Pasuria gjuhësore në "Kanunin e Lekë Dukagjinit"

[Fiori]

Shqiptar
Registered User
(7/10/00 9:19:31 am)
--------------------------------------------------------------------------------
Prof. As. Dr. David Luka




(Varianti i Pukës)

Në Kanunin e Lekë Dukagjinit (varianti i Pukës) pasuria gjuhësore e shqipes është shpalosur në tërë gjerësinë dhe thellësinë e saj. Nuk besoj të ketë vepër tjetër ku gjuha shqipe të paraqitet aq saktë, aq e përkryer e në të njëjtën kohë e ndërtuar krejt thjesht, por gjithsesi e aftë për të shprehur në mënyrë të plotë norma morale e juridike që rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet njerëzve. Mbase është edhe merita e z. Meçi, që një pjesë të përmbledhjes e ka dhënë me shkronja kursive, duke ruajtur të paprekur formulimin e vetë vendësve.

Kanuni është ligj dhe ligji nuk duhet të ketë ekuivoke. Populli i krahinës së Pukës, që është autori i këtij Kanuni, i ka shprehur këto norma kaq qartë sa nuk mund t'u heqësh e as t'u shtosh asnjë fjalë pa prishur kuptimin e tyre. Gjithçka është në vendin e vet e me funksion të caktuar përsosmërisht me objektin që trajton. Këndej shumë shprehje të këtij Kanuni kthehen në sentenca jo vetëm tejet të sakta, po shpesh edhe të argumentuara e disa herë të dhëna edhe me ngjyrime artistike. Fjala në Kanunin e Pukës është "gur i çmuar", ajo nuk hidhet "pa kontroll", përndryshe po gabove detyrohesh të paguash gjobën. Prandaj duhet të jesh i matur. Fjala, pra kthehet në gur miliar që tregon se nga duhet ecur, po edhe si duhet ecur. Në këtë mes ajo kthehet në një mjet të fuqishëm ekzekutiv. Forca e fjalës në këtë Kanun është mahnitëse. S'ka asgjë mangut e asgjë tepër. Ka një kursim të tejskajshëm të saj në një ndërtim konciz të përkryer e për t'u pasur zili. Idiomat këtu kthehen në aksioma, të cilat pranohen pa diskutim. Khs. këtu Grueja e huej nuk preket me dorë, E di shpijaku kur përpushet zjarmi, Berrejshmi i humb të gjitha, Në shpi të huej nuk hyhet pa të zonë, Marren e lan pushka etj.

Të përkryera paraqiten normat e arsyetuara. Së pari jepet në mënyrë tepër koncize veprimi a fakti; më pas edhe argumentimi i domosdoshmërisë së kryerjes së tij. Khs. E bani, s'e bani pula vonë; s'ruej pulën tande!, Në va s'i dilet kuj në pritë. Gjaksorët të lypin vend tjetër, O laj, o lsho çiken e huej. Kush me zort s'të ka ba me e xanë, E pëlqeve para se me e xanë; ça do me i pa tash?!, Dazem pa mish nuk ka; banu gati pra, E pëlqeve, bleje; s'e pëlqeve, lee. Gja me zort s'po të nep kush!

Disa sentenca shprehen me një mendim të prerë. Ata janë tepër të qarta, prandaj kërkojnë zbatim pa mëdyshje. E kush nuk i zbaton, E bje, në mend katundi!. Khs. Me zort nuk mbahen bashkë gjindtë e shpisë!, Qeni do hekrat e hekrat janë në dorë të zot, Pse je shpi e madhe, mos i hap krahët përtej pashit tand, Varret nuk i preken as i trazohen kuj. As hasmit. I paburri ka punë me varret e hueja!, Morti-mort, miku-mik! Ndryshe koritesh, Gjithkush ka vendin e vet. Lypja e gjeja etj.

Shpirti i pukjanit njeh edhe të bukurën në shprehjen e normave që rregullojnë etikën morale të tij. Shprehjet: Korinë e çikës nuk mund e durojnë malet!, Njerka s'bahet nanë: Nana-diell e njerka-hanë!, Nderi i grues asht si gastarja. U thye, s'gjitet ma! etj. janë për t'u marrë si shembull ndërtimi artistik.

Fjalitë eliptike me ndërtime tejet lakonike, do të mbeten gjithnjë si kryevepra të vërteta të sintaksës popullore, ende e studiuar fare pak. Si shembull po marr katër fjalë, të cilat sqarojnë pa asnjë mëdyshje të gjitha diskutimet që ka bërë parlamenti ynë në ligjin për pronësinë e tokës. Thuhet tepër qartë në Kanu se si duhet zgjidhur kjo pronësi: I zoti tokën - puna bimën. Në këto dy fjali lapidare, mungon kallëzuesi. Sepse, në këto raste kallëzuesi del i tepërt. Ka një mësim universal në Kanu, që duhet mbajtur gjithnjë parasysh: Mos hec me kambët e tua e me mendt e hueja, dhe Kush shkon në gjyq me kambët e veta e me mend të tjetërkuj - paguen gjobën!

Ndërtimet sintaksore në Kanu janë pjesa më pak e studiuar e që ia vlen gjithnjë të bëhen objekt diskutimi. Shembujt: Ma plaku - te oxhaku, Kufini kufinin e ha, Kufi mbi kufi kanuja nuk ban etj., janë perla gjuhësore ku mendimi dhe fjala përputhen përsosmërisht.


* * *

Përpjekja për të dhënë një mendim sa më të saktë, zakonisht shoqërohet edhe me nevojën e krijimit të fjalëve të reja e të kuptimeve të reja, si edhe me formime të ndryshme para e prapashtesore. Në këtë drejtim Kanuja është minierë e pafund.

Së pari, pasuria e madhe e kompozicionit (juxtapozicionit a pranëvënies) e deri te përngjitjet, çka tregon se pukjani e ka kërkuar fjalën dhe ia ka arritur ta ndërtojë në natyrën e së folmes së vet. Krahas kompozitave pak a shumë të njohura si berrejshëm, bespremë, gjakhupës, kryekcyem, kryeshëndosh, kryeulët, krushkapar, mikpremë, ngucakeq, thekpremë etj., ka krijuar edhe kompozita të tjera tepër të goditura si shtiekeq, kryemveti, kryeherët, kanopkali, dypërnjah etj. Tashmë dihet që kompozicioni shpreh gjithnjë vitalitetin e një gjuhe.

Neologjizmat në Kanu janë të shumta e mbi të gjitha të ndërtuara bukur. Khs, këtu p.sh. tregtore për "dyqan", veshatare "ajo që vesh nusen", gjamatarë "ata që bëjnë gjamën", pritarë "ata që dalin në pritë", ngucatarë "ata që ngucin kënd", bashkari, palutë "ulur, palosur", folja prapoj "me u prapsur", që e ndeshim edhe te cikli i kreshnikëve, njome-ja në shprehjen "bukën e njomen" etj., të cilat krejt mirë mund të përdoren edhe sot, duke e pasuruar gjuhën e sotme letrare shqipe me atë leksik aq shprehës e të bukur të Veriut të vendit, që është lënë në harresë pa shkak.

Në Kanu dalin edhe shumë fjalë të rralla si brac "vjedhës", çarim në shprehjen në korrje e në çarim, folja /me/ kue, mashtrabë, hallakat, /me/ shafitë, me gjasë metateza e foljes tjetër me të njëjtin kuptim "me fashitë", kmendë në dubletën lesh e kmendë etj., gjithashtu edhe formime me parashtesa e prapashtesa, khs. /me/ përgojue, /me/ ndërkambë, gojaçe, bestar, /me/ hjeksue etj.

Fjalë të huaja në Kanu ka pak; janë kryesisht sllave (caran, çarranik, dever "djali që shoqëron nusen duke tërhequr kalin për freri" etj.) e turke (bedel, jerevi, osull, takam etj.).

Mungesa e huazimeve në Kanunin e Pukës flet në të mirë të burimit vendës. Ndikimet e huaja ngjan të jenë të pakta e të papërfillshme. Ky është tregues i qartë i zanafillës autentike të tij.

Leksiku i Kanunit mund të bëhet objekt edhe për historinë e gjuhës shqipe. Ne po analizojmë këtu vetëm dy fjalë: spanispar dhe meteh. E para, në kontekstin Nusja shkon në gjini spanispar dy javë mbas martese ... mund të zbërthehet a analizohet "se panit të parë", pra "për herë të parë", ku pan- është folja /me/ pa në trajtën arkaike të pjesores me -n, që nuk përdoret më në gegërishte, po që vazhdon të gjallojë në toskërishte në formën parë.

Fjala e dytë meteh, në kontekstin kufini asht gur a meteh, ka kuptimin "shenja për të përcaktuar kufirin e një are". Gazulli jep edhe variantin metef-i, fjalë e përdorur edhe në Malësi të Madhe e në Mirditë, me dy kuptime "1. - kufi dhe 2. - vend i naltsuem e në të lam" (Fjalorth, f. 262). Pasi bën krahasimet me serbokroatishten dhe me greqishten, jep shpjegimin e plotë: "Në Kanu të Lekës guri i kufinit për me u pranue si i tillë do t'ishte i sjellun me teh kundruell gurit tjetër". Këndej Gazulli na qet në rrugë për të gjykuar se meteh paraqet një përngjitje me kuptimin "me teh", ku me është parafjalë e teh-u "anë e mprehtë". Kemi të bëjmë këtu me një fjalë që shpjegohet nëpërmjet shqipes e me mjetet e saj e që mund të bëhet zanafilla e etimologjisë së emrit të kahinës që quhet Metohi.

Ravizuam thërrmia gjuhe vetëm duke prekur drejtimet kryesore nga duhet nisur studimi i Kanunit të Lekë Dulagjinit (varianti i Pukës) në pikëpamje gjuhësore.

E theksojmë edhe njëherë se ky variant është burim i vërtetë, një gurrë e pashtershme, ku gjuhëtari mund të shuajë gjithnjë etjen. E bash për këtë duhet përgëzuar z. Meçi, që me përkushtim ka ruajtur trajtat origjinale, duke u dhënë gjuhëtarëve lëndën e parë për punime e studime të mëtejshme.


Fran Luli

[Fiori]

Kërkime rreth terminologjisë biblike në përqasje me leksikun e autorëve të vjetër të Veriut


Feja, si një pjesë e rëndësishme e kulturës së njeriut, ruan në vetvete një terminologji të caktuar dhe mjaft të pasur, si nga ana kuptimore, ashtu dhe nga ana e formës, bile me vlera të posaçme stilistikore. Ky fond leksikor është mjaft aktiv në fondin e përbashkët të gjuhës së një kombi. Veçohet në këtë mes terminologjia kishtare, rreth së cilës, prof. Eqrem Çabej shkruan: "Në gjuhën shqipe terminologjia kristiane me gurrë latine përbën shtresën më të moçme të gjuhës fetare"1 . Dhe, dihet që ndikimi latin mbi këtë terminologji është mjaft i fuqishëm, veçanërisht në atë pjesë të këtij leksiku, që ka hyrë dhe jeton në gjuhën e popullit, në dallim deri diku me format librore të ndikuara nga italishtja nëpërmes literaturës romane.

Duke parë vlerat e mëdha të leksikut me përmbajtje fetare në gjuhën shqipe ne vetë kemi ndërmarrë iniciativën e hartimit të një "Fjalori terminologjik kishtar dhe biblik", të cilin e kemi të përfunduar, me një fond rreth 2.800 fjalësh, ndonëse ndeshëm në mjaft vështirësi, sepse leksikografia jonë në këtë fushë nuk ka bërë asnjë hap të mirëfilltë, veç ndonjë artikulli të pjesshëm gjuhësor, apo të "Fjalorit biblik" të imz. Nikë Prelës, i cili mbetet në nivelin elementar (me vetëm 100 fjalë) dhe me mungesa të kritereve gjuhësore.

Shikuar dhe vlerësuar objektivisht, një material të pasur leksikor në fushën e terminologjisë biblike dhe kishtare, na kanë lënë autorët tanë të vjetër katolikë të Veriut: Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani, Kazazi e diçka Kuvendi i Arbënit, natyrisht në planin historik të leksikografisë sonë, nga vetë natyra e veprave të shkruara të tyre. Ata dhe ato monumente të vyera shkrimi ruajnë gjithë vlerën e madhe, në gjuhësinë historike dhe të sotme. Me këto vepra kanë operuar vazhdimisht gjuhëtarët e shquar të vendit dhe të huajt në studimet e tyre, duke dalë gjithmonë me rezultat. Me këto vepra operojnë edhe biblistët dhe religjiozët në përgjithësi, të cilët duhet të shtojnë punën e tyre me gjithë seriozitetin e duhur edhe në këtë pjesë të leksikut të shqipes, i pastudiuar dhe i palëvruar sa dhe si duhet deri sot.

Nga e gjithë kjo pasuri e madhe e terminologjisë fetare, ne këtu veçuam vetëm disa njësi leksikore biblike, të Testamentit të Vjetër dhe të Ri, duke lënë mënjanë atë sasi të madhe fjalësh, që lidhet me terminologjinë kishtare në përgjithësi. Bile, edhe këtu u kufizuam tek ato njësi, që dalin edhe ndër autorët e vjetër, ku, si më i vjetri, ashtu dhe më i pasuri, na rezulton Buzuku. Këtë leksik u përpoqëm disi ta ndajmë në fusha të veçanta, sipas përmbajtjes kuptimore të sferës konkrete, abstrakte, si dhe të kuptimeve figurative.

Në radhë të parë, vijnë në vështrim emërtimet e atyre figurave të mëdha të njohura dhe të dalluara, me vlerë të veçantë emocionale, si Zoti, Krishti, apostujt, profetët, dishepujt dhe emrat e klerikëve, si: Zoti (gjithë autorët), kompozitat Zotynë (Buz.Bar.Kaz.) Zonja (po ata), Krishti (gjithë), apostoll (Buz.), profetë-a (Buz.Bar.Bog.), dishipull-i (Buz.Bog.), prift-i (gjithë) bashkë me emërtimet e tjera të tij bari-u (gjithë), uratë-a (riti ortodoks) dhe me funksionet e veta predikator (Buz.Bud.), rrëfyes-i (Bud.), rëfyes (Bar.Kaz.). Shtohen aty edhe emra të tjerë meshtarësh hierarkish të ndryshme, si: upeshkëp-i (Bud.Bar.Bog.), upeshkup (Buz.), patriarkë-a (Buz.Bar.Bog.). Vetë Zoti ruan te populli e tek liturgjia disa emërtime, me vlera të veçanta kuptimore, si: At(ë)-i (gjithë), Krijuesi, Hyji, (Bog. Kaz.), Ruojtës-i (Buz.) ndërsa Krishti del me disa emra të tjerë simbole, bile me më se një vlerë emocionale në vetëdijen e besimtarit, si p.sh. Biri (gjithë), Lumi (I) (Buz.Bar.Kaz.), Mesi-a (Buz.Bog.), Ngadhënjyes-i (Bar.), Ngjallmi(I) (Kaz.), Pushtetshmi(I) (Bar.), Qengj-i (Buz.), Shëlbues-i (Bog.Kaz.), Shëlbuos-i (Buz.), Shërbëtor (Buz.Bar.), Yll-i (po ata). Emri Shenjt, veç kësaj forme të mirëfilltë te Buzuku, na shfaqet edhe si Shint-i (Bar.) dhe Shenjt-i (Kaz.), duke afruar këtu edhe trajtën më të vjetër Sent të imz. P. Engjëllit (1462).

Nga emrat e tjerë biblikë, më tepër të përgjithshëm, që lidhen me shërbimet, shërbesat dhe me punët e drejtimin e fesë dhe të besimtarëve të saj, duhen renditur edhe këta: regj, rregj-i (Buz.Bar.Bog.) me kuptimin e mbretit, të plotfuqishmit; femrorja regjëneshë-a (Bog.) me kuptimin e mbretëreshës, Zojës, Virgjënë-a dhe Virgjinë-a (gjithë), xhakon e diakon-i (Buz.Bar.), bashkë me emrat e njerëzve dhe figurave të ditura, të mençura, që japin mësime të ndryshme feje, si: doktuor-i (Buz.), gjukatës-i (gjithë), plak, pleqtë (Buz.Bar.), "përfaqësues të popullit izraelit", shkrues, shkruos-i (Bar.Buz.), jeremi-a (Bud.Bar.), remit-i (Buz.) "murg që jeton i vetmuar". Kuptim të veçantë figurativ ruan emri engjëll-i (gjithë) i cili fluturon në qiell dhe ruan besimtarët e fesë dhe të Zotit, duke u quajtur edhe Ejëlli i Rojës (së njeriut). Nga emrat e fiseve, duhen veçuar Nazarenas (emër me të cilin mbiquhet edhe Jezusi), si dhe Levit-i (të dy trajta të Bogdanit). Si emra figurash negative në Bibël merren Ponc Pilati (Kaz.) "qeveritar i Judesë që dënoi për vdekje në kryq Krishtin", Satanë-a (Buz.) "i pari i djajve, kundërshtar i Zotit, që josh njerëzit në mëkate", Xhudhi-ni (gjithë), Gjudhi-ni (Bud.) "torturues i Krishtit", por që në zanafillë quhej edhe jude-jtë "banorë të krahinës së Judesë, çifut, hebre".

Një vend të mirë në terminologjinë biblike zënë emrat e objekteve të kultit dhe pajisjet e këtyre objekteve dhe të sendeve të tjera. Nga objektet, vjen menjëherë emri kishë-a (Bar.Kaz.), klishë (Buz.), quajtur edhe Shtëpia e Zotit, bashkë me elter-i (Buz.), ilter (Bud.), konkë-a (Buz.) "kungë kishe, hapësirë gjysmërrethi mbas lterit", sinagogë-a (Buz.) "lloj ndërtese, ku bëheshin mbledhje nga hebrenjtë dhe celebronin kultin e tyre, famulli izraelite", kurse nga pajisjet, mjetet dhe sendet e tjera, që përdoren në kishë a në ritet dhe ceremonitë e ndryshme fetare, duhen dalluar edhe këto: kelq-i (Buz.) "kupë e argjendtë ku mbahet ostja e kungimit", kem në trajtat e ndryshme kjem-i (Bog.), kiem (Bud.), njem (Bar.) "lloj tymi me aromë, temjan", këndelë-a (Buz.), këndellë-a (Bud.Bar.) "qiri në shandan", kryq-ja (gjithë), manë-a (Buz.Bog.) "ushqim shpirtëror, që sjell mrekulli", mirrë-a (po ata) "lloj melhemi me erë të mirë, që përdorej si dhuratë shpirtërore", oste-ja (Buz.), petëk-u (Buz.Bar.), putir-i (po ata), trombetë-a (Bar.), trombetë (Buz.), tryezë (Buz.Kaz.), tryesë (Bar.), testament (Buz.Bar.), ungjill-i (Buz.Bog.Kaz.), ungjinj-i (Bud.), ushqim (Bar.), voj-të (Buz.), voj-i (Bar.).

Festat dhe të kremtet e shumta fetare, uratët, faljet, lutjet janë ushtruar vazhdimisht nga besimtarët, që nga kohët e hershme, në përhapjen e kristianizmit dhe deri në kohët e sotme, të cilat formojnë një pjesë mjaft të mirë të terminologjisë rreth së cilës po flasim. Në këto sfera kuptimore hyjnë fjalë të tilla, si: festë-a (gjithë), kremë-a (Kuv. Arb) "e kremtë", kretme-ja (Kaz.) me metatezë, Pashkë-a (Buz.Bog.Kaz.) si njëjës i hershëm, Pashkëtë (Bar), Rrshajë-t (Buz.); Ditëa e Zotit (Buz.Kaz.), uratë-a (Bud.Bar.), oratë-a (Buz.), oruom(me) (Buz.), fal (Bud.Bar.), nfal (Buz.), letani-të (Buz.Bud.) "lutje me ndërrim, herë meshtari, herë besimtarët", lus lut (gjithë) rrëfyemitë(të) (Bud.), rëfyemitë(të) (Bar.), rëfyenj (Buz.), rrëfye(me u) (Bud.) rëfyem(me u) (Bar.). Kuptimisht, nuk janë larg këtyre njesive leksikore fetare edhe ato që lidhen me shërbimet, shërbesat, praktikat, mënyrat dhe veprimet e ndryshme të ushtruara ndaj fesë dhe besimit ndaj Zotit, shenjtërve, kishës. Si të tillë, duhen zgjedhur këto fjalë: adhëroj (Bud.), agjënim, angjënim (po ai) "agjërim", ngjënim-i (Buz.Bud.Bar.), ngjënoj (Buz.Kaz.), ngjinesë-a (Bog.) "mbajtja e të kremteve", pagëzim (Kaz.), pagëzonj (Buz.Bud.Kaz.), pendesë (po ata) "detyrimi që i jep meshtari atij që rrëfehet", predikim (Buz.Kaz.), predikoj (gjithë), përdhëkuem(me) (Bar.), profeci-a (Buz.), profaci-a (Bud.), profeti-a (Bog.), profetixuem(me) (Bog.), profetixuom(me) (Buz.), sakrific-i (po ai), sakrifikonj (Buz.Bar.) psalikim-i (Bud.) "lutje dhe ceremoni të priftit në varrimin e të vdekurit", me ndikim të psalt-it, si tek folja të psalikohet dhe tek emri të psalikuomitë (të po këtij autori)2 , shëlbim (Bog.Kaz) "salvim, shpëtim", shëlbonj (Buz.), shëlboj (Bog.Kaz.), shëlbuemit(të) (Bog.), shërbenj (Buz.), shërbyem(me) (Bar.Kaz.), shërbim (Bar.), shërbëtyrë-a (gjithë) "shërbesë fetare", shekronj (Bud.), shekruem(me) (Buz.Bar.), "shuguroj" Voj-të (Buz.), voj-i (Bar.), vojim-i (Kaz.) "lyerje me vaj të shenjtë e një të vdekuri", vangjelizuom(me) (Buz.), vangjelixuem(me) (Bog.) "ungjillëzoj, përhap ungjillin ndër popuj", vengjille-ja (Buz.Kaz.) "agjërim, agjëresë". Gjithnjë me këto terma shkojnë edhe disa që lidhen me jetën dhe vdekjen e njeriut besimtar, si: martesë-a (Kaz.), kunorë-a (Buz.Bar.Kaz.), mort-ja,-i (gjithë).

Disa emërtime të tjera, në mënyrë figurative dhe me efkte të forta emocionale, flasin për hapësirat, vendet dhe mjediset e ndryshme, qiellore e nëntokësore, si p.sh. qiell-ja (Buz.Bar.Kaz.), ferr-i (Bar.Kaz.), ferrë-a (Buz.), abis-i (Buz.) "ferri, fundi i ferrit, humnerë", parris-i (Buz.Kkaz.), paris e parris (të tjerët).

Mjaft njësi leksikore na paraqiten si të kundërta kuptimisht me njëra-tjetrën, në formë antonimesh shprehur me mjete të ndryshme gramatikore ose si antonime të mirëfillta fjalësh, të cilat përmbajnë në vetvete veprime apo cilësi të kundërvëna, gjithsesi pozitive e negative. Si antonime të drejtëpërdrejta duhet të merren këto: bekuomitë(të) (Buz.), bekuom(me) (po ai) -mallëkim-i (Bog.Bar.), mallëkoj (gjithë), fal (Bud.Bar.), nfal (Buz.), ndishkoj (gjithë); fëlliqëni-a (Buz.) -vërtyt-ja (Buz.Bar.Kaz.); fe-ja (po ata) -hereti-a (Bog.); feshim(i) (Buz.Bud.) - pafe(i) (Buz.Bar.Kaz.), pafeshim(i) (Bar.) bashkë me pagan-e (Bog.) e pëgamë(i) (Bud.Bog.), pëganë(i) (Buz.); kërshtenë(i) (gjithë) -pakrështenë(i) (Buz.), ngushullim-i, (Buz.) ngushëllim-i (Bar.) - shkushullim-i (Buz.), çkushullim (Bud.) si dhe mbiemrat përkatës shkushulluom(i), çkushulluom(i) (po ata). Gjithnjë kundërvënie leksikore vërejmë edhe tek njësitë e mëposhtme, ndonëse të shprehura me pjesë të ndryshme të ligjëratës, si: tëndim-i (Bog.Kaz.), tënduem(me) (Bog.Bar.) -paqe-ja (Buz.Kaz.), pajqa (Bar.) paqe shpirtërore; mkat-i (Bar.), mpkat (Bud.Bog.Kaz.), kuat-i (Buz.) -pamkat(i) (Bar.), pakuat(i) (Buz.).

Vlerë të veçantë stilistikore ruajnë disa mbiemra, të cilët shprehin cilësi, veç atyre që i kemi analizuar, si: mëshëriershim(i) (Bar.Kaz.) "i mëshirshëm", pasosunë(i) (po ata), penduom(i) (Buz.), përhirshim(i) (Buz.), përvutë(i) (Buz.Bar.) "i përvujtë", shenjtënuom(i) (Buz.), shpërblenë(i) (Buz.), çpërblemë(i) (Bar.) "i shpërblyer", shëlbuom(i) (Buz.) "i shpëtuar", urdhënuem(i) (Bar.Kaz.), urtë(i) (Buz.Bar.Kaz.), zemërëdhimbshim (Buz.). Me sens negativ, duhet të merren mbiemrat e tjerë: fëlliqunë(i) (Buz.), fëlliqm(i) (Kaz.), fëllijm(i) (Bar.) "i papastër shpirtërisht", pabesë(i) (Bar.), pabesim(i) (Buz.), truom(i) (Buz.).

Në fondin e pasur të terminologjisë biblike, një vend të mirë zënë fjalët me kuptim abstrakt, ku figuracioni i tyre është e një vlere të veçantë dhe të shprehurit del mjaft i qartë me gjithë nuancat e duhura. Nga emrat, dallojmë: gjyq-i (Buz.Bar.Kaz.) i Zotit, kreatyrë-a (Buz.Bog.), krautyrë (Bud.), korp-i (Buz.Bar.Kaz.), lëmoshënë-a (gjithë) "lëmoshë", mërekull-i (Buz.Bar.), mërekulli-a (Buz.Bud.), mbrrakulli-a (Bar.), mundim-i (Buz.Bar.Kaz.), permetim-i (Bar.) "premtim", pushtet-ja (Buz.Bar.Kaz), regjëni-a (gjithë) "mbretëri e Zotit", shejtëni-a (Bog.) shenjtëni-a (Buz.), shintëni (Bar.), shëmbëllesë-a (Buz.), shëmbëlltyrë-a (Bog.), shëmëlltyrë (Bar.), shëmbëllëtyrë (Bud.), shënbëlltyrë (Buz.), shkandullë-i (gjithë), shpënesë-a (Buz.), shpinesë (Kuv.Arb.), shpëresë (Bog.Bud.Kaz.), shpirt-i (Buz.Bar.) shpjert-i (Kaz.), themel-i (Bar.) i fesë, vepërë-a (Buz.), vepër (Kaz.), vistar-i (Buz.) "visar" i Shpirtit të Shenjtë, vullëndet-ja (Bar.), vullundet-ja (Kaz.); nga foljet po rendisim: kastiguom(me) (Buz.), kastigonj (Bud.Bog.), kushtuom(me) (Buz.Bar.), pajtoj (po ata), përmetuem(me) (Bar.Kaz.) "premtoj", shenjtënuom(me) (Buz.), shejtënuem(me) (Kaz.), shintënuem(me) (Bar.), shpërblenë(me) (Buz.), çpërblemë(me) (Bar.Kaz.) "shpërblej", shpëryem(me) (Bar.Kaz.) "shpresoj", trathëtuom(me) (Buz.); si ndajfolje, veçohet fjala xhudhisht (Buz.) "si xhudhini".

Dy fjalë, që dëshmojnë Shkrimin e Shenjtë janë: Biblje-a (Bog.), rrasë-a (Buz.) "rrasat, tabulat e 10 urdhërimeve të Zotit", bashkë me mbiemrin shkruom(i) (Buz.), shkruem(i) (Bar.).


1E. Çabej, "Studime gjuhësore", vëll.IV, f.261.

*Shkurtime emra autorësh: Bar. (F. Bardhi), Bog. (P.Bogdani), Bud. (P. Budi), Buz. (Gj. Buzuku), Kaz. (N.Kazazi), Kuv.Arb. (Kuvendi i Arbënit).

2 Po ai, Vep e cit. , vëll.II., f.105.




Phoenix 09 - Artikulli 08
www.dardania.com/phoenix/...art08.html

© Phoenix - Bashkimi Katolik i Publicistëve Shqiptarë
Riprodhimi dhe shpërndarja vetëm me lejen e redaksisë.
www.dardania.com/phoenix

[Fiori]

VLERAT E MËDHA KULTURORE DHE GJUHËSORE TË POPULLIT TË SHPREHUNA NDËR NORMAT KANUNORE

Urtësinë, squetësinë dhe dijen e vet në përgjithësi, populli ynë e ka shprehë në forma e mënyra të ndryshme në çdo fushë të jetës dhe të veprimtarisë së gjallë dhe të larmishme, pasqyrue këto me një gjuhë e ligjeratë të zhdërvjelltë. Në këtë mënyrë, mendimi dhe forma e shprehjes së tij, kurdoherë kanë shkue paralel dhe në unitet të pashkëputun.

Në këtë shkrim, prej "Kanunit të Skanderbegut" të emzot Frano Illisë na përzgjodhme vetëm disa njisi gjuhësore, kryesisht sintagma (grupe e togje fjalësh) të cilat paraqesin interesë të veçantë, nga kuptimi dhe forma e tyne. Bile, edhe këtu, u kufizueme vetëm në sferën e kishës, familjes, martesës, fejesës, nderës, beve e betimeve, shoqënue edhe me disa shprehje frazeologjike, sepse autori i këtij shkrimi ka pregatitë një monografi të veçantë, titullue "Fjalorët e Kanunit të Skanderbegut", me disa nëndamje: leksik, sintagma, frazeologji, fjalë të urta e proverba, norma e sentenca, përshëndetje, urime e ngushëllime (që pret të botohet).


1. Kisha

Dihet nga çdo studiues serioz se terminologjia kishtare asht mjaf e pasun dhe e larmishme, si te çdo popull me besim kristian, ashtu dhe te populli ynë. Bile këtu te na, kjo terminologji ka hy thellë edhe ndër kode e kanone popullore, çka flet mirë për ndikimin e madh të fesë e të kishës në jetën e gjallë e të gjatë të popullit shqyptar. Kjo ishte arsyeja kryesore që na bani para disa vjetësh ta pasqyrojshim këtë ndikim dhe këtë vend të posaçëm, që xen feja ndër kanunet tona, tue u gërshetue kështu kultura fetare me kulturën popullore, të dyja pjesë përbase të kulturës në përgjithësi1


a. Sintagma me kuptim të qartë

Kumaria e martesës (III/II)2, Kumaria e pagzimit, Kumaria e krezmimit (III/IV 106), Lidhja me kunorë (166), Kunora fetare (IV/XXXII,XXXIII, 388, 391, 394), Grueja e pakunorët (427), Besa e kunorës (455), Emni i Zotit (2488,2449), Ligje fetare (3428,3429), I pari i fesë (3431,3492).

b. Sintagma për spjegime


Këto njësi kanë nevojë me u qartësue, sepse kuptimi i tyne ndër nene e paragrafe të Kanunit mbetë i errët.

Derë kishe (99) - shpitë e familjet e lidhuna me njana-tjetrën me kumbari pagzimi; vetë fëmija që pagëzohet me nunin.

Shën Gjon(99) - Shnjon, derë kishe.

Kunora e pazgjidhun (470) - kunora fetare e vetme, e papërsritshme prej fesë katolike.

Festa të veçanta (700) - festa fetare, që kremtohen prej secilit katund.

Festa e katundeve(702) - festa të veçanta.

Festa e fiseve (702) - festa, që lusin fiset, zakonisht, zgjasin nji darkë.

Kryq dylli (796) - kryq që i vihet në gjoks të vdekunit, pa hy ende në dhé.

Të lanunat për shpirt (X/,XI) - pasuni e tundshme a e patundshme, që len dikush në kishë, për shpirt të vet ose të parëve të tij.

Gjaja e Kishës (3456) - pronat dhe pasunitë e kishës, të cilat janë të paprekshme.

Malli i Kishës (3457) - gjaja e kishës.

Ndera e Kishës (3433, VII/III) - ruejtaj e autoritetit dhe e figurës së kishës prej besimtarëve të saj.

Hija e Kishës (3427, 3438, 3445, 3446) - rrethina, territori i kishës, bashkë me vorret në përdorim.

Të drejtat e Kishës (VII/V) - tagret, që kisha ka mbi pasunitë e veta, shitjen e blemjen, marrjen dhe përdorimin e lëmoshave të saj.

Pleqtë e Kishës (3453, 3459, 3462, 3500,3 501, 3505) - burra të ndershëm dhe të urtë, që zgjidhen prej famullisë dhe pëlqehen prej famullitarit, përfaqsojnë famullinë, ndihmojnë famullitarin në rregullimin e pasunisë së kishës, në të venduemit e tokave dhe të gjasë së gjallë, njoftojnë ipeshkvin në rasë të keqpërdorimit të pasunisë së kishës prej famullitarit.

Haku i kishës (3493) - detyrimet materiale, që kanë banorët e famullisë ndaj famullitarit për shërbimet e tij fetare, simbas zakonit të vendit dhe pëlqimit të ipeshkvit.

Haku i shpirtit (3493,3496) - haku i kishës.

Punëtorët e Kishës (3514, 3516, 3533) - nji a disa njerëz, që janë vendue te famullitari me ba punët e nevojshme me nji pagesë të caktueme, simbas pëlqimit të dy palëve; flasin në emën të famullitarit dhe mbrohen prej këtij dhe prej katundit.

Fajtorë të Kishës (3517, 3518, 3520, 3534) - njerëz, që kanë ba faje të randa ndaj kishës, tue u dënue prej popullit simbas kanunit, si: gjobë, leçitje, nxjerrje jashtë vendit, lanje e tokave djerr, premje pemësh, djegje shtëpisë, deri në grimje.

Vizitë baritore (3467,3473, 3474) - vizita, shëtitja, që ban ipeshkvi në dioçez të vet për me pa gjendjen e kishës, tue kontrollue rregjistrat e kishës; pret e nderon popullin besimtar për kërkesat e ankesat e tij, predikon, krezmon, thërret këshillat e kishave, kuvendon e pleqnon me ta, ndigjon me vëmendje e përkushtim fetar ankimet e hallet e tyne.

Pushtet fetar (3466) - autoriteti, të drejtat, që ka ipeshkvi në mbarë dioçezin e vet, mbi çdo famullitar e besimtar të këtij dioçezi, tue mbikqyrë punët fetare, tue shugurue meshtarë, tue i emnue e transferue si ta shohin ai të udhës dhe të mirës e të mbarës së famullisë e të shërbimit fetar ndaj saj e besimtarëve.

Punët fetare (3469, 3473, 3517) - punët dhe çeshtjet e ndryshme, që kryhen ndër kisha, famullina e dioçese, gjithnjë me karakter e përmbajtje fetare.

Nevoja fetare (3469) - nevojat, që besimtari i paraqet ipeshkvit, të cilat nuk mund t'i kryejë famullitari.

Shërbim fetar (3491) - punët, shërbimet fetare, që kryen famullitari për besimtarët e famullisë së vet; khs. dhe punë fetare.

Ndëshkimet kishtare (3517 - dënimet dhe ndëshkimet, që jep kisha për punët thjeshtë fetare, jo për fajtorët e kishës, të cilëve këtë ndëshkim jua jep populli.

Ndorja e famullisë (3456, 3480) - mbrojtja që i bâhet kishës dhe pronave të saj, simbas kanunit prej famullisë a katundit.

Ndore e preme (3523) - gjoba që i vëhet vjedhësit, i cili gjanë e vjedhun e ka mshehë në kishë, pa dije të famullitarit; gjoba i kalon katundit, 100 desh e nji kà.

E mira shpirtnore (3491) - shërbimet sa më të mira, që kryen famullitari ndaj besimtarëve të vet.

2. Familja


Familja, si nji organizim i caktuar i jetës dhe i veprimtarisë shoqnore, ka xanë nji vend të veçantë e të randësishëm ndër kanunet tona, me nji terminologji të pasun dhe me kulurën e posaçme, që ka pasë kjo bërthamë në sfondin e përgjithshëm të kulturës së kombit. Në nji vështrim të gjanë, në familje hynë: vllaznia, kushrinia, gjinia, fisi, të linduna, të lidhuna e të trashigimueme nëpërmjet fejesës e martesës. Nga ana gjuhësore, këtu do të ndeshen terma të tilla si: babë, nanë, vlla, motër, kushri, nip, mbesë, bir, bijë, burr, grue, djalë, vajzë, brez, fmijë, zot e zojë (shtëpie), pjellë, kopil, jetim, gjak, barrë, kulm, oxhak, kumbari, e mjaft të tjera.


a) Sintagma me kuptim të qartë

Vllazni të afërt e Vllazni të largta(52),Martesë e ligjshme e Martesë e paligjshme (73),Fis i largët (52,55), Marrje flokësh (75), Kumar flokësh (86), I zoti i shtëpisë,E zoja e shtëpisë (147-154), Bijë e vërtetë(153), Burr i vejë, Grue e vejë(162-164), Unaza e shejit (200), Vajza e xanun(209), Paja e nuses (219), Fëmijët e paligjshëm(434), Djal jetim(X/VIII) Grue vejushë (515v), Vllau i parë (528), Vllau i madh (1301), Vllau i vogël (529,1301,1302), Vllau vejan (879), Ndamja e shtëpisë (1271), Martesa e parë (546), Martesa e dytë (545), Burri i dytë (536,539).


b. Sintagma për spjegime

Breza e afërt (51) - vllazni të ndamë prej nji zjarmi, votre.

Të ndamë nji zjarmi (51) - breza të afërt.

Vijë e drejtë (64) - rreshtimi, ecja njeni mbas tjetrit i brezave: stërgjyshi, gjyshi, baba, biri, nipi, stërnipi.

Vija e tërthortë (64) - ecja, rrjedhja e brezave prej babave të ndryshëm: të nji trungu: ungji, vllau, nipi e mbasardhësit; prej tyne rrjedhin barqet, vllaznitë e fiset.

Vllazni të pshtetuna (58,59) - vllazni, që nuk kanë lidhje gjaku me nji fis por hyjnë në mbrojtje të atij fisi, tue jetue afër tij.

Të dalun fáre (61) - një a disa njerz, që kanë vdekë, por nuk lanë njerz të afërt në familje.

Brezi i parë (63) - vllazën e motra prej nji babe.

Kushrij gjinie (69) - bijt e dy burrave, që kanë gratë motra midis tyne.

Martesë me provë (139) - martesë, që bahej dikur rrallë, kur grueja kishte ndonji të metë fizike a biologjike; këtë martesë nuk e njohin as feja as kanuni.

Vajzë e folun (158) - vajzë, që i propozohet dikujt për fejesë.

Vajzë nën unazë (IV/XIII) - vajza në kohën e fejesës.

Barrë e vrame (IV/XLIX 553,556,557) - barra e fëmijës, që i mbetë grues mbasi i vdes burri.

Vajza barrë e vrame (920,925,927, 935)- - nji vajzë e tillë, por me të gjitha të drejtat dhe detyrimet e trashëgimit në shtëpi e pasuni.

Bijë në shpirt (1135v) - vajzë pa prind, që e merr dikush tjetër ta mbajë; vajzë e adaptueme.

Shndrrim vajzash (IX/XII) - ndrrimi i dy vajzave për fejesë midis dy shtëpive ku njëna merr e tjetra nep.

Pjellë e mallkueshme (432) - fëmijë i lindun prej prindve pa kunorë fetare, i paligjshëm nga feja e kanuni.

Kopil gardhiqesh (435) - fëmijë kopil, i paligjshëm, i lindun "jashtë vathit" "jashtë shtëpisë".

Babë i shpifun (555) - baba i fëmijës, që mbeti barrë e vrame; babë jo i vërtetë.

Vllazën për nanë (864) - vllazën prej nji nane, por babash të ndryshëm.

Vllazën për babë (865) - vllazën prej nji babe dhe me të drejta të barabarta trashigimi.

Vlla anamend (880) - nji vlla, që s'asht në rregull me mend të kresë dhe s'asht për martesë.

Bijë e shpifun (919) - vajzë barrë e vrame, që ka lê te shpia e burrit të dytë të nanës dhe njihet si bijë e këtij burri, po e lejoi shtëpia e babës së vërtetë.

Bijë e kujtueme (920) - bijë e shpifun.

Bir në shpirt (937,958,943v) - djal jetim ose edhe me prind, që merret prej nji çifti tjetër, që s'ka djal, me të drejtë trashigimi mbas vdekjes së atij çifti.

Babë në shpirt (942,944) - nji burr, që merr nji djal bir në shpirt, jashtë fisit të vet.

Pjestar i mbështetun (942) - djal jashtë fisit, i cili, mbas vdekjes së babës në shpirt, i mbështetet fisit të tij.

Plaku i trungut (903,-905) - plaku, mâ i vjetri i nji familjes prej diisa vllaznishë, nipash apo stërnipash, që gëzon një respekt të veçantë prej tanë pjestarëve të kësaj familje.

Plak i shkretë (907) - plak, që nuk ka djal në votër ose që nuk ka pjesë të tij.

Plakë e shkretë (907,910) - plakë, që nuk ka djalë dhe që i ka vdekë burri i vet.

Sheji i besnikisë (338) - unaza a rrethi, që venë në gisht nusja e dhandrri në ditën e vumjes së kunorës fetare katolike, si simbol i besës midis atij çifti të ri.

Sheji i barazimit (388) - simboli i barazisë midis burrit e grues; sheji i besnikisë.

Buka e vet (405) - buka, që shtrojnë në sofër prindët e nuses në atë ditë kur vajza vjen për ndeje të madhe; ma vonë shtrohet buka e dhandrrit, sheje këto të bashkimit me miqësi të dy shtëpive.

Buka e dhandrrit (405) - buka e vet.


3. Nderi

Për këtë cilësi të veçantë të karakterit të shqyptarit, kanë kenë vetë kanunet, me normat dhe rregullat e tyne, që e kanë mbrojtë fuqishëm nderin në përgjithësi, si dhe në veçanti nderin e burrit, por edhe të grues shqyptare. Kjo pikë e randsishme, veç trajtimit të saj si nji kapitull në vedi, nëpër kanunet tona, asht shkri, bile, edhe ndër nene e paragrafe të ndryshme të këtyne veprave kapitale. Asht me u thheksue, se nderi nuk del vetëm në planin personal (vehtjak) të njerit, por edhe në palnin e gjanë shoqnor, gja që ka ba, që këto norma kanunore të kenë rregullue, shpesh në mënyrë të përsosun, gjithë jetën shoqnore të popullit tonë, tue ruejtë, kështu, ekuilibret e nevojshme të kësaj jete, jo të lehtë me u përballue gjatë shekujve..

a. Sintagma me kuptim të qartë

Ndera e shtëpisë (pj.II, I/II, 1000), Ndera e marrun (3353), Faqja e zezë (17, 3358, 3363, 3424, 3417), Koria e randë (56), Grabitja e vajzës (141), Vjaza e grabitun (218), Mik i dyshimtë (609), Mik i pandershëm (610), Marrja e gjakut (pj. VI, I/IX), Gjak burri 2945), Gjak grueje (2946), Pajtimi i gjakut (3062), Falja e gjakut (3075, 3078 ,3084), Gjaku i falun (3096, 3098, 3109).

b) Sintagma për spjegime

Premje miku (56) - tradhtia, pabesia që i bâhet një miku në shtëpi të dikuj tue e vra, ose edhe ndonji fyemje tjetër të randë.

Gjak për huj (437v,527) - marrja e gjakut, vrasja e atij, që merr, grabitë të fejuemen prej të fejuemit.

Gjak i bamë (2704) - gjak a vrasje e bame prej dikuj.

Gjak i plotë (2771) - plagë, varrë e nji të palgosuni, shkaktue prej dikuj, por që kthehet ma vonë në vdekje.

Gjak pa hiri (2985,2987,2989,3002) - gjak a vrasje, që vjen pa dashje prej dikuj, i cili asht dhe gjykohet gabim, jo faj.

Vrasë për gjak (2737) - vrasje, që bahet me marrë gjak e hak, ku vrasësi nuk bjen në gjak, sepse ka marrë gjakun e vet; vrasja tashma, pushon, varet pushka.

Gjysë gjaku (2747,2770) - plaga, që i shkaktohet dikuj, si dhe helmatisja, që sjell vdekjen e njerit.

Lidhja për gjak (2876-2878) - dhanja e sigurisë, që i nepet shtëpisë së të vramit se nuk ka kush dorë, as hak as hile, në atë vrasje, si u kërkue, si s'u kërkue prej këesaj shtëpie.

Kuvendi për gjak (3014) - mosndjekja për gjak, në nji kohë të caktueme atë pacaktueme e shtëpisë së vrasësit prej shtëpisë së të vramit, lanja e lirë e kësaj shtëpie.

Kuvend pa caktim (3034) - lloj kuvendi për gjak, i pacaktuem si kohë, veçanarisht për periudha beset e ndorjet, si dhe në kohë lufte në vend.

Besa për gjak (3014) - kuvend për gjak ("kuvend" e "besë", në kanu janë nji).

Dorxanët e gjakut të pajtuem (3092) - burra të dalluem, të cilët, mbasi shtëpia e të vramit ta ketë falë gjakun, janë ndërmjetës dhe sigurojnë se shtëpia e të vramit s'do ta vrasin ma shtëpinë e vrasësit për atë gjak.

Çmimi i gjakut të falun (3111, 3113, 3119) - çmimi, shpërblimi në të holla, që asht i detyrueshëm me i dhanë shtëpia e vrasësit shtëpisë së të vramit për gjak të falun prej kësaj të fundit.

Buka e gjakut (3138,3142) - dreka, që shtrohet në shtëpi të vrasësit për shtëpi të vramit, mbasi kjo e fundit e ka falë gjakun.

E shkelmja për dhunë (2815) - të shkelunit, që i bahet trupit të vramit.

Pushkë për nderë (3366) - pushka, që qitet për me la mikun e premë në besë, gja që të ka zbardhë faqen.

Pushka për mik (3366) - pushkë për nderë.

Kryqi në derë (pj.VI/XXIV, 3142, 3147) - kryqi, që ban mbi derë të shtëpisë së vrasësit i zoti i shtepisë së të vramit, mbasi ky ka falë gjakun dhe asht hangër buka e gjakut; ky kryq mbetë aty gjithmonë si shej se ajo shtëpi ka pasë gjak.

Ndera e burrit (3381) - dinjiteti vetjak, virtyti i naltë shpirtnor, ma e madhja pasuni e tij, të cilat i mbron vetë.

Preka e grues (pj.VI, II/V) - prekja për të keq e saj nga nji mashkull, shtymja, pështymja, marrja e gjasë përdhunisht në shpinë a në dorë.

Me fishek në shpinë (449) - fisheku, me të cilin përcjellin bijën e tyne te shtëpia e burrit, kur ajo asht e pasjellshme moralisht; fisheku në pajë.

Dhanja e fishekut (pj.V,I/IV) - hjekja dorë prej dikuj për gjithmonë, si njeri i keq e i mbrapshtë shumë, tue i lanë dorë të lirë gjithkuj, që edhe ta vrasin këtë njeri, pa ra në gjak me askënd; fisheku mund të jetë i vertetë ose edhe me fjalë, i cili lëshohet prej babës për fëmijët e vet, prej të zotit të shtëpisë për rob të kësaj shtëpie, prej fisit për pjestarë të vet, prej prindve për bijën e martueme (që i lëshohet vetëm burrit e shtëpisë së tij).

Të premët e thekut (IV/XLI) - premja e disa thekëve të qemerit të grues prej burrit të saj, kur e lëshon, tue e nisë pa përcjellës në shtëpi të vet, për shkaqe morali të dobët.

Pengesa pa mbarim (167) - pengesë, që del në lidhje fejesash midis brezave sidomos midis njerzve në gjak e gjini, kuneti, kumbari, probatina, me ruejtë kështu, sa ma mirë gjakun në lidhjet martesore.

Mik mbas miku (588) - nji mik, që shkon në nji shtëpi të huej pa u thirrë, por i marrun prej nji miku tjetër i thirrun; këtij mikut "të dytë" i bahet nderim i veçantë në atë shtëpi; miku i thirrun e quen të dytin "mik mbas vedi".

Mik i dyshimtë, Mik i keq (609) - mik në shtëpi të huej, që shfaq dyshime dhe sjellje të dobta në qëndrimin e tij, veçanërisht në drejtim të moralit ndaj grave të shtëpisë, ku shkon; këtij soj miku i duhet ndejë "gati" dhe në fund t'i thohet të largohet prej andej sepse i zoti i shtëpisë a njerzit e tjerë të tij, me këtë qendrim korrekt e të ndershëm, nuk koriten, por nderojnë shtëpinë e tyne.

Mik buke (569) . mik, me të cilin ke ndërrue bukën, që asht në bukën tande, të ka pi kafen ose vetëm të ka ndezë çibukun (cigaren).

Dega e gjethit (VI/V) - nji rremb gjethi, që vehet në grykë të pushkës së mikut prej grues së saj shtëpie (në mungesë të mashkujve), të cilës, ky mik i kërkon përcjellje, me u sigurue, ose me kenë në besë gjatë rrugës së tij.

Besa e gjasë dhe e çobanit (VI/VIII,690-693) - besëlidhje midis dy a më shumë bajrakash për me i lanë shteg, rrugë të lirë kalimi njeni-tjetrit në vende të veta të caktueme çobanët me bagëti, udhëtarët e lajmëtarët.

Ndera e tufës (1072) - ogiçi, skjapi a vetë kumbona e tufës së bagëtive, të cilat nuk preken për asnji arësye.

4. Bé dhe betime

Nji ndër format e shprehjes së nji të vërtete, si pohim ashtu edhe mohim, janë betë dhe betimet e ndryshme, para njenit a disave, tue prekë diçka të shejtë a të shtrejtë, zakonisht kryqin, unjillin, fuguren a truproren e shejtit. Këto, gjithmonë kanë vertetue të dyshimtën dhe kanë zgjedhë mjaft paqartësina, tue sjellë pajtimin e rregullimin midis njerëzve, shpesh edhe për gjana e probleme shumë serioze në jetën sociale të vendit tonë. Kanunet tona, kështu e përcaktojnë, përafërsiasht benë: "Béja âsht thirrja e emnit të Zotit në dishmi të së vërtetës" (K.i Skanderbegut, f.161), ndërsa ai i Lekë Dukagjinit (f.60) e shkoqitë ma tepër, kështu: "Béja âsht nji sjellje besimtare, për mjet se cillës njeri, tuj dashtë me dalë së keq prej nji zhgarkimi të dhunshem, do të përkasë me dorë nji shej besimi, tuj e grishë emnin e Perëndis në dishmi të së vërtetës".

Betë janë të shumta, por ma të randat njihen dy: "Béja me gur në krah" dhe "beja në kryq e në unjill", të cilat ekzekutohen për probleme të vështira, faje të randa e sakrilegje, gjithnji haptas dhe në prani të shumë njerzve. Beja e rrejshme, ndër normat tona kanunore, asht dënue shumë rândë, përcjellë me shprehjen e urtë: "Béja në rrenë ka rrëfenë prej Zotit dhe faqen e zezë prej robit".

[Fiori]

a. Sintagma për spjegime

Béja në rrenë (2444) - béja, që bahet pa prova dhe dënohet randë prej njerzve dhe prej fesë.

Béja gojas (2450) - béja, që bahet vetëm me gojë, "për krye të fëmijve a njerzve të tjerë", pa asnjë shej a simbol besimi, të cilën kanuni s'e pranon as s'e njeh.

Béja në kishë (2457) - bé që bahet në kishë, tue prekë lterin.

Beja për të kaluemen (2461,2464) - beja, që bahet për me u la nji faji të bamë, për të cilin paditet dikush, ose për nji detyrë, që mendohet se e ka ba; asht beja ma e shpeshta, bahet për punë, hak, hile e dijeni.

Béja për të ardhshmen (2461,2464) - bé që bahet për me lidhë besë midis vedit, katundit e bajrakut, me ose pa afat; ajo bahet në kuvend, tue prekë nji shej besimi, tue kalue dorë më dorë nji gur midis burrave ose tue qitë revolen nga vedja e tij, që e ka me betimin e rastit; zakonisht, âsht bé e rrallë.

Béja e rrejshme (2472,2705,2706,2715v) - bé në rrenë.

Béja jashtë kishës (2452) - bé që bahet jashtë, në bar të njomë, në njomësinë e blerimin dhe mbi këto vehet sheji i besimit për benë që bahet.

Bé me parotë (2508,2558,2561,2564) - bé që bahet me pleq të zgiedhun për me la e me çfajsue dikend.

Bé pa parotë (2508,2576) - bé që bahet pa pleq, por vetëm i zoti i besë apo i zoti i shtëpisë për vedi e për rob të vet

Bé me sedije (2520,2576) - be që bahet me mungesë provash të plota dhe për të vdekun (bé, që "s'e di").

Bé e plotë (2520, 2521, 2577) - bé me dije të plotë dhe me bindje, në mbështetje të dhanave e amaneteve të besueshme, kur asht fjala për të vdekun.

Béja ban e merr (2521) - beja, që bahet për nji gja a mall, të cilat duhen të merren,sepse i takojnë atij që e ban benë ose atij, për të cilin ban këtë bé.

Beja ban e lësho borxh (2521) - bé ban e merr

Beja për derë (2541-2544) - beja, që jepet vetëm me katund e ndonjiherë në bajrak të kërkuesit të besë; jepet për dijeni, për hak e hile dhe për mos me dallue ndokend me gisht, sepse ankuesi i besë nuk ka të dhana të sigurta; âsht bé gjithmonë pa parotë.

Béja me peshë (pj.V, V/X,2567, 2569, 2571) - lloj beje, që bahet prej nji burri të ndershëm, tue pri me gur e me bukë mbi gur në sup te krahit, për me caktue kufijtë e humbun të luejtun prej dikujt; kjo bé bahet për punë kufijsh, shtëpi më shtëpi, fis më fis, katund me katund e bajrak më bajrak; asht bé shumë e randë dhe me mjaft randësi, fort e ndjeshme e me plotë emocione të mbrendshme, si për atë që e ban, ashtu edhe për ata që e ndjekin; quhet edhe Bé me gur në krah.

Béja për të dekun (2574,2576,2580) - bé që bahet prej të gjallëve për nji faj a detyrë të pakryeme, që i asht ngarkue nji njeriu mbasi ai ka vdekë; ajo bahet me dije e me sedije, kur i vdekuni e ka lanë me fjalë.

Béja me dije (2577) - bé që bahet me dije të plotë dhe me të dhana të sakta.


b. Shprehje e frazeologji me sentenca


Me këto njisi gjuhësore, gjithnji të ngjeshuna e lakonike, shprehen mjaft të vërteta jetësore dhe morale, të cilat, përgjithësisht, duhen realizue nga njerzit, ku kudo mbizotnon beja e betimi. Aty vërehet aftësija e rrallë e gojës së popullit për me shprehë mendimet dhe idetë e veta e me pak fjalë, gja e cila asht e lakmueshme dhe e kërkueme edhe prej vetë letrave dhe letrarëve modernë.

Béja lidhet me Zotin (2433) - mosmohimi i besës së dhanun, ku béja e vërtetë ka besim te Zoti, si fuqi supreme, mbi të cilën nuk mund të kalohet.

A bénë, a mallin, a cubin, a bakeqin (2446) - kushti i domosdoshëm për me gjet gjanë e humbun, ose me bé, ose tue qitë hajdutin e ndërmjetësin e kësaj vjedhje.

A bénë, a gjanë, a cubin (2467) - (shih të masipërmen).

Kusha ban bénë, lahet e del i lirë e i dlirë (2470) - librimi, çlirimi shpirtnor i atij që ban bénë.

Béja pret drejt, me lakim fjalësh béja nuk vehet, nuk pranohet (2483) - béja nuk don hile, lakime e dredhime.

Bénë e bame në terr kanuni nuk e njef (2477) - domosdoshmënia e bamjes së besë në praninë e, së paku, dy dishmitarëve, përndryshe, ajo mbetë vetëm "bé gojas" e "vesh më vesh", e papublikueme, e pavërtetueme.

Bé pa vëzhgues nuk ka (2493) - ndjekja dhe publikimi i besë nga nji a disa njerëz, që sjell lamjen e të dy palëve ndaj njana tjetrës.

Dy bé për nji çeshtje kanuni nuk njef, as nuk pranon (2714) - menjanimi i dy béve për të zgjedhë nji problem, sepse ato mund t'i bien ndesh njëna-tjetrës-

Gruen e lajnë me bé prindët e saj. (2821) - flitet për atë grue, që dështon fëmijën, të cilën do ta mbrojnë me bé vetëm prindët.

Ban bénë e ngrite n'arë kaun! (2471) - kush kryen bénë dhe betimin, âsht i lirë dhe merr gjânë e vet.

Nuk ta qes deri në bé (3424) - premtimi dhe besa, që mban dikush ndaj dikuj për mos me e nxjerrë shoqin e vet deri në fund.


-----------------------

1. Shih artikujt serjalë, Kisha, famullia dhe meshtari në "Kanunin e Lekë Dukagjinit", I, II, në revistën "Rrezja jonë", organi i Veprimit Katolik të Rinisë së Kishës së Zojës Rruzare - Shkodër, Nr, 4,5,1993, ff.6-12.8-14; Kisha, famullia dhe meshtari në "Kanunin e Skanderbegut",I,II, në "Rrezja jonë", Nr.6,7,1993,ff.5-13,4-9.

2. Në kllapa, për çdo njisi, do të jenë kapitulli dhe neni përkatës i "Kanunit të Skanderbegut".




[I]Phoenix 11_12 - Artikulli 11
www.dardania.com/phoenix/...art11.html

© Phoenix - Bashkimi Katolik i Publicistëve Shqiptarë
Riprodhimi dhe shpërndarja vetëm me lejen e redaksisë.
www.dardania.com/phoenix[I]