Presheva dhe Suezi

[Sabriu]

Paraqet, Sabri Selmani
Gjermani

Ishte korrespodenti i njohur amerikan me prejardhje italiane Marko Markoni i Transatlantik Wireless Telegraph i cili me shum nguti kishte vrapuar i entuziazmuar pranë dyerve të New York Times për të publikuar korrespodencën e tij mbi ujdin që kishin arritur kapitalistët amerikan dhe ata Rusë për konstruktimin dhe ndërtimin e kanalit për lidhjen e Danubit me Detin Egje.

Shkruan : Arben Jahiu

Kështu që me datën 18 janarë të vitit 1913 gazeta prestigjioze amerikane Nju Jork Tajms publikon raportin nga Vjena me titull "Kapitalistët amerikan dhe ata Rusë kanë arritur marrveshjen për ndërtimin e përbashkët të rrugës lundruese që do ta lidhte Danubin me Detin Egje" duke vazhduar citatin e Markionit ë rejat e arritura nga këtu Shën Peterburgu tregojn efektin pozitiv të bisedimeve ne mes kapitalistëve amerikan dhe atyre Rusë për fillimin e përbashkët të konstruktimit dhe ndërtimit të kanalit ujor që do të lidhë lumin Danub me detin Egje , kjo donë të thotë një kanal ujor që do të lidhë lumin Morava dhe lumin Vardar deri te ujëndarësi i Preshevës ku do të shtrihej për në jug deri tek Vardari i epërm".

Ishin vitet e gjata bisedimesh , demostrimë force dhe aktivitete të gjithëanëshme diplomatike atëhere mes pesë superfuqive botërore Francës, Anglisë , SHBA-së dhe Rusisë që gjithësecila po tentonte të vendoste monopolin e saj në këtë projekt gjigant inxhinjerik , bisedime që po rrezikonin të degjeneronin në një konfrontim të hapur ushtarak.

Menjëher pas fillmit të luftrave ballkanike dhe fillmit të rrëzinmit te Perandoris Otomane , filluan edhe interesimet e para për këto rajone.
Shum kohë më parë në vitin e largët 1841 filloi interesimi dhe u hapën shum pyetje për kapacitetet lundruese të Moravës së Madhe si sistemi më i komplikuar ujor në Serbi dhe kështu që filluan edhe lundrimet e para të anijeve të postës deri në Qupri dhe nga këtu edhe u hap debati në atë kohë për të analizuar kapacitetet lundruese të krejt Moravës e vecmas të degës jugore të saj.
Kështu që ishin Amerikanët më saktësisht ishte Shoqëria shtetërore amerikane për hapjen e kanaleve me kryetar Eugen Herbel që në vitin e largët 1848 e kishin dizejnuar dhe projektuar planin e hapjes dhe ndërtimit të kanalit duke e emëruar
"Linja e gravitetit e ekonomis europiane në relacion me kanalin e Suezit" .Ata ishin të parët që e hodhën idenë për hapjen e një kanali që do të krijonte një rrugë lundruese prej Danubit e deri në Portin e Selanikut e mandej për të vazhduar deri tek kalimi i Suezit dhe më tutje.

Kështu që Lugina e Preshevës që e mund të quhet vija ndarëse e dy bazenve të mëdha atij të Moraves së Madhe dhe Vardarit gjithmon ka qenë në vëmendjen e madhe dhe gjithmon e vecmas në shekullin e kaluar në fillim shekullin e 20 gati se ishte shëndrruar në moll sherri mes Francës , Anglis , SHBA-së dhe Rusisë.

Në tendencë për të ruajtur influencën e saj në zonat e trafikut ballkanik Franca krijoi aleancën e saj të parë me atëherë me me qeverin serbe të udhëhequr nga Obrenoviqi e që kishte si qëllim të përjashtonte konkurrencën angleze dhe të eliminonte rëndësinë e kalimit të Gjibraltarit duke krijuar kështu rrugën e re lundurese që do të kalonte në zonat që nuk do të ishin nën influencën angleze.
Për këtë arsyeje edhe kompania e njohur franceze që ishte një konglomerat serbo-francez me emrin "French-Serbian Shipping Company" që e kishe krijuar Millosh Obrenoviqi për të rregulluar trafikun lundrues në Danub , Savë dhe Moravë në bashkpunim me kompanin tjetër franceze "Principal Shipping Company" zhvilluan me miratimin e Napoleonit të 3 me datën 14 shtator të vitit 1850 fillimin e studimeve dhe krijimit të projektit të publikuar që në at kohë për restaurimin dhe hapjen e një kanali që do të lidhte Danubin dhe Vardarin për të krijuar rrugën lundruese për në portin e madh të Selanikut. Serbia në atë kohe kishe shfaqur interesim maksimal për këtë projekt dhe kishte lehtësuar gjitha proceset ligjore për fillimin e punimeve .


Ishte vetëm intervenimi i atëhershëm i Rusis që në momentet e fundit u kundërshtua aplikimi i "Principal Shipping Company" qe e kishte bere me daten 1 korrik te vitit 1859 për marrjen me koncesion për 30 vite të lundrimit nëpër këtë kanal posa që ai të ndërtohej. Millosh Obrenoviqi i kërcënuar nga qeveria e Moskës se atëhershme me prishjen e mardhenieve diplomatike ( që per Serbin ishin shum domethenese ne kohen e luftrave kunder Perandoris Osmane) pranoi kërkesat e Rusis për mos dhënien me koncesion të drejtës së lundrimit kompanis franceze "Principal Shipping Company" që ishte edhe pronë e vetë Napoleonit të 3. Pas shum negociatave dhe vetëm pas intervenimit të konsullatës Ruse në Beograd ishte arritur marrveshja që kompanis shtetërore Ruse ti jepej e drejta e ndertimit dhe shfrytëzimit të më vonshëm të kësaj rruge lundruese dhe më në fund marrveshja ishte arritur me 18 shtator të vitit 1860.
Mardhëniet e prishura me francezet ishin arsyeja qe me ne fund Obrenoviqi kishte pranuar të jepte edhe disa të drejta të limituara Francës për të drejtën e lundrimit dhe kështu ne vitin 1864 francezët të irrituar e kishin prishur përfundimisht mardheniet me Obrenoviqin dhe e kishin ndërprerë punimet për restaurinim e Moravës dhe as që kishin filluar ndërtimin e kanalit.

Derisa tensionet në aksin Serbi-Francë-Rusi po vazhdonin lidhur me dominimin e projektit dhe rruges lundruese ne vitin 1867 anija me emrin "Morava" me ekspeditën e udhëhequr nga Ante Aleksiq kishte filluar hulumtimet serioze për vlerësimin e kapaciteteve lundruese te Moravës.
Disa vite më vonë shoqata me emrin "Messenger of Serbian Learned Society" ne vitin 1879 e publikon librin që ishte një punim shkencor i Ante Aleksiq me emrin "Morava , gjendja prezente dhe mundesit e saj lundruese" qe ishte një vlerësim dhe pohim për mundësin e ndërtimit të kësaj rruge dhe analizat e punës teknike dhe arsyetimin e fitimeve ekonomike.

Por vetëm fillim shekulli i 20 ishte koha kur seriozisht filluan interesimet konkrete për fillimin e ndërtimit të aksit magjik Danub-Moravë-Vardar-Deti Egje.
Ishte viti 1904 kur filloi levizja për lidhjen e Danubit me detin Egje dhe hapjen e kanalit që do ti lidhte këto dy lumenj .Për tu realizuar kjo ide interesim special kishin shfaqur Anglia dhe Gjermania që si demshpërblim kishin pranuar të financonin vet punimet dhe krejt projektin.Ishin kontaktet e bëra me rrethet e influencës së biznesit ne Angli dhe Gjermani që i kishin tërhqeur shum vëmendjen për këte ide edhe të qeveris së SHBA-se në atë kohë e cila me jo seriozitet i kishte refuzuar kërkesat e kryetarit të shoqatës së hapjes së kanaleve Eugen Herbel për financim të punimeve.

Kështu që për herë të parë shfaqet pa asnjë dilem interesimi i herëshëm amerikan për rajonet e ballkanit dhe bëhen vlerësimet e para për pasurit e tyre , të jashtme e të brendëshme duke ndikuar drejtperdrejt edhe në përpilimin e politikave të shum administratave të tjera amerikane në vijim.
Interesi amerikan për rajonin e Lugines së Preshevës ishte i herëshëm shum më i herëshëm se sa që dihet dhe shkruhet nga publicistika , historia dhe media shqiptare.
Për Luginën e Preshevës shum kohë më herët shfaqen intereset dhe hedhen shtizat e interesit nga fuqit kryesore të asaj kohe dhe kohës së sodit duke u përpiluar plane dhe ide për dominimin e rajonit dhe projektit gjigant të rrugës lundruese Danub-Deti Egje.

Sidoqoft gjendja e rënduar ekonomike e politike në Europë dhe relacionet e saj me krizat ballkanike të asaj kohe e kishin hudhur dhe shtyer për shum kohë fillimet e punimeve duke u zhvendosur prioritete në rrafshe siguris së territoreve dhe luftrave për zgjerime territoriale që filluan pas tërheqjes së Turqis nga ballkani.
Luftrat filluan dhe pas vitit 1912 ishte shum e rënd që të eliminoheshin pasojat dhe konsekuencat e shkatrrimeve nga luftrat.Kështu që deri në vitin 1962 nuk ishte evidentuar asnjë tendenc për vazhdimin e realizimit të punimeve.
Pas këtij viti filluan edhe njëher analizimet dhe projektimet e punimeve vlen të theksohen disa nga punimet shkencore lidhur me këtë ide.


Intelektualët Serb në mbështetje të projektit - serbian hydrodiplomacy


Pak më poshtë do të shkruaj vetëm disa fakte të viteve më të fundit për riaktualizimin dhe zhvillimet për idenë e hapjes së kanalit lidhës ujor mes Moravës dhe Vardarit e që do të kaloj nëpër Luginën e Preshevës.
Me datën 24 deri me 27 mars të vitit 2002 në Nju Orleans të SHBA-se në hotel Marriot , intelektuali serb Lubisha Adamovic ligjerues në Universitetin shtetëror të Floridas mbron punimin me titull " Fiksion apo Fakt : ambiciet politike-kombëtare dhe marrdheniet ndërkombëtare " ku në vazhdën e elaborimit të tij për rëndësin e bashkpunimit ndëreuropian ai si shtyll të tret të këtij bashkpunimi e sheh korridorin ujor Morava -Vardar që sipas tij do të duhej të ishte pika me kyce e bashkpunimit europian e vecmas vendeve danubiane përfshir Gjermanin , Austrin , Hungarin , Kroacin ,Serbin , Maqedonin dhe Greqin qe sipas tij do të shënonte edhe fillimin e një ere të re bashkpunimi edhe në nivel më të gjerë gjeopolitik mes ketyre vendeve dhe SHBA-se dhe pjesës tjetër të globit.

Në konferencën e 23 të vendeve danubiane të mbajtur nga data 28 deri me 31 gusht të vitit 2006 profesoresha serbe Boilova Elena në ligjerimin e temës 6 me titull "Ndërtimi i kanalit lidhës ujor mes Moravës dhe Vardarit -lidhja e Danubit me Egjeun -mundësit" profesoresha serbe përpara dhjetra diplomatëve dhe njerëzve me influenc në vendet si Gjermania , Franca , Austria shtjellon iden dhe vecmas përfitimet marramendëse ekonomike për vendet që do ta financonin këtë projekt .
"Për ndërtimatrët tanë nuk ka kufij , kemi inxhinier , arkitekt për ta realizuar këtë projekt " thote profesori Milleusniq dhe vazhdon " mundet të bëhen kombinimet me ndërtimin e pendave dhe kjo duhet të bëhet me anën e bashkpunimit dhe donacioneve nga Banka Boterore per zhvillim me seli ne Uashington dhe Banka Europian per zhvillim me seli ne Londër , duke ditur që pas kësaj edhe do të mundemi të ndërtonim edhe hidrocentrale afer kanalit dhe kjo do të ketë zhvillim të madh për sistemin hidroenergjetik " .Sipas profesor Mileusniq ndërtimi do të zgjaste 12 vite dhe do të punësoheshin mbi 22.000 njerëz.

Deri sa intelektual serb dhe ata të huaj po merren me promovimin , thurrjen e planeve dhe organizimin e konferencave të ndryshme për përfitimin e mbështetjes së botës perëndimore në realizimin e këtij projekti , politika , dhe inteligjenca shqiptare e vecmas ajo e Luginës së Preshevës humbin kohën e tyre në aktivitete boshe dhe jasht robusit real të ndërtimit të një politike moderne mbi baza të interesit ekonomik dhe material , duke lëshuar rastin për rikthimin e merituar të vëmendjes së botës ndërkombëtare tek kërkesat e drejta të popullit autokton shqiptar.
Askush sot në politikën botërore nuk mbështet kërkesat e një pale tjetër politike pos vetëm kur interesi ekonomik dhe gjepopolitik është në interesin e saj , por ato interesa duhet ndërtuar me oferta dhe promovime të resurseve e jo me promovimin e mjerimit dhe formës fëmijërore të të bërit politikë.



Shum kohe me pare me kishte ngacmuar ne vazhdimesi emërimi amerikan per kete rajon me emërtimin e cuditshem Lugina e Presheves.

Por ajo qe me shum me ngjallte edhe me teper kuriozitet tashme ishte e qart.Amerikanet qe jane te njohur per zbulimet e ndryshme te pasurive nentoksore e mbi toksore heret e kishin nuhatur rendesin e gjer strategjike qe kishte ky rajon jo vetem per Ballkanin por edhe te nje rendesie me permasa kontinentale e me gjere.

Edhe njëhere bindem mbi sinqeritetin amerikanë në relacion me Shqiptarët edhe njëhere bindem mbi dëshirën e sinqertë të tyre për ta ndihmuarë këtë popull të dalë nga humnera historike.

Edhe idea e fundit e një kongresisti amerikanë buron nga sinqeriteti i Tij , nga njohuria e Tij e gjerë mbi politikën e jo nga dëshira e Tij për të lozur me shqiptarët.