetë ndryshimi i situatës do të ndikonte në normalizimin e gjërave. Atyre do t‘u thosha se po e barazojnë dënimin me nderimin, dhe ndonëse për dënimin nuk mund ta falenderoj askend, i falenderoj për nderimin. Në shenjë të këtij falenderimi, në qoftë se vertetë e besonin se sëbashku kemi mundur t’i lëvizim gjërat në drejtimet e theksuara më heret, sikur ta kisha pushtetin e të shprehurit apodiktiv, dhe fuqinë e perëndisë, do t’ia përsërisja rinisë shqiptare kudo që të jetë:

Thuaj se:
Shqiptarët do të mbeten shqiptarë, të përkatësive religjioze që i kanë zgjedhur vetë, sepse vetëm si të tillë me një identitet kolektiv të sforcuar të vetes, të begatuar me të tri sistemet e mëdha të mendimit religjioz, mund të jenë ndihmesë për zhvillimin e proceseve të gjithëmbarshme drejt qëllimeve të akceptueshme globale të njohura gjer më sot dhe të deklaruara si të tilla;

Thuaj se:
Kjo është një veçori e kombit shqiptar, tërësisht origjinale dhe që nuk mund të imitohet, përveç se duke u bërë shqiptar. Nuk mund të imitohet edhe sepse përmes gjakut të derdhur për lirinë e vet gjatë historisë, më të gjatë se vetë kujtesa dhe njohja, të përzier me dheun dhe me fizionominë e tyre si dheu, u mishëruan me vendin e tyre, me rëndësi gjeopolitike për të tri kontinentet;

Thuaj se:
Kjo është ajo veçoria e njohur e kombit shqiptar, por ende e pashquar në tërësi dhe e cila duke e përmbajtur në vete edhe shpirtin e Lindjes edhe trupin e Perëndimit, s’është tjetër veç se një; dhe e cila duke e përmbajtur në vete edhe Dritën, edhe Terrin, edhe Burimin, edhe Derdhjen e tij, nuk mundë të rezultojë në asgjëtjetër përveç se në ditën e tërësishme; në njeriun dhe në vendin e kompletuar, në qytetarin e botës si shqiptar;

Thuaj se:
Këto janë qëllime globale të çdo politike globale, që ta bëjë tjetrin si veten, ku puçen edhe interesat e fundme shqiptare si edhe perspektiva e tyre (që të bëhen të vetët) sepse njeriu nuk mund të bëhet me vullnet rob i satanait dhe të mbetet i përfunduar në errësirë, destruksion dhe vetëshkatërrim;

Dhe pastaj të klith se:
Shqiptarët janë popull i madh (sa të tjerët) dhe se të drejtën e tyre për të qenë të vetes dhe që si të tillë t’i kontribuojnë qytetërimit të Evropës dhe të botës, nuk mund t’ua mohojë dhe t’ua marrë askush”.

(...)

&

Sheradin Berisha
ABE-a

[Nertili]

***

Te nderuar lexues,

Fati i Ukshin Hotit ka prekur zemrat e te gjithe shqiptareve (te rritur e te vegjel).Ne vijim te kesaj teme,ju sjelli nje leter te hapur(te cilen e publikoj Kosovapress me 3 shkurt 2000), e qe e kishte shkruar plakut 97 vjecar HAKI TORTE nga Dibra - drejtuar :

-Bil Klintonit,
-OKB-së, Kofi Ananit,
-Tony Blerit,
-Këshillit Evropian,
-Kryqit të Kuq Ndërkombëtar,
-Forumeve Ndërkombëtare për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut dhe
-të gjithë atyre që mund të ndihmojnë në gjetjen dhe lirimin e Mr.Ukshin Hotit...!!!

&

JU LUTEM TA GJENI E TA LIRONI UKSHIN HOTIN

Haki TORTE:

Dibër, 3 shkurt 2000 (Kosovapress)

Të nderuar Zotërinj,
Jam plaku më i vjetër i Dibrës, i një qyteze në kufi me Shqipërinë dhe Maqedoninë. Prandaj, kur dal ndonjëherë në qytet, nuk takoj asnjërin nga shokët e brezit tim. E vështirë është të jeosh gjatë kur je i robëruar, sepse vazhdimisht do të shohësh vetëm vuajtjet e popullit tënd.
Gjatë gjithë jetës sime kam parë vetëm vuajtjet e popullit tim, që iu shkaktuan nga pushtuesi serb.

Me gjithë peshën e moshës, tërë ditën qëndroja para televizorit për ta ndjekur luftën e fundit në Kosovë, që e imponuan serbët, dhe gjenocidin që ushtrohej ndaj vëllezërve tanë në Kosovë. Se këtë e keni ditur mirë edhe Ju, e dëshmuat me angazhimin dhe ndihmën Tuaj, që më në fund Kosova të çlirohet nga bisha e tërbuar serbe, të cilën unë pata fatin e keq ta njoh qysh në moshën time të re, kur në vitin 1912 u detyruam t'i lëmë vatrat tona në Dibër e të shpërngulemi, për gjashtë vjet, në Tiranë, për të shpëtuar nga hanxharët dhe pushkët serbe, që edhe atëherë, si sot, nuk kursyen as fëmijë, as gra, as pleq.

Dogjën e vranë sa mundën. Kur u kthyem pas 6 vjetësh, qytetin e gjetëm shkrumb e hi. Nga 26 mijë banorët që kishte qyteti mbetën vetëm 6 mijë. Çka nuk na panë sytë atyre viteve. Tërë qyteti ishte në tym e flakë dhe plot viktima, kasaphanë e vërtetë. Edhe gratë luftonin bashkë me burrat, për të shpëtuar nderin dhe Dibrën e tyre, për t'ua ndalur turrin serbëve grabitqarë, që synonin ta pushtonin Durrësin dhe detin, që u pëlqenin aq shumë krajlëve serbë dhe carëve rusë.

Të njëjtat metoda barbare serbe u përdorën edhe në luftën e fundit në Kosovë vitin që shkoi. Masakrat, djegiet dhe dëbimet me dhunë të shqiptarëve nga vatrat e tyre shekullore. U mbush kupa, prandaj NATO-ja e mposhti kuçedrën e Ballkanit, duke e detyruar të shporret nga Kosova, sepse aty nuk e ka pasur vendin kurrë. Serbosllavët, që kur kanë ardhur në Ballkan e në Kosovë, kanë ardhur dhe janë zgjeruar duke vrarë e djegur breza të tërë të popullit shqiptar. Ja, po ua tregoj edhe një faksimil të një harte të Enciklopedisë Ruse, që tregon kufijtë e Serbisë në vitin 1817, kur Serbi ka qenë vetëm Pashallëku i Beogradit. Këtë hartë, rastësisht, e ka gjetur biri im, gazetar. Kaq ka qenë, por është zgjeruar si kanceri nëpër tokat e huaja, sidomos ato shqiptare.
Unë, asnjëherë në jetën time nuk i jam lutur askujt, përveç Zotit. Sot po ju lutem Ju, që ta gjeni e ta lironi mr.Ukshin Hotit e të tjerët që po mbahen pa të drejtë nëpër kazamatet serbe.

Mr.Ukshin Hotin e kam njohur personalisht. Ishte shok me djalin tim Rexhepin, gazetar. Gjatë viteve shtatëdhjetë erdhi disa herë te ne në Dibër si mysafir. Ukshini ishte shumë i mençur, por shumë modest, gojëmbël dhe gjithnjë i qeshur. Lexonte shumë. Sa e kam njohur dhe kam ndenjur me Ukshinin, asnjëherë nuk kam vërejtur se ai mund ta urrejë dikë, përkundrazi, në bisedat me të, shikoja një njeri bujar, zemërbardh, të urtë dhe me një brengë të madhe në zemër për popullin e tij. Mr.Ukshin Hoti ishte shumë i afërt me njerëzit. Kur e shihje të krijohej përshtypja se e ke njohur prej kohësh. Më hyri në zemër ky djalë fisnik dhe e desha si fëmijët e mi. Gëzohesha pa masë kur vinte te ne në Dibër.

Ukshin Hoti ishte i urtë e i dashur në familje, i zellshëm dhe student shembullor në Fakultetin e Shkencave Politike në Zagreb, i përpikët dhe shumë aktiv në të gjitha vendet ku punoi. Mbeti vetëm me titullin e magjistraturës, siç më thoshte edhe vetë ai, sepse e pengonin edhe profesorët e Universitetit të Zagrebit dhe ata të Beogradit, duke mos ia pranuar temat e doktoraturës, pasi Ukshini propozonte tema që kishin të bënin edhe me pozitën e popullit shqiptar.

Më vonë, dëgjova se është burgosur dy herë nga regjimi serb. Unë dhe tërë familja ime u pikëlluam shumë, kur në maj të vitit 1993 pamë Ukshinin në emisionin e lajmeve në televizor të rrahur e të përgjakur nga policia serbe. Netë të tëra nuk më mori gjumi nga shqetësimi për fatin e Ukshinit. E ndoqa edhe gjykimin qesharak që ia bëri regjimi serb, duke e dënuar me 5 vjet burg. U gëzova shumë kur mora vesh se më 17 maj të vitit 1999(16 maj –vërejtja ime Sh.B) ishte liruar nga burgu, por pastaj nuk u dëgjua asgjë për Ukshinin. Ai nuk u pa askund. Tani flitet se e kanë liruar nga burgu dhe përsëri e kanë arrestuar. Dreq o punë, ta mbash në burg e ta keqtrajtosh Ukshinin, është njëlloj sikur ta burgosësh e ta keqtrajtosh një engjëll, sepse Ukshini askujt nuk i ka bërë as të keqen më të vogël. Ai ka dashur lirinë e popullit shqiptar të Kosovës dhe të gjithë shqiptarëve në trojet e veta shekullore.

Ky djalosh nuk e ka merituar të burgoset dhe të vuajë sepse, shpirti i tij veç humanizmit nuk njeh gjë tjetër. Vendlindjen e tij, Krushën e Madhe, serbët e dogjën. Ukshinit ia vranë babanë në oborrin e shtëpisë, ia vranë edhe vëllanë Ragipin, por këtë në fushëbetejë, si luftëtar të UÇK-së. Tani kanë mbetur vetëm nëna e Ukshinit, dy motrat, Mirvetja e Resmija, dhe vëllai i vogël Afrimi. U shkrua dhe u fol se mr. Ukshin Hotin e liruan më 17maj(16 maj –vërejtja ime Sh.B) nga burgu, një ditë më herët se ç'pritej. Ekzistojnë të gjitha mundësitë që ta kenë liruar dhe përsëri ta kenë arrestuar kriminelët serbë.

Unë, si më i moshuari i Dibrës, duke ndjekur angazhimet dhe përpjekjet që po bëhen në Kosovë, Shqipëri dhe në vende të ndryshme të botës për gjetjen dhe lirimin e mr. Ukshin Hotit, i lutem z.Klinton, OKB-së, z. Anan, z.Bler, Kryqit të Kuq Ndërkombëtar, Forumeve Ndërkombëtare për të Drejtat dhe Liritë e Njeriut dhe gjithë atyre që mund të kontribuojnë në këtë drejtim, këtë mijëvjeçar të ri ta fillojmë me një hov dhe angazhim të ri e të gjithanshëm dhe të bëni çmos për gjetjen dhe lirimin e mr. Ukshin Hotit dhe të burgosurve të tjerë shqiptarë, që mbahen nëpër burgjet famëkeqe serbe, sepse me këtë do të nderoni edhe më shumë të drejtën dhe botën demokratike, drejt së cilës synojmë krahëhapur edhe ne shqiptarët, sepse vetëm aty e shohim ardhmërinë tonë të lumtur, sepse me këtë do të shëronit sadopak plagët e thella të familjes së mr. Ukshin Hotit, të familjeve të tjera dhe të tërë popullit shqiptar. Duke vepruar kështu do të ma shëronit edhe mua, plakut 97- vjeçar, dhembjen e thellë për Ukshin Hotin dhe për mijëra shqiptarë të tjerë të rrëmbyer dhe të burgosur pafajsisht nga regjimi i egër serb. Le ta fillojmë vitin 2000 me suksese konkrete në këtë drejtim, suksese që mund t'i arrini vetëm Ju me pozitën dhe autoritetin Tuaj.
Paçi shëndet dhe suksese në punën Tuaj Humane!

[Nertili]

Te nderuar lexues,
Pas burgosjes se trete te Bacit Uke(ne maj 1994), ne Prishtine jane organizuar disa tubime te intelektualeve, ku eshte protestuar per burgosjen e tij .Ne vijim ju ftoje te lexoni nje diskutim te studiuesit Agim VINCA, gjate nje takimi ( te intelektualeve) te mbajtur ne shtator te vitit 1994.

&


NJERIU ME "UNE" TE FORTE


Me njeriun që na ka tubuar sonte këtu (sikurse edhe mbrëmë dhe në netët që do të vijnë), Mr. Ukshin Hotin, nuk kam pasur raporte të afërta miqësore, por kam pasur respekt - e kam çmuar gjithmonë - për qëndrimin e tij dinjitoz e konsekuent në jetë dhe në krijimtari. Them edhe në krijimtari, sepse Ukshini është publicist, eseist, politolog...
Eshtë hera e tretë që Ukshin Hoti bie në burg (herën e parë pas vitit 1981), kurse «ndeshjet» e tij me policinë serbe kanë qenë edhe më të shpeshta. Përse? Për shkak se policia serbe dhe pushteti të cilit i shërben ajo e dinë fare mirë se cilët janë kundërshtarët e tyre të vërtetë në mesin e shqiptarëve.

Miku dhe kolegu ynë, Ukshin Hoti, tash sa muaj ndodhet në burg. Së shpejti pritet gjykimi dhe ndoshta (me siguri) edhe denimi i tij dhe jemi mbledhur të protestojmë kundër këtij gjykimi absurd e të kërkojmë lirimin e tij. Po prej kujt? Prej gjyqit serb, që është instrument në duart e okupatorit. Kështu e kemi ne. Ndodh që të kujtohemi për njerëzit tanë kur ikin, kur bien në burg, kur largohen (jo rrallë as në raste të tilla!), ndërsa kur i kemi pranë i fyejmë, i rrethojmë me heshtje, i injorojmë, i nënçmojmë, i linçojmë... Edhe pse nuk kam pasur kontakte të shpeshta me të, Ukshini më është dukur viteve të fundit disi i vetmuar, i izoluar, i braktisur, i harruar dhe ngapak i frustruar.

Ukshin Hoti është nga ata njerëz që i stolisin karakteri, krenaria, kryelartësia. Ai është njeri që ka «Unin» e vet me «U» të madhe. E kjo nuk është pak. E vlen të jesh i tillë në jetë, edhe pse kushton shtrenjtë.
Intelektual me koncepte të qarta e përkushtim të lartë ndaj kombit, shtetit, politikës, demokracisë, në shkrimet dhe paraqitjet e tij, veçmas në revistën «DeA», ai u angazhua me të drejtë, siç e thoshte edhe titull i i saj, për një demokraci autentike; për një demokraci në kushtet shqiptare, ashtu siç u angazhua edhe për një politikë unike e me strategji të qartë kombëtare.

Për intelektualët dhe veprimtarët si Ukshini ekziston patria (dmth. Atdheu) pastaj partia; ekziston kombi pastaj demokracia. Sepse, demokracia pa kombin është si lulja në trupin e të vdekurit, ka thënë një poet.

Agim VINCA

Prishtinë, 24. 09. 1994

[Nertili]

Te nderuar lexues,
Ne vijim ju sjelli nje shkrim te botuar te »Gazeta shqiptare » ne shkurt 1999, qe ka te beje me Bacin Uke.
&

SI JAM TAKUAR NE BURG ME UKSHIN HOTIN

T. R. QARRl

Në fillim të qershorit të vitit 1984, dikund natën vonë u hap dera. Brenda hyri një burrë i gjatë dhe i zeshkët. Pasi u prezantua, e kuptuam se cili ishte. Ishte ky mr. Ukshin Hoti, intelektuali i njohur i cili e kishte guximin që më 1981 hapur të mbronte kërkesat e Rinisë Heroike të Kosovës për Kosovën Republikë në fushatën e shfrenuar të diferencimit që po zhvillohej atëherë në kuadër të Universitetit të Prishtinës, nga LKJ-ja. Ishte kjo një befasi e këndshme për mua. Tani u bëmë tre të burgosur politikë në dhomën nr. 27.

Baca Ukë na tregoi për të gjitha ato që kishte përjetuar në burg. Edhe për kushtet në burgun e Lubjanës, prej nga kishte ardhur në rigjykim, në burgun e Prishtinës. Ai tashmë kishte stazhin e të burgosurit dyvjeçar. Ato ditë, prej se erdhi baca Ukë, disi m'u bënë më të lehta ditët. Kohën e kalonim duke lexuar por edhe duke biseduar rreth problemeve politiko-shoqërore në Kosovë, Jugosllavi dhe në botë. Baca Ukë fare pak flinte dhe tërë kohën pinte duhan. Ishte njohës i thellë i problemeve dhe marrëdhënieve shoqërore, politike e ekonomike përgjithësisht.

Shpesh e ngacmonim me qëllim unë dhe Beqir Gjonbalaj, duke i thënë se e kemi vështirë të realizojmë qëllimin për çka jemi në burg. Ai na e kthente si prej topit, duke thënë: "Sikur të isha i bindur se Kosova s'do ta fitonte statusin e Republikës tash do ta varja veten". Por thoshte se Liria e Kosovës s'do të vijë as shpejt dhe as lehtë, së pari duhet të krijohen rrethanat për këtë. E rrethanat do të krijohen vetëm atëherë kur pushteti serb ta suspendojë edhe këtë gjysmë autonominë që e kemi. Autonomia e Kosovës, thoshte, është si bari i pranverës, edhe era më e lehtë e rrëzon për tokë.

Dhe të jeni të bindur se as pesë vite s'do të kalojnë, dhe Serbia do t'i suspendojë të gjitha organet e Kosovës. Dhe mirë do të bëjë. Se vetëm në këtë mënyrë, një pjese të shqiptarëve do t'u hiqet mjegulla nga koka e perdja nga sytë (e kishte fjalën për strukturat e atëhershme të pushtetit komunist). Vetëm kur të biem ne shqiptarët në "zero", do të shohim se ku jemi dhe nga duhet të shkojmë.

Vërtet, kishte të drejtë baca Ukë. Në këtë mënyrë do të krijoheshin kushtet për bashkimin e shqiptarëve. E vetëm bashkimi rreth një ideali na garantonte sukses, ndërsa ky ideal ishte Republika e Kosovës.
Baca Ukë para se të vinte në burgun e Prishtinës ishte operuar në organet gjenitale. Plagën e kishte të freskët dhe duhej rregullisht për ta pastruar. Kur i tregova se jam punëtor shëndetësor, e meqë mjete për pastrim kishte sjellë me vete nga Lubjana, kërkoi që unë t'ia pastroja plagën. Nuk e lejoj atë çetnikun të ma pastrojë.

Por sigurimit dhe organeve të burgut nuk u kishte ardhur mirë për këtë. Një javë pa dalë në gjyq më ftuan në bisedë në drejtorinë e burgut. Ishte aty drejtori Smajl Arifaj, sekretari Zeqiri, komandanti Veliu dhe një punëtor i sigurimit që s'u prezentua. Duke më parë mua të mërzitur kishin menduar të më bëjnë për vete. Drejtori Smajl Arifaj më tha troç: "të kemi thirrur që të themi se do të kishte qenë mirë që të na informosh se çfarë po flet Ukshin Hoti, se ai është i pamarrun vesh". U preka dhe u shqetësova tej mase. Unë ta spiunoja shokun e dhomës? E si ta bëja një gjë të tillë? E refuzova këtë me përbuzje. Edhe kafen e parë që e shihja mbas gjashtë muajsh nuk e piva. U thashë se mua më interesojnë vetëm problemet e mia dhe punët e mia.

Kur më urdhëruan të dalë, drejtori edhe njëherë më tha me ton kërcënues: "Të mendosh mirë për këtë!". Më kthyen në dhomë, shqetësimi më dukej qartë në fytyrë. Baca Ukë dbe Beqiri më panë që s'jam mirë. Më pyetën se përse më kishin thirrur. Ju tregova drejt. Baca Ukë u prek shumë dhe nga tendosja psikike gati u xhindos. E humbi kontrollin e filloi t'i bjerë derës me sa fuqi që kishte. Po të mos ishin hekurat e trashë që e mbanin, me siguri se do ta rrëzonte. Gardianët arritën menjëherë. Posa u hap dera, baca Ukë i bërtiti gardianit (kujdestar ishte një boshnjak, quhej Avdo): "Të ma thërrasësh menjëherë drejtorin këtu!" Drejtori erdhi shpejt. Baca Ukë ashtu i mllefosur dhe trupmadh siç ishte, ia shtiu frikën drejtorit duke i bërtitur me tërë fuqinë se "Ukshin Hoti s'i frikësohet askujt, dhe s'keni nevojë që të bëni presion mbi shokët e mi, që të bashkëpunojnë me ju, sepse unë ju them haptas se çka mendoj, juve dhe sigurimit. Drejtori aq shtrembër më shikonte sa mendoja se do të më gëlltiste. Prej asaj dite s'erdhi kurrë më në dhomën tonë. Mendova se pas kësaj do të ha dajak të mirë, por kurrë s'më kanë thirrë më për gjëra të tilla. As sot s'e kam të qartë se si shpëtova.

Aty e kam parë se mr. Ukshin Hoti ishte guximtar dhe trim i madh, veti kjo e rrallë e intelektualëve. Unë kam pasur fat që i kam kaluar tridhjetë ditë me të në një dhomë, sepse kam mësuar shumë prej tij.

23 shkurt 1999 (Gazeta Shqiptare)

[Nertili]

***

Te nderuar lexues,
Ne mars te vitit 1998 (per RTSH-në) shkrimtari Dritero Agolli, duke folur per librin e Bacit Uke” FILOZOFIA POLITIKE E ÇËSHTJES SHQIPTARE”, flet edhe per personalitetin e tij shumdimensional.
Prandaj,ne vijim ju ftoje te lexoni kete prononcim te tij.

&

UKSHIN HOTI – NJE PATRIOT I MADH QE I VE SUPET SHQIPERISE


Ukshin Hoti është një nga politologët më të shquar të popullit tonë. Ai vetëm me këtë libër e ka treguar që është një filozof i vërtetë në problemet e politikës, por jo të një politike vulgare. Ai e shikon politikën në prizmin e filozofisë, dhe nxjerr konkluzione në bazë të fakteve konkrete dhe të historisë së popullit tonë. Ai nuk i trajton problemet historike dhe kombëtare thjesht në mënyrë deskriptive. Duke lexuar librin e Ukshin Hotit ti ndjen një thellësi të madhe të mendimit të tij, por njëkohësisht ndjen edhe një krenari që ka njerëz të tillë të shquar vendi ynë në të gjitha fushat e jetës. Por këtu, në këtë fushë, dmth. të filozofisë politike, unë nuk kam lexuar ndonjë të dytë që të jetë më i zoti se Ukshin Hoti.

Problemin e çështjes kombëtare ai e vështron në prizmin filozofik, në prizmin historik dhe në prizmin politik. Nuk thotë vetëm se si është Shqipëria, si është kjo çështja jonë kombëtare, por edhe se si mund të zgjidhet. Dhe kjo është nga meritat më të mëdha, sepse në shumë shkrime për problemet tona kombëtare tregohet vetëm se si ka qenë, sa i vjetër është populli ynë, me kë ka patur të bëjë, me përplasjet me fqinjët, me Evropën etj., por nuk jepen koordinata të sakta se ç'mund të bëhet që populli ynë të bëhet një popull i bashkuar, një komb jo i ndarë, jo i prerë me shpatë siç është sot Shqipëria. Dhe këtu qëndron merita më e madhe e Ukshin Hotit, pra në faktin që jep perspektivën se si duhet bërë... me një fjalë, ky libër është një program, nuk është thjesht një libër për filozofinë politike, por është si një program për shqiptarët, se si duhet të bëhet Shqipëria një vend me të vërtetë i evropeizuar. Ne flasim e themi se do të hyjmë në Evropë, do të evropeizojmë Shqipërinë, etj. Të gjitha këto janë fantazira, janë gjysmake. Shqipëria evropeizohet kur të jetë një, e plotë, dhe jo kështu dy copësh, se kështu nuk evropeizohet kurrë. Kë do të evropeizosh ti, tre milionë banorë do të evropeizosh? Po tre milionë të tjerë? Dmth. problemi është tepër i ngatërruar për sa i përket evropeizimit të Shqipërisë, civilizimit të saj etj. Civilizim do të thotë kur të jesh një. Po s'qe një nuk je i civilizuar plotësisht. Dhe Ukshini e trajton këtë problem.

Pastaj dhe një tjetër gjë: unë mendoj që njeriu mund të nxjerr konkluzione jo vetëm nga libri që kemi këtu përpara, po dhe nga gjithë aktiviteti i Ukshin Hotit, se ai nuk është vetëm një filozof, politikan i kabineteve, i zyrave e i arkivave, por ai është një njeri i aksionit, një njeri i luftës për një ideal të madh. Se ka lloj lloj filozofësh, politikanësh, historianësh, edhe ata kanë të drejtën e ekzistencës dhe nuk mund të them se nuk janë të shquar, por tek Ukshin Hoti bashkohen dituria, zgjuarsia filozofike me aksionin, me njeriun aktiv, me patriotin e vërtetë, jo thjesht një patriot librash, po një patriot i madh, që i vë supet Shqipërisë. Dhe fakti që gjëndet në burg, dhe ka kohë që vuan burgimin e nuk del dot nga burgu, tregon se sa patriot dhe se sa njeri i lavdishëm është ai.

Po ne shqiptarët fatkeqësisht njerëzit e shquar i kemi pak mëri, nuk i kemi aq shumë në përkrahje, ndonjëherë duam dhe t'i spostojmë nga politika ose nga aktiviteti, siç është puna me Ukshin Hotin. Unë nuk munt të flas me kompetencë të madhe lidhur me mënjanimin e tij, por unë vë re një gjë, që për daljen e tij nga burgu nuk është bërë shumë në Shqipëri, as në Shqipërinë këtej Drinit, ku jemi ne, dhe as në Shqipërinë përtej Drinit, ku janë vëllezërit tanë.

Dritëro AGOLLI:
RTSH, mars 1998

[Nertili]

Nga libri: Ismail Kadare - Ukshin Hoti " Bisedë përmes hekurash"...

...

Francezët si ndërmjetësues në raportet shqiptaro-serbe

Dikur kam pasur kënaqësinë të takoja ambasadorin francez në Beograd dhe gjer diku - ta njihja. Gjatë vitit '74, '76 ka qenë i akredituar edhe në Tiranë. Ishte një burrë në moshën afër të 60-tave. Kishte flokë plotësisht të thinjura. Ishte sharmant dhe i hareshëm. Nuk më kujtohet me saktësi, por gjithnjë më duket se quhej Mark. Sikur ta dija se akoma është i gjallë, do ta përshëndesja me përzemërsi dhe do t'i dëshiroja jetë të gjatë. Ishte disa herë me detyrë në Prishtinë. E kujtoj për shkak se dukja e tij prej një zotëriu të vjetër impononte respekt, por më tepër, për shkak se gjithnjë më fascinonte me njohuritë e veta lidhur me historinë e vjetër iliro-shqiptare dhe me interesimin e madh për rezultatet e gërmimeve arkeologjike në këtë drejtim ndër ne. E pata fituar përshtypjen se Franca ishte shumë e informuar, jo vetëm me historinë, por edhe me problematikën shqiptare në tërësi. Një franceze më duket se e kishte shkruar edhe një biografi të Rugovës, që është edhe një dëshmi për njohjen franceze të problemeve shqiptare. Nuk e di as sot se sa ka pasur hise në këtë drejtim angazhimi i shtetit shqiptar dhe sa ka qenë iniciativë e vetë francezëve? Kjo gjë as që është me rëndësi tani. Mirëpo, duke menduar në retrospektivë, e di se Franca sot ka mundur të luajë një rol më të dukshëm dhe më insistent. E ndodhur midis Evroamerikës; me raporte radikalisht të ndryshuara me gjermanët; me peshën e njërës nga të dy shtyllat e bashkimit të Evropës në kontinent; me reputacionin e miqësisë tradicionale me sllavët, me siguri se ndodhet në një pozitë specifike që i jep mundësinë e ndikimit të barabartë dhe të respektimit të fjalës së saj nga të gjithë faktorët relevantë. Nga ndryshimi radikal i qasjes së raporteve të ndërsjella me gjermanët, mund të përfundoja se e ka braktisur rezonimin relikt gjeopolitik në favor të së resë. Ndërkaq, nga fakti se Parisi pothuajse gjithnjë ishte qendër e madhe e kulturës botërore, nuk mund të besoja se francezët kanë hequr dorë nga ajo thënia e vjetër e filozofit plak të antikitetit grek: Platonin e kam mik, por të vërtetën e kam më të shtrenjtë. Nuk mund të besoj se heshtja e tyre relative ka ndonjë lidhje me argumentimin trivial mbi miqësinë me sllavët apo me konsideratat ndaj raporteve midis kishës së Romës dhe asaj Lindore.

Demokracia dhe revanshizmi

Ndërkaq, diktatura komuniste, varianti i saj enverist në Shqipëri, me izolimin dhe me mbylljen në vete të shtetit shqiptar, padyshim se ka mundur të rezultojë edhe në prezentimin defektuoz dhe të mangët të vlerave (në rend të parë: edhe të atyre shkencore) shqiptare. Mirëpo e di po ashtu se pikërisht në këtë kohë u krijua shumica e këtyre vlerave. Nuk e di nëse vlerat e krijuara si ato në arsim, shkencë, kulturë dhe ekonomi, çfarëdo që ishin, do të mund të krijoheshin për një periudhë të njëjtë të kohës, por me më pak diktaturë dhe me më pak sakrifica. Ndoshta po. Pavarësisht nga kjo, patjetër që duhet të ketë pasur teprime të mëdha, gjer në paranoizëm: gjakderdhje të panevojshme, vuajtje të pamatshme dhe viktima të shumta. I kuptoj ata që i kanë ndjerë këto krime në lëkurën e vet; edhe ata që për ndonjë arsye të veçantë i kanë vëzhguar ato si dëshmitarë të frikësuar dhe memecë; edhe ata që gjatë kohës kanë mbajtur qëndrim të veçantë ndaj zhvillimeve konkrete; por edhe të tjerët, me qëllime të tjera dhe dëshira meskine. Do të dëshiroja të mos kishte ngjarë asgjë nga këto dhe të mos kishte pasur asnjë viktimë. Qofshin të kaluara dhe mos u kthefshin më kurrë! Megjithatë, nuk e di nëse për atë kohë dhe për filozofinë sunduese politike të saj, ka qenë e mundur që të mos kishte pasur gjëra të këtilla. Për këtë shkak, gjithnjë kam menduar se vetëm historia është ajo që do të duhej të gjykonte drejt për këto çështje. Kam shprehur rezerva ndaj vlerësimeve kuturu nga perioda euforike dhe nuk jam pajtuar me shkatërrimin e vlerave materiale apo shpirtërore vetëm e vetëm sepse ishin krijuar në kohën e komunizmit. Edhe teknologjia nukleare-raketore ishte krijuar në kohën e komunizmit, por rusët nuk hoqën dorë nga ajo, ndonëse do të kishte qenë e dobishme. Vlerat e njëmendëta mund të zhvilloheshin më tej, ose të zëvendësoheshin me ato më të mira, por të hiqje dorë nga hidrocentrali i Komanit p.sh., për t'u kthyer në hiç, në gjendjen pa kurrfarë hidrocentrali, më dukej se ishte një kurrfarë politike. Me gjëra të këtilla nuk mund ta bindnim askend për njëmendësinë e heqjes dorë nga komunizmi, por mund të shkaktonim përshtypje ndër shumë të tjerë se nuk ishim një popull serioz, përderisa në të vërtetë ishim. Thjesht, nuk mendoja se ishte mençuri politike e çfarëdo shteti që vazhdimisht t'ia fillonte nga e para, nga hiçi, saherë që forcave politike do t'u binte ndërmend ta ndryshonin kursin apo edhe sistemin. Pastaj e ndjeja se nuk do të ishte e drejtë të shkaktoheshin viktima të dyta për të zëvendësuar ato të parat. Hakmarrja, si e tillë, në kohën e sotme, nuk mendoja se kishte ndonjë kuptim. Do ta zhvlerësonte luftën për shtet dhe për shtetin ligjor. Natyrisht, as nuk isha dhe as nuk jam kundër saktësimit të fajeve që do t'i ndihmonin vlerësimit të drejtë të së kaluarës, madje as kundër dënimit të fajtorëve konkretë, por për ato faje dhe për ata fajtorë, të cilët, edhe sipas ligjeve të atëhershme në fuqi, i tejkaluan kompetencat; e keqpërdorën pozitën ose treguan zell të tepruar "revolucionar" për shkaqe paranoike apo për hesape të veta private. Kjo gjë ndoshta do të ndihmonte në të kuptuarit e gjerë se edhe në politikë e drejta tërhiqte pas vetes edhe obligimin, dhe se çfarëdo veprimi politik nuk mund të ishte i zhveshur nga institucioni i përgjegjësisë.
Mendoja, gjithashtu, se vlerësimi i së kaluarës e kishte kuptimin e pastrimit të së sotmes dhe të rrugës për të nesërmen. Asnjë funksion tjetër i saj nuk më është i njohur. Mirëpo pavarësisht nga kjo, në të vërtetë nuk dëshiroja as atëherë dhe as sot, që për çështje të mëdha të kombit, të gjykoja nga pozitat e viktimës, por vetëm nga pozitat e rrjedhjes përpara të proceseve që çonin drejt realizimit të qëllimeve kombëtare. Me viktimën, ndoshta edhe për shkak se viktimë jam edhe vetë, do të mund të bashkëvuaja gjer në pafundësi, por kjo nuk do të më ndalte t'u ndihmoja atyre (proceseve), në qoftë se do të gjeja ndonjë mundësi, dhe as të më detyronte që të hiqja dorë nga gjykimi i drejtë. Për këtë shkak më akuzonin për komunizëm, por e dija se demokracia nuk mund të ishte e zhveshur nga logjika, prandaj ato akuza nuk më mërzisnin.

Ideologjitë utopike dhe superfuqia

Nga ana tjetër, nuk mendoja se mund të kishte ndonjë ideologji pa utopizëm. Ajo është cilësi qenësore, pjesë-përbërëse e çdo ideologjie si të tillë. Rënien e komunizmit nuk mund ta kishte shkaktuar utopizmi, por pamundësia që t'i përballonte me sukses konkurrencës së demokracisë. Gjatë kohës komuniste ish-BRSS ishte njëra nga të dy superfuqitë botërore, pikërisht edhe sepse e kishte dhe e mbështeste një ideologji të tillë, të madhe, ndonëse më vonë të dëshmuar si të gabueshme nga vetë rusët. Me rënien e saj, Rusia edhe mund të mbetej fuqi e madhe, edhe mund të forcohej si e tillë, ndoshta, edhe më tepër se ish - BRSS. Mirëpo, pa një ideologji të tillë, të madhe - utopike, kurrnjëherë nuk do të mund të shndërrohej në superfuqi. Ideologjia e madhe e nënkupton edhe besimin e atyre që ndodhen jashtë arealit të saj kultural. SHBA e kanë demokracinë, që nuk është ndonjë pronë private e amerikanëve, por që për shkak të mundësive gati të pakufizuara të tyre, nuk mund të konkurrohen. Ndërkaq, sllavizmin mund ta besojnë sllavët; ortodoksizmin - ortodoksët. Hipotetikisht, secila nga ato mjafton që Rusisë t'i japin karakter të një fuqie të madhe, por as të dyja së bashku nuk do të mjaftonin ta shndërronin në superfuqi. Nuk e shoh asnjë indikacion të vetëm bindës se qoftë ortodoksizmi, qoftë sllavizmi, do të mund të shndërroheshin në ndonjë ideologji që do të kishte karakter universal dhe që do të ishte e çmuar njësoj për të gjithë njerëzit. As që më duket e mundshme që Rusia ta kthejë komunizmin, ndonëse e di se akoma ka ëndërrime të tilla. Edhe sikur ta marrim hipotetikisht si të mundshme, një komunizëm i tillë, i rikthyer nga rusët, nuk do të mund të ushtronte ndikimin e dikurshëm te jo-rusët, sepse pikërisht këta e braktisën, u thyen të mundur apo e tradhtuan, varësisht nga këndi i vështrimit. Me këtë përfundimisht ka rënë edhe mundësia e ndikimit sllav ndër popujt tjerë përmes komunizmit. Ndër shqiptarët, shumica absolute e të cilëve edhe ashtu nuk e besonte një gjë të këtillë, ky ndikim ka përfunduar me tamam, për të gjitha kohërat, dhe kësaj i ndihmuan edhe vetë në mënyrë të pakursyer.
Duke filluar nga ky fakt, gjithnjë më dukej i pakuptimtë diskursi politik i Sali Berishës derisa ndodhej në pushtet. Në fillim mendoja se ashtu kujton se do t'u pëlqejë amerikanëve. Kjo gjë më zbaviste, sepse e dija që amerikanët e kishin njohur komunizmin shumë më mirë se ai. Do t'i thonin atij një "hello" apo "high"; do t'i buzëqeshnin dhe do t'ia shtrëngonin dorën me përzemërsi, por do ta vazhdonin rrugën e tyre. Një diskurs i tillë politik tek ata, me fjalë të tjera, mund të arrinte efektin e simpatisë folklorike. Mund t'i buzëqeshnin me simpati. Madje, edhe mund të arrinte efektin e ndonjë kundërreagimi pozitiv, jo shumë të kushtueshëm diplomatik, por nuk do të mjaftonte për ndryshimin radikal të kursit politik ndaj Shqipërisë dhe as që besoj edhe sot se shkalla e antikomunizmit shqiptar është masa e përkrahjes amerikane ndaj shqiptarëve. Ka aty gjëra më të mëdha për të cilat edhe flitet në këto letra. Shumë më vonë jam bërë i vetëdijshëm se diskursi i tillë politik i Berishës e kishte edhe shkakun e brendshëm dhe për këtë nuk më erdhi mirë. Kjo gjë më shtyri që të mendoja pak më tepër edhe për enverizmin, edhe për Enver Hoxhën (më duket se një pyetje e Kadaresë ishte e lidhur edhe me këtë).
Më herët mendoja se vlerësimin e saktë të këtyre çështjeve duhej ta bënin ata që e përjetuan atë (Enverin dhe enverizmin) drejtëpërdrejt dhe jo unë. Mirëpo zhvillimet e periudhës postkomuniste çështjeve të këtilla po i japin gjithnjë e më tepër karakter gjithëkombëtar, që mund ta kishin edhe më parë, por që nuk e përjetonim njësoj, prandaj as që mund të mendonim njësoj. Tani sikur gjithnjë e më tepër po krijohen parakushtet për të njësuar vlerësimet, por nuk mendoj se ky proces (i krijimit të parakushteve) është i përfunduar, ndonëse natyra e sistemit, në të gjitha rastet, duket e përafërt (tranzicioni demokratik) dhe ka pikësynime të njëjta - shtetësinë shqiptare.
Më duket se për aspektin e brendshëm të çështjes, dhe jo aq për reperkusionet e jashtme, dilema themelore vazhdimisht reduktohet në pyetjen se ishte apo nuk ishte enverizmi dhe Enver Hoxha i dëmshëm për çështjen kombëtare? Së paku, kështu e shoh vazhdimisht të shtruar në diskutimet e ditës nëpër gazetat tona. Dhe vazhdimisht, në diskutimet e ditës nëpër gazetat tona, përgjigjemi se po, dmth. se ishte i dëmshëm. Mirëpo, ç'na duhet atëherë që gjithnjë të bindemi për një gjë të këtillë? S'ma merr mendja se kjo bëhet për shkak se populli shqiptar kishte bindje të tepruara komuniste dhe se në këtë mënyrë synohet çrrënjosja e tyre. As që mendoj se atij i hëngri ndonjëherë palla për komunizmin si të tillë, ndonëse luftoi për të si edhe jugosllavët. Mirëpo një popull mund ta dojë një ideologji të caktuar në masën që ajo i mundëson perspektivën individuale dhe sigurinë kolektive. Në këtë kuptim, nuk mund të thuhet se një masë e konsiderueshme e njerëzve, në sistemin e atëhershëm, e ndjente veten të paperspektivë ose të pasigurt. Është tjetër çështje se niveli i saj i përgjithshëm ishte i ulët (amerikanët e vlerësonin si socializëm të fshatarësisë së varfër). Koha e tranzicionit një numri të konsiderueshëm të njerëzve, në mos shumicës, akoma nuk ka mundur t'ua sigurojë alternativën e premtuar, qoftë edhe të vetëpremtuar. Megjithatë, nga kjo gjë nuk mund të nxirret përfundimi se ata kanë mbetur akoma edhe sot me të kaluarën, ose se do ta preferonin kthimin e komunizmit. Mendoj se, thjesht, gjenden në fazën e kërkimit të vetes në kushtet e reja dhe se kjo nuk është punë edhe aq e lehtë. Për këtë shkak, mendoj se reduktimi i çështjes në një pyetje të tillë alternative ose në një dilemë të paqenë, nuk duket me vend. Ndër grupe të veçanta dhe shtresa të caktuara shoqërore që aty kanë parë ndoshta edhe diç më tepër se sa modelin e zhvillimit, ka mundur të shkaktojë iritime. Nga ky aspekt, nuk më është dukur aq i befasishëm reaksioni i Jugut në Shqipëri, ndonëse jam plotësisht i bindur se as ata, sikur edhe të tjerët, nuk e preferojnë kthimin e së kaluarës apo të sistemit të kaluar. Ma merr mendja se PS atje dhe atyre shtresave po ua siguron një kohë më të gjatë për riadaptim në kushtet e reja.
Sikur një çështje e tillë të formulohej në mënyrë më adekuate në diskursin tonë politik në kuptimin e përdorimit të një modeli të tillë për zgjidhjen e problemeve të sotme apo të ardhme, ma merr mendja se edhe përgjigja do të ishte e njëjtë për shumicën absolute shqiptare. Mirëpo, edhe kështu, çështja shpeshherë po reduktohet në pyetjen e drejtëpërdrejtë me një konotacion negativ - ishte apo nuk ishte Enver Hoxha nacional apo anacional? Dhe, përgjegjja përsëri do të varej nga ajo se çka dëshirohet të arrihet me një argumentim të tillë. Do të ishte njësoj sikur të argumentohej mbi atë nëse komunizmi ishte më tepër nacional apo internacional? Si teori, asnjë teorik nuk mund ta mohojë faktin se internacionalizmi, në instancën e fundit, nuk ishte asgjë tjetër përveçse një zgjidhje utopike e çështjes nacionale në përmasa botërore. Si praktikë, duke e reduktuar internacionalizmin në përkrahje të gjithanshme të BRSS, pa obligimin e qartë të reciprocitetit, në fund u tregua e mërzitshme. Mirëpo, sikur ish - BRSS ta kishte precizuar dhe përmbushur një obligim të tillë reciprociteti, patjetër që teoria në fjalë në fund do të dilte absurde, pasiqë lufta totale nuk do të ishte kurrfarë zgjidhje, as utopike, e asfarë çështjeje. Mirëpo një rezultat i tillë i paramenduar si konsekuencë e fundit e koherencës së brendshme të teorisë, nuk e zhvesh atë nga përmbajtja e saj (në këtë rast) nacionale, sepse gjithnjë do të mbetej e hapur mundësia e mosaplikimit të drejtë apo e praktikimit të saj devijant (a ka mundur të gjejë forma të tjera të përshtatjes ndaj kushteve konkrete) dhe në këtë mënyrë diskutimi do të mbetej gjithnjë i hapur.

Enverizmi ose nacionalizmi i kuq shqiptar

Në një nivel më konkret, çështja do të mund të shtrohej edhe në mënyrë analogjike: ishte apo nuk ishte Adolf Hitleri një nacionalist gjerman? Nuk e dëshiroj krahasimin e Enverit me Hitlerin për shkak të përmbajtjes së kundërt të ideologjive të tyre. Por e zhveshur nga përmbajtja dhe besimet e kundërta, duket sikur analogjia është mjaft e qëlluar: Hitleri ishte një nacionalist gjerman në masën që fashizmi konsiderohet skajshmëri e fundit e një nacionalizmi të djathtë. Nacionalsocializmi i Hitlerit nuk mund të mos ishte skaji i fundit i djathtë i nacionalizmit gjerman. Duke e ndjerë Gjermaninë të poshtëruar me marrëveshjet e paqes së Versailles-it, ai kujtoi se duhej përmbysur i gjithë rendi ndërkombëtar, në mënyrë që Gjermanisë t'i sigurohej vendi i merituar në ato raporte. Rruga, natyrisht, u tregua absurde, por kjo atë nuk e bën më pak nacionalist gjerman. E bën një nacionalist paranoik gjerman, për shkak të rrugës që e ndoqi në realizimin e atij qëllimi, por edhe për shkak të karakterit të vetë qëllimit që ishte mjaft iracional. Ndërkaq, në masën që teoria nacionale e komunitetit e formuluar nga Lenini, dhe pastaj e plotësuar, dhe pjesërisht e aplikuar, nga Stalini, e zhvilluar gjer në konsekuencën e fundit, konsiderohet një skajshmëri e majtë nacionaliste, atëherë edhe Enver Hoxha nuk mund të mos konsiderohet një nacionalist i majtë i skajshëm shqiptar. I skajshëm, përsëri, për shkak të rrugës që e besoi dhe që u tregua njësoj absurde si edhe ajo e Hitlerit, por pa konsekuencat e së parës. Ma merr mendja se edhe ai e konsideronte Shqipërinë të poshtëruar me marrëveshjet që ishin rezultat i Konferencës së Londrës të v. 1912/13. Për aq më tepër, sepse e dinte, si gjithë të tjerët, se shqiptarët nuk kishin provokuar kurrfarë lufte, por se ishin viktimizuar për të shpëtuar Evropën nga lufta, nga e cila ajo gjithsesi nuk shpëtoi. Ai deri diku e besoi, por jo gjer në fund, teorinë e botës së tretë të Mao Ce Dunit. Mendoi se, duke e korrigjuar atë me aktivizimin e grupeve marksiste-leniniste në Evropë (e cila përkonte me besimin e Leninit për aktivizimin e proletariatit), do ta përmbyste sistemin e Evropës, dhe kjo do t'ia mundësonte atij realizimin e qëllimit nacional - bashkimin e trojeve shqiptare dhe të shqiptarëve në një shtet. Ndërkaq, theksimi i aspekteve militante të socializmit në Shqipëri, ose socializmi militant shqiptar, siç mund të quhet, ishte poashtu në funksion të kësaj. Do të ishte absurde të besohej se kjo ishte e zhveshur nga ndonjë qëllim i tillë dhe se ishte produkt i ndonjë sadizmi të veçantë të Enver Hoxhës ose edhe të nomenklaturës së tij politike. Ai, ndoshta njësoj sikurse edhe Hitleri, do të mund të quhej paranoik, por për shkak të absurditetit të rrugës që e besonte (përmbysjen e rendit në Evropë), dhe jo për shkak të qëllimit si të tillë, pasiqë nuk ma merr mendja të ketë ëndërruar ndonjëherë që përmes një Shqipërie etnike të sundonte tërë botën. Absurditeti i rrugës të cilën e besoi do të mund ta kualifikonte atë, duke e abstrahuar kohën në të cilën jetoi, si më tepër ose më pak të dëmshme për çështjen shqiptare (zgjidhjen e saj), por jo edhe si anacional. Ai besoi sinqerisht se ish-BRSS-ja është dashur t'i ndihmonte në qëllimet e tij nacionale. Në prizmin e këtij besimi, ai edhe e vlerësoi sistemin komunist, jo vetëm në ish-BRSS, por gjithkund, por për këtë mund të quhej i njëanshëm, subjektiv etj., por jo edhe anacional. Ndërkaq, si antikombëtar, do të mund të cilësohej në masën që besimet dhe aktivitetet e tij i shkaktuan dëme çështjes kombëtare, pavarësisht nga dëshira që t'i ndihmonte, por kjo sërish do të ishte një çështje tjetër më vete, pasiqë është pak e besueshme se Evropa vërtetë e ka ndjerë veten të rrezikuar nga besimet dhe aktivitetet e tij në fushën politike ose teorike. Është interesant se gjatë qëndrimit tim në Harvard (1978), njërit nga profesorët e vjetër që punonte në M.I.T. (Massachussettes Institut of Technology) iu kishte ngulitur në kokë ta mësonte mendimin tim intim për Enver Hoxhën. Mirëpo ai këtë e bënte në mënyrë pak si të çuditshme. Ishte një ekspert i njohur standard amerikan mbi çështjet e komunizmit dhe si duket, kujtonte se çdo zyrtar apo ish-zyrtar shqiptar në Jugosllavi, për të arritur në shkallën e një zyrtari, duhej patjetër të ishte jo vetëm një anti-enverist i përbetuar, por edhe të fliste keq për të si person. Ai nuk e dinte se unë kisha një mendim timin origjinal për këtë punë dhe se nuk kisha ndjerë nevojë ndonjëherë të deklarohesha në mënyrë të tillë. Për këtë shkak, për çdo mëngjes kur takoheshim, me rastin e shkuarjes në zyrë, pas përshëndetjeve formale, gjithnjë më pyeste se ç'mendoja për "crazy old man"-in? Ndonëse, e dija se amerikanët, fjalën "crazy" ngandonjëherë e përdorin për të shprehur simpati në kuptimin: "një plak i sertë" dhe jo "një plak i krisur", përsëri përdorimi i kësaj fjale më pengonte. Mirëpo e dija se sekretaresha e tij ishte me origjinë serbe dhe se mund të më shkaktonte ndonjë telashe kur të kthehesha në shtëpi, dhe për këtë shkak nuk dëshiroja t'i përgjigjesha. Megjithatë, ai nuk hiqte dorë nga qëllimi i vet dhe më ngacmonte në këtë drejtim sa herë që më takonte. E dija se ishte njëri nga këshilltarët e Presidentit Charter për çështjet e komunizmit dhe ky fakt ndikoi që edhe unë, nga ana ime, ta provokoja qëndrimin e tyre ndaj çështjes shqiptare. Shkuam në një kafe të afërt dhe e shtruam bisedën. Tha që fjalën "crazy" e përdorte ngaqë vazhdimisht e fascinonte fakti se një njeri i vetëm si ai e kishte izoluar një popull të tërë dhe e mbante të mbyllur. Kjo gjë e iritonte për shkak se nuk mund ta kuptonte arsyen. I dhashë të drejtë, por e pyeta nëse njëmend e dëshironin hapjen e Shqipërisë dhe ndryshimin radikal të politikës së saj? "Gjithsesi", - u përgjegj profesori plak. "Mirë" - thashë unë, - "kam bindjen se ai do të hiqte dorë fare nga komunizmi sikur Ju t'ia garantonit bashkimin e Kosovës me Shqipërinë". Kjo gjë e habiti, sepse nuk e kishte pritur, kurse unë nuk kisha kurrfarë haberi nëse Enveri njëmend do ta bënte një gjë të tillë. Natyrisht se ai u thirr në argumentin e keqësimit të raporteve me rusët, por nuk ishte i përqendruar në këtë çështje. U mendua bukur një kohë dhe pastaj m'u drejtua: "Mendoni se ai është një nacionalist?" "Par excellence", - thashë, -"një nacionalist i skajshëm i kuq shqiptar" - shtova. U kujtua sërish një kohë bukur të gjatë dhe pastaj tha se pajtohej plotësisht. E kishte shkruar një libër bukur të trashë për politikën dhe për ideologjinë shqiptare, por tani, tha ai, iu bënë të qarta shumë gjëra që i kishte kujtuar si të pashpjegueshme. Madje edhe më falënderoi për bisedën, përderisa unë e kisha hallin te sekretaresha e tij. Megjithatë, me rastin e kthimit nuk pata ndonjë konsekuencë. Më vonë bisedat e rastit me kolegët për tema delikate do të më kushtonin shtrenjtë. Megjithatë nuk pata mundësi të hiqja dorë nga e drejta ime për të menduar lirisht dhe për t'i shprehur ato kur pandehja se nuk do të lëndohej askush. E besoja si një të drejtë me rëndësi kapitale.

Frika evro-amerikane nga e panjohura

Desha të them se, në qoftë se kjo ishte kështu, dmth. ashtu siç e konstatoi akademik Qosja guximshëm më herët, se komunizmi në Evropë së bashku me variantin e vet enverist ndër shqiptarët kishte vdekur, atëherë nuk mbetej ndonjë arsye të mos flitej objektivisht mbi të: enverizmi si variant i komunizmit ka vdekur edhe si përmbajtje e shqiptarizmit, pikërisht sikur që vetadministrimi (vetëqeverisja socialiste) si variant i po atij komunizmi, ka vdekur edhe si përmbajtje e jugosllavizmit, por edhe e serbizmit. Andaj, nuk kam asnjë mundësi t'i kuptoj përpjekjet e ndryshme evroatlantike, që në forma të ndryshme angazhohen për autonomi, duke lejuar të mbetemi sërish nën tutelën sllave. Nuk e kam të qartë se cila formë e demokracisë do të mund të quhej demokratike, po qe se një populli të tërë, të madh sa shqiptarët, dhe jo vetëm gjysmës së tij (se edhe gjysma tjetër e dëshiron të njëjtën gjë), do t'ia mohonte të drejtën e vetëvendosjes? Në emër të çkafit do ta bënte një gjë të tillë?
Të ideologjisë? = Është konstatuar se ajo ka vdekur!
Të baraspeshës? = Konstatuam se është në vdekje e sipër (agoni) dhe se pikërisht vdekja e mendimit gjeopolitik është parakusht i domosdoshëm për bashkimin me sukses të Evropës.
Konstatuam = (gjithashtu), se pikërisht bashkimi në një shtet i popullit shqiptar është indikatori më i sigurt i tejkalimit (i vdekjes) të mendimit gjeopolitik, andaj edhe indikator i njëmendësisë së proceseve integrative. Për këtë shkak, po ashtu:
Konstatuam = se bashkimi në një shtet i trojeve dhe i popullit shqiptar është në vijën e trendit, të bashkimit të Evropës, dhe jo në kundërshtim, apo kundër tij. Andaj, mbetet se kjo gjë mund të kundërshtohet vetëm në emër të:
Frikës = nga e panjohura, ose të frenimit, apo të ngadalësimit të proceseve për hir të kësaj frike, por gjithnjë, duke e synuar mbisundimin e saj. Kjo gjë, natyrisht, në formën e saj më të keqe, do të arrihej me viktimizimin e sërishëm të shqiptarëve. Ndërkaq, në formën e saj më të mirë, të natyrshme, do të duhej të arrihej me të kundërtën e këtij viktimizimi - me bashkimin e tyre në një shtet të vetëm shqiptar.
Detyrë e shqiptarëve është që ta luftojnë edhe këtë frikë të Evroamerikës, që t'ia heqin atë. Me fjalë të tjera, së bashku me luftën për vete, do të jenë të detyruar të luftojnë edhe për Evropën, në mënyrë që ajo të mos "frikësohet" nga vetja. Mënyra më e mirë për ta arritur këtë do të ishte sikur ta detyronin Evropën që t'i respektonte edhe principet edhe qëllimet e veta të deklaruara, gjë që shqiptarët tashmë janë duke e bërë me forma dinjitoze të luftës paqësore apo edhe të luftës. Dëgjoj p.sh. se UÇK rigorozisht u përmbahet normave ndërkombëtare të luftës dhe për këtë më vjen mirë.

UÇK-ja doli në skenë në mënyrë dinjitoze

Dhe kur gati pas katër (4) viteve të vuajtjes së dënimit me burg, Unioni i Pavarur i Studentëve të Universitetit të Prishtinës, me guximin dhe me hijeshinë që i takon rinisë studentore, e inicoi procesin e zhbllokimit dhe të dinamizimit të jetës politike në Kosovë - vërtetë u gëzova. Këtë ata e bënë pavarësisht nga unë, me motive sublime dhe me qëllime të larta. Mirëpo, unë u gëzova edhe për motive personale: ndonëse akoma ndodhesha në vuajtje të dënimit me burg, e ndjeva vetën disi të zhbllokuar: akoma në pranga, por pa to, shpirtërisht të lirë. Për një të burgosur si unë, një gjë e tillë ka rëndësi të madhe. Ata ndoshta edhe pa dashur m'a lehtësuan burgun! Në ndërkohë mësova për daljen në skenë edhe të UÇK-së. Në fillim nuk e besova mundësinë e ekzistencës së saj. Më vonë u binda. Nuk e përjetova si fitore të botëkuptimeve të mia, por si vendosmëri, determinim të popullit, që të mos e lejonte edhe më tutje nëpërkëmbjen, anashkalimin e pashembullt të dinjitetit, unë-it të vet kolektiv si komb dhe që me çdo kusht të lirohet nga kushtet që e mundësonin vazhdimisht një gjë të tillë. Unë për vete nuk e doja luftën. E doja vetëm ndryshimin e pozitës së Kosovës dhe pastaj të shqiptarëve në përgjithësi. As që besoj se ka ndonjë popull që e do luftën si të tillë. Ajo nuk është në natyrën e njeriut apo të kombit. Mirëpo është në natyrën e tyre të luftojnë për sigurinë e qenies së vet dhe për avancimin normal të saj. E besoj se nuk është në natyrën e njeriut dhe as të kombit të pajtohet me statusin e robit. Jam plotësisht i vetëdijshëm se ajo - UÇK-ja - solli me vete jo vetëm ndikimin rrënjësor në realitetin politik shqiptar dhe jashtëshqiptar, ndryshimin e tyre, por edhe shumë të panjohura në vetë atë realitet dhe në ambientin ku është vendosur. Me gjithë keqardhjen e sinqertë për viktimat dhe konsekuencat e luftës, kam besim të plotë se UÇK-ja, ashtu siç doli në skenë, në mënyrë dinjitoze dhe efikase do të dijë ta përmbushë misionin e vet, duke e mundur edhe luftën si të tillë, ose së paku, t'i kontribuojë edhe këtij qëllimi, me karakter universal, gjithënjerëzor dhe fisnik.

Ukshin Hoti: pjesë nga vepra “Bisedë përmes hekurash"


Me vrasje nuk mund të vriten të vërtetat dhe as idealet

Sikur të kishte pasur njëmend terroristë dhe aq sa i pandehin serbët, do të ishte përmbysur e tërë Evropa dhe jo vetëm Serbia. Duke i shpallur për terroristë e fundamentalistë, nuk mund të blehet edhe më tutje përkrahja dhe as simpatia e Evropës, sepse në atë mënyrë ajo do t'i konservonte raportet e veta; nuk do të ishte në interesin as të Serbisë as të rusëve dhe as të Evropës aziatizimi i shqiptarëve në trojet e veta dhe në kontinentin e vet. Dhe askush që dëshiron të mbetet në nivelin e njeriut dhe të principeve të deklaruara; në harmoni me veten dhe me Zotin, nuk guxon t'i shikojë vrasjet me indiferencë, qoftë edhe të kamufluar, si aktivitet politiko-diplomatik, dhe as t'i tolerojë ato, qoftë edhe me motivin cinik për reduktimin e forcës së UÇK-së. Me vrasje nuk mund të vriten të vërtetat dhe as idealet, dhe as që mund të shuhen aspiratat legjitime të një populli të tërë. Vrasja nuk e tremb njeriun e idealit dhe as popullin e vetëdijësuar për veten. Ajo nuk mund të arsyetohet me trillime, as të miteve. Një popull i tërë nuk mund të quhet terrorist. Andaj, vrasja e bartësve të idealeve të tij dhe të të vërtetave të argumentuara nga çdo aspekt dhe në të gjitha nivelet, nuk mund ta ndalojë avancimin e proceseve përpara. Mbetet krim që e dënojnë edhe njerëzit edhe perënditë, që nuk e ha mendja as e njeriut dhe as e perëndisë: që e vret ndërgjegjen e njerëzimit; që e vret edhe vrasësin. Vrasja të vret dhe kjo është e tëra. Ajo nuk mund të kuptimësojë asnjë krim. Pavarësisht nga vrasjet, shqiptarët do ta vazhdojnë marshimin e tyre drejt lirisë së vet; caqeve që u takojnë edhe si popull edhe si komb. Ky është fati i tyre i determinuar historikisht dhe ata këtë doemos do ta takojnë.