Rilindasi i madh, Hajredin Fratari

[INFINITY©]

Kjo teme do te pasqyroje pjese te shkeputura nga libri "Hajredin Fratari dhe Ismail Klosi" te shkruar nga Hajredin Elmazi rreth jetes dhe vepres se ketyre dy heronjve mallakastriot. Jam krenare te hap kete teme sepse ka te bej me dike qe i perket te njejtit trung te cilit i perkas dhe vete. Nuk paska gje me te bukur kur lexon nje liber qe flet per gjysherit, stergjysherit, sterstergjysherit e tu, gjakun tend dhe te atyre qe kane perfaqesuar kete familje nder shekuj.

Fjalet e fundit te Hajredin Fratarit:

"Shqiptaret kane gjuhen e nenes, per te folur shqip, kane zemren e babes, per te qendruar si burrat dhe jeten e tyre, ate qe u duhet per atdheun."

[INFINITY©]

KREU I PARE

FAMILJA FRATARI

Fratari i Mallakastres ndodhet ne skajin e siperm te kesaj krahine te madhe, atje ku kufizohet me zonat e Beratit dhe te Tepelenes. Pergjate rrjedhes veriperendimore te lumit te Povles ndahet me nje grumbull fshatrash po te Mallakastres si Cerrila, Bardhaj, Kapaj, Gjerbres e Greshice, ndersa nje var faqe kodrinash, bregoresh dhe luginash e bashkojne ate me Kremenarin, Drizarin, Kuten dhe Corrushin. Keshtu, Fratari, lidhet e komunikon natyrshem me shumicen e fshatrave te Mallakastres se Siperme, me perparesine se ka qene dhe mbetet me i madhe midis tyre. Ne hapesiren e vet, qe tradicionalisht mbeti nje njesi e konsoliduar administrative, me nje komunitet te virgjer autokton dhe me nje emer te pandryshuar, ne vazhdimesine e dekadave te shekullit qe sapo kaloi, brenda Fratarit u konfirmuan tre fshatra te vecante: Ninshi, Damsi, dhe Bejari. Ketu e ka burimin edhe legjenda, sipas se ciles, emri "Fratar" shpjegohet me fjalen latine "frateri", qe do te thote "vellazeri". Sipas kesaj legjende, te gjitha tokat, pyjet, bregoret dhe kodrinat qe ngjiten nga Povla deri ne Kalamatreng, kufi me Krasin e Tepelenes, kane qene ne pronesine e nje vellazerie. Ata u shtuan, u ndane nga njeri-tjetri, krijuan fise e lagje te tjera, arriten te merrnin vlerat e fshatrave te vecante e te mirefillte.

Pikerisht ne kete fshat te madh, te bukur, te pasur e me kaq drite legjendash nga e kaluara beri vend dhe rrezatoi nder, bese, urtesi e patriotizem familja e madhe "Fratari". Ne truallin e sotshem kjo familje mbahet mend, te pakten, ne kalim te dhjete brezave, qe do te thote ne tre shekuj te shkuar. I pari i kesaj familjeje, apo sic thuhet trungu i kesaj peme gjenealogjike, kujtohet Zoto Haxhiaj. Thone se ai mbante titullin "bej", se jeten e kishte kaluar ne vende shume te largeta, ne luftra, ekspedita ushtarake dhe ne administraten turke. Nga fundi i karrieres dhe moshes se tij erdhi dhe u vendos ne Fratar, ne disa kodrina te buta ullishtesh, ne faqe te ngrohta vreshtash e toka te shendosha midis lagjeve "Hyskaj" dhe "Rrapaj". Ndoshta titulli "bej" qe mbante dhe qe kaloi si trashegim edhe tek pasardhesit e tij u be emri percaktues i mehalles e me pas i gjithe asaj hapesire qe u quajt "Bejar" dhe qe u be nje nga fshatrat me te pare te Fratarit te madh. Si nje kujtese e larget ka mbetur mendimi se Zoto beu eshte ardhes ne Fratar, bleu aty toka, ngriti shtepine, krijoi familjen dhe la pas nje fis te madh. Dicka edhe mund te diskutohet. Pozicioni dhe shtrirja e Zotjave ne qender te Fratarit, lidhjet e tyre te hershme, te qendrueshme dhe te forta me familjet me te degjuara dhe te pasura te Mallakastres te bejne te mendosh se ky fis eshte me teper autokton ne truallin e vet se sa bujtes.

Ne kohen perpara dhe gjate qeverisjes se Ali Pashe Tepelenes, gjithe jugu i Shqiperise, sic perjetoi ashpersine e sundimit te tij, njohu edhe zhvillimi e perparime ekonomike dhe, paralel me to edhe zgjimin e ndergjegjes kombetare. Historikisht eshte i pranuar fakti, qe Mallakastra e Siperme, aq me teper Fratari, duke qene ne vazhdim te Tepelenes dhe brenda pashallekut te Janines, u be krahu i preferuar, me i fuqishem e me besnik i vezirit te madh, duke siguruar keshtu edhe privilegjet qe dhuroheshin nga kjo mbeshtetje.

Eshte e natyrshme qe edhe Zotajt e Fratarit ta kene pasur rolin dhe fatin e tyre ne keto maredhenie te njohura te asaj kohe. Kjo do te shpjegonte me se drejti ate gjendje ekonomike, pozite shoqerore, influence dhe lidhje shume te zgjedhura miqesore qe krijuan ata ne gjithe krahinen e Mallakastres.

Nese do te perqendrohemi te qellimi kryesor i studimit tone, do te gjejme se Zoto beu la pas kater djem: Meton, Islamin, Sinanin, dhe Ibrahimin. Po keshtu ai la edhe nje vajze qe quhej Hatixhe. Ja vlen shume te nenvizojme faktin se pikerisht kjo bije dhe moter e Zotajve u martua ne Hekal me Hasan Ibrahim Ahmetin dhe lindi me te madhin dhe me te degjuarin e Mallakastres, Rrapo Hekalin. Kete lidhje miqesore e dinin dhe e pranonin te gjithe te paret tane, por, sigurohemi edhe nga shenimet origjinale te z. Nishat Hamitaj, studiues dhe nje nga pasardhesit e familjes se madhe dhe patriote te Hamitajve ne Hekal. Ne librin e tij "Mallakastra dhe Hekali ne thellesine e shekujve" ai verteton: "Hasani, i biri i Ibrahim Ahmetit, kishte marre grua Hatixhene, nga lagjia Bejar e Fratarit, motren e Ibrahimit, me te cilen pati kater femije: Hamitin, Rrapon, Hatemen dhe Habiben."

Keto pohime dhe te verteta te padiskutueshme hedhin drite jo vetem per lidhje gjaku midis familjes Fratari dhe Hamitajve, per Rrapo Hekalin si nip tek Zotajt, por edhe per zhvillimet e mevonshme historike, ne te cilat u perfshine keto dy familje te medha, duke qendruar perkrah njera-tjetres e ne krye te fshataresise trime e patriote te Mallakastres. Mbi bazen e maredhenieve te forta, lidhjeve te gjakut, fisit, zakoneve dhe traditave, qe, ne ato kohera nuk ishte e lehte te lekundeshin, duke shtuar ketu edhe shkaqet e motivet e kryengritjes antiosmane te vitit 1847, familja "Fratari" me gjithe Mallakastren, mblidhen ne krah te Rrapo Hekalit dhe gjenden ne qendren me te pergjakshme te perleshjeve te medha historike kunder reformave te Tanzimatit.

Familja Fratari e merr fillin nga djali me i madh i Zoto beut, Metua. Me pas vjen Isuf Metua e pas tij Rakip Isufi. Duke filluar nga Meto Zotua e deri ne brezat e diteve tona, familja "Fratari" del nga mjegulla e legjendave dhe behet nje vazhdimesi e qarte. Mbi bazen logjike te kalimit te brezave dhe lindjes se femijeve, te cilet, pa perjashtim jane te viteve 75-85 te shekullit te kaluar, i bie qe Rakip Isufi te jete i lindur ne vitet 1850-1855. Ashtu si stergjyshi Zoto, edhe Rakip Isufi, tregojne, pati ndjekur shkollen ne Turqi dhe kishte arritur te behej nepunes i larte ne administraten e saj. Nuk dihen mire arsyet dhe rrethanat e braktisjes se gjithe asaj qe kishte mundur te arrinte ne kubet Rakip Isufi dhe kthimit te tij ne vendlindje, por tregohet me siguri se me emrin dhe me punen e tij eshte e lidhur ringritja e familjes "Fratari".

Ajo u ngrit perseri ne radhen e familjeve me te degjuara e me te pasura te Mallakastres, duke mundur te dale keshtu nga ajo renie qe kishte pesuar fill pas kryengritjes kunder reformave te Tanzimatit.

Rakip Isufi, apo Rakip agai, sic i thoshin, eshte martuar me Havane, bije nga Drizari i Mallakastres dhe pikerisht nga familja e njohur e Skenderajve. Tregojne per te se ka qene nje grua shume e paqme dhe bujare. Edhe per nje gote uje te therrisje tek dera e Rakip Isufit, Havaja, thoshin, do te kthente ne shtepi e do te percillte me buke e me gjelle. Rakip Isufi la pas kater djem e dy vajza. Me Havane e Drizarit ai pati dy djemte e pare: Sulon dhe Hajredinin, ndersa Hysenin, Ademin dhe vajzat i pati nga nje martese e dyte.

Shtepia e ngritur nga Rakip Isufi, per fat te mire eshte edhe sot e kesaj dite. E ndertuar ketu e njeqind e tridhjete-dyzet vjet me pare, ajo ruan vlera te vecanta e me shume interes te nje ndertese mallakastriote te shekullit te 19-te. Shtepia eshte e madhe, dykateshe, me gjashtembedhjete dhoma. Gjithcka: themelet, muret, catia, tavanet, dritaret, dollapet e murit dhe shkallet e brendshme jane ashtu sic i kishte menduar e lene Rakip Isufi. Asgje, ose fare pak gjera kane ndryshuar ne arkitekturen dhe hijen e tyre te pare. Edhe sot, ne to banojne pasardhes te familjes "Fratari".

(Koment i imi: Kam pasur fatin te shkoj ne kete shtepi me tim ate dhe te shikoja ku kishte lindur, edhe pse iku qe aty ne moshen 3 vjecare, dhe e mbaj mend qe kisha frike te hipja ne shkalle per te shkuar ne kat te dyte se benin shume zhurme. Nuk e dija qe ajo shtepi ishte aq e vjeter, por ama ishte kryeveper nga arkitektura qe kishte dhe nga menyra se si kishte rezistuar me teper se nje shekull.)

Ne nje vazhdimesi tre shekullore, kur behet fjale per Zotajt ne pergjithesi dhe familjes "Fratari" ne vecanti, populli i Mallakastres ka cmuar se nga kjo dere e madhe kane dale burra te mencur, te beses e te nderit, trima dhe atdhetare te shquar. Ne kujtesen e tij te forte, neper brezat e pare te ketij fisi te madh, kane mbetur nje varg burrash te degjuar si Sulua, Hyseni dhe Adem Rakipi, Kaso Haxhiu, Asllan Sejdini, Riza Shaho, Shefit Alia, Faslli Karemani dhe sigurisht nga me te shquarit e luftes clirimtare ne Mallakaster, komandanti Qamil Hamzo.

Tek familja "Fratari" Mallakastra nuk ka llogaritur pasurine, as agallekun, se e tille eshte natyra e popullit te saj, por ka pare, ka gjetur dhe vleresuar tek ajo traditat, fisnikerine, burrerine, shpirtin e sakrifices popullore e, mbi gjithcka, patriotizmin dhe atdhedashurine, qe nuk i ka treguar me fjale, por me vepra te gjalla.

Populli i Mallakastres, per me teper, krenohet me kete familje te madhe e te nderuar, sepse ne vatren e saj lindi dhe u rrit rilindasi, patrioti dhe deshmori i kombit, Hajredin Fratari.

vijon....

[INFINITY©]

KREU I TRETE

HAJREDIN FRATARI

Hajredin Fratari, sic e kemi permendur, lindi ne fshatin Bejar te Fratarit ne vitin 1880. Prinderit e tij ishin Rakip Isufi dhe Havaja. Rakip Isufi, pasardhes i fisit te madh te Zotajve, mbahet mend si nje burre i degjuar, I ditur dhe qe kishte jetuar e punuar ne disa vilajete te perandorise turke. Se fundi kishte preferuar te kthehej ne fshat per t’u gjendur prane familjes dhe te merres me miradministrimin e prones qe kishte trasheguar dhe qe e kishte shtuar me punen e tij. Hajredini eshte djali i dyte i Rakip Isufit dhe i Havase. Ai pati edhe tre vellezer te tjere: Sulon, Hysenin dhe Ademin, si dhe dy motra. Vella me nene e babe kishte vetem Sulon, mbasi femijet e tjere Rakip Isufi i pati nga nje martese e dyte.

Rakip Isufi, sin je burre i mencur, me shkolle dhe i pasur, me mire se kushdo, dinte te vleresonte dhe te mendonte per te ardhmen qe duhej te kishin femijet e tij. Sulua, me i madhi i djemve, nuk mund te shkeputej nga punet e shumta te shtepise, e cila tani eshte bere vertet e madhe. Hajredini dukej se e kishte rrugen te hapur. Kete e kerkonte edhe pozita shoqerore e familjes, por edhe bindja se ai djale, aq i pashem dhe i zgjuar, do ta nderonte Rakip Isufin dhe gjithe shtepine.

Ne moshen 25 vjecare, ai ka perfunduar studimet e larta ne Stamboll. Arsimi i plote dhe ambienti ku u rrit kishin ndikuar tek ai per formim e botekuptim te gjere si nepunes e administrator i ri me energji e plane te qarta e te rendesishme per te ardhmen. Me nje zgjuarsi te natyrshme, paraqitje dinjitoze e serioze, shpirt te ndjeshem e te guximshem mallakastrioti, i qarte ne komunikim dhe i vendosur ne mendimet e tij, Hajredin Fratari kishte krijuar nje individualitet te vecante, kishte fituar simpatine dhe impononte respekt ne rrethet studentore dhe intelektuale te shqiptareve ne kryeqytetin turk.

Personaliteti i tij ishte formuar natyrshem qe ne vatren e traditave te familjes, ne namin e madh te fisit qe vinte nga Zoto beu e sidomos prej autoritetit qe gezonte ne Mallakaster i ati, Rakip Isufi. Nuk mund te fshiheshin nga kujtesa, as mund te shlyheshin nga zemra e Hajredin Fratarit dhe djemve te tjere te asaj kohe gjurmet e thella te ngjarjeve tragjike te gjithe atij shekulli, qe sapo kishin kaluar si nje gjemim vetetime e tronditje termeti ne Mallakaster dhe ne gjithe Jugun e Shqiperise. Shteti otoman nuk lejonte as te zihej ne goje emri i Rrapo Hekalit dhe trimave te tij, por bemat e tyre ishin kthyer ne kenge e legjenda.

Rrapo Hekali, me i madhi i historise se Mallakastres, ishte kushuriri i pare i gjyshit te tij dhe Hajredini i ri, me teper se te tjeret, kishte te drejte te ndihej krenar per kete fat dhe fakt qe ishte i njohur ne rrethet patriotike te rilindasve tane. Ne te njejten kohe, ai ishte deshmimtari me i mire edhe i nje te vertet akoma me te rendesishme. Mallakastra kishte nisur te zgjohej. Ajo cka po fillonte te dridhej e te gjallonte, te levizte dhe te ziente ne kenget dhe rezistencen e saj, ne legjendat e saj po qartesoheshin dhe merrnin per te formen dhe kuptimin e tyre te vertete.

vijon...

[INFINITY©]

KREU I TRETE (vazhdimi)

HAJREDIN FRATARI

Jane te njohura maredheniet e Hajredin Fratarit me Frasherllinjte e medhenj. Ato ishin te aferta, miqesore dhe te vecanta. Dihet mire se sa dashamires, sa te vemendshem dhe sa inspirues ishin Naimi e Samiu per te rinjte shqiptare, qe jetonin, punonin apo studionin ne Stamboll. Hajredin Fratari, per ta, duket se ka qene dicka me teper. Ne kete periudhe ai njihet dhe fejohet me Sabrete Vilen, e cila ishte mbese e Naimit e Samiut dhe e vellezerve te tjere frasherllinj nga ana e nenes. Ne traditat e mira te vatres familjare, ne jehonen e historise dhe rezistencen e popullit te Mallakasters kunder sundimit turk, i gjendur ne qender te rretheve perparimtare e shoqatave patriotike, i frymezuar nga ide te guximshme qe perhapnin rilindasit tane, pikerisht ketu, permes kesaj bote e shikojme rritjen, formimin dhe idealizmin qe pershkon gjithe jeten e Hajredin Fratarit.

Qe ne Stamboll, ne periudhen e rinise dhe studimeve, ne rrjedhen e nje kohe me tendenca per ngjarje te medha, qe kerkonte heronj dhe lindi te tille, Hajredin Fratari ndodhet mes nje plejade shqiptaresh qe aspironin mendime dhe veprime te guximshme per ardhmerine e Shqiperise. Mendimet dhe idete e njejta, maredheniet dhe veprimet e perbashketa, qe u duken me pas, argumentohen edhe analizat e publikuara ne shtypin e kohes per Komitetin Shqiptar te Beratit ku thuhet: "Anetaret e tij (e Komitetit) kane qene ne mareveshje e bashkepunim me Ismail Qemalin, Feim bej Zavalanin, Hasan Prishtinen, Luigj Gurakuqin, Hil Mosin, Bedri Pojanin dhe Nexhip Dragen..." Te gjithe keto autoritete te politikes dhe luftes per liri e pavaresi ndodheshin apo komunikonin kryesisht ne Stamboll. Nga te gjithe anetaret e Komitetit te Beratit, ai qe jetoi e studioi per shume vite atje dhe qe pati mundesine me te mire per t'u njohur e per t'u lidhur me ta, sigurisht dhe pa asnje dyshim, eshte Hajredin Fratari. Perfshirja ne levizjen e madhe per pavaresi dhe dalja e tij e spikatur si mallakastriot ne grupimet me perparimtare te kesaj periudhe, kushtezohet me rrethana objektive qe diktoheshin nga vete jeta........

Ne shenimet apo relacionet e konsullit austriak ne Vlore, ku shihen me admirim perpjekjet e mallakastrioteve per mesimin e gjuhes shqipe, mbas vdekjes se Selfo Hamitit, gjendja konstatohet me pesimizem. Sigurisht kjo lidhet me nje fakt konkret, por edhe me informacionin jo te plote qe konsulli mund te merrte ne ate kohe. Ne historikun e shkollave te Mallakastres jemi te siguruar se ajo veper patriotike qe bente Selfo Hamiti ne Hekal nuk qe e shkeputur dhe e vetme. Mesimi fshehurazi i gjuhes shqipe ishte perhapur edhe ne Kute, ne Corrush, Fratar, Ngracan, Belishove, Ruzhdie, Visoke, pa asnje dyshum ne Cakran e Gorishove. Por ai qe mendoi, punoi dhe e coi ne nje shkalle me te larte ceshtjen e mesimit dhe perparimit te shkolles shqipe ne Mallakastres eshte Hajredin Fratari.

Mbas diplomimit ne Stamboll Hajredin Fratari kalon nje periudhe stazhi ne nje zyre avokatie ne Janine. Ne vitin 1906 ai kthehet ne Mallakaster, ne fshatin e tij te lindjes, ne Bejar. Sic tregonin te moshuarit qe e kishin perjetuar ate kohe si femije te vegjel, Hajredini kishte ardhur se e kishte mare malli dhe donte te pushonte per pak kohe.

Dukej sikur nuk merrej me asnje pune. Kur papritur boshatisi njeren nga dhomat me te mira te shtepise, ate me dritare nga kopshti. Dollapet e futur ne mur qe mbylleshin me kapake te rende derrasash lisi, i mbushi me abetare, libra, fletore, lapsa e mjete te tjera mesimore, qe ia sollen disa miq nga Janina. Dhoma u shtrua me nje qilim te madh, ne njeren nga qoshete coi nje shilte nga me te plotat dhe me te mirat qe kishte lene nene Havaja ne stinen e rrobave. Kjo dhome, qe diten e pare mblodhi 16 femije te vegjel nga Bejari dhe lagjet e tjera te Fratarit, priti mesuesin e pare te saj Ibrahim Frasherin, dhe kesisoj u be shkolla e pare shqipe ne Mallakaster.

Ai qe mori guzimin e madh, ai qe frymezoi e nderoi kete fole femijesh, kete vater drite, diturie e miresie per femijet e Mallakastres ishte Hajredin Fratari. I rendesishem ishte fakti qe si rilindas patriot nuk u mjaftua vetem me kaq. Ne biseda, takime, ne oda e kuvende ai vetem do te fliste i entuziasmuar dhe i vendosur: "Ka ardhur koha qe cdo shtepi mallakastriote ta bejme nje shkolle dhe cdo mallakastriot te behet mesues..."

vijon...

[INFINITY©]

KREU I TRETE (vazhdimi)

HAJREDIN FRATARI

Celja e shkolles se pare shqipe nga Hajredin Fratari, shenoi nje arritje me te laarte e me te plote ne perhapjen e arsimit ne krahinen e madhe te Mallakastres. Mbas kesaj idete dhe detyrat e shtruara nga rilindasit tane, jo vetem jane kuptuar, por kane gjetur perkrahje, shtrirje, frymezim dhe perpjestime te konsiderueshme. Shperndahen libra, abetare dhe fletore, shkruhet me shkronja shqipe jo vetem ne ambientet e meparshme te mejtepeve, xhamive dhe teqeve, por kudo: neper sofatet e shtepive, ne kasolle e stane, ne hije lisash dhe ne faqe guresh e pllakash. Deshira e madhe, kureshtja, fryma nxitese e kishin kthyer kete proces ne nje etje, ne nje mrekulli qe i kishte mberthyer te gjithe.

Hajredin Fratari e ndjente thelle ne shpirt dhe ne vetedijen e tij se ne ndergjegjen e cdo mallakastrioti dicka po evulonte, ndriconte dhe ishte gati te shperthente. Gjithcka thoshte dhe hidhte ai ne kete toke te virgjer do te ishte bari qe lehtesonte zemra te cfilitura, te munduara dhe te ndrydhura. Si nje rilindas dhe patriot i vertet dhe me ide te qarta ai ishte i bindur se aty, ne vatrat mallakastriote, zjarri ishte ndezur, fryma qe i dha ai asaj shkendije do te bente nje flake te madhe. Kishte ardhur koha qe populli te ngrihej, zinxhiret e roberise te keputeshin, shqiptaret dhe femijet e tyre te jetonin ne liri nje te ardhme me te mire e me te ndritur.

Shkolla e Fratarit nuk vazhdoi gjate, Ndonese ne dekompozim te plote, perandoria e sulltaneve syte i mbante te hapur dhe veshet ngrehur. Pa mbushur as gjashte muaj ne Bejar, Hajredin Fratarin e therret mytesarifi i Janines i cili i komunikoi se Porta e Larte e ka emeruar nenprefekt ne vilajetin e Izmirit. Hajredin Fratari e dinte mire se ne ate periudhe administrata e vjeter turke po mundohej te bente ndonje perkedhelje ne sedren e shqiptareve, apo t'i joshte me ndonje post zyrtar si prove e perkujdesjes se saj, por kjo nuk e mashtronte ate. Ai e pati te qarte qe ne fillim se ky lloj "nenprefekti" ne fund te dynjase, ne fakt ishte nje internim. Perse ndodhi kjo nuk qe e veshtire ta kuptonte vete Hajredini, familja dhe fisi i tij i madh, shoket dhe miqte e shumte qe ai la ne Mallakaster. Kjo u provua edhe me mire kur nje koshadhe turke me nje caush ne kryer kerkuan, gjeten dhe arrestuan Ibrahim Frasherin.

Shkolla e pare shqipe e celur nga Hajredin Fratari ne Bejar te Mallakastres, mbas gjashte muajsh u mbyll nga autoritetet dhe trysnia turke, por vatra qe u ndez atje dhe zjarri qe flakeroi prej saj vezulloi drite shkronjash, mesimi e diturie, frymezoi ndjenja patriotizmi, lirie dhe atdhedashurie. Hajredin Fratari u imponua te largohej nga Mallakastra, por idete, qellimi dhe pema qe coi me doren e tij mbeten aty. Ishte ne kohen dhe moshen, gjendjen dhe energjite me te mira e me te bukura te jetes se tij e te gjitha keto i grumbulloi, i drejtoi dhe i perkushtoi per ceshtjen e madhe: zgjimin, frymezimin dhe bashkimin e popullit te Mallakastres drejt pavaresise dhe perparimit kombetar.

Mallakastriotet dinin te kuptonin dhe te vleresonin idete qe frymezonte dhe perhapte Hajredin Fratari, dinin gjithcka qe thoshte dhe realizoi ai per shkollen dhe mesimin e shqipes, prandaj kur i shtonin edhe titullin "Bej" kete e nxirrnin nga zemra dhe e permendnin ne kuptimin me te mire e me te drejte te kesaj fjale.

Koha provoi se Hajredin Fratari nuk e harroi per asnje moment as Mallakastren, as Shqiperine. Ai i kishte pare me syte e tij hallet e medha te popullit dhe i dinte mire detyrat qe kishin bijte e vertete dhe patriotet e ketij vendi. Hajredin Fratari kthehet shume shpejt ne atdhe e jo vetem me abetare e libra, por edhe me idene e madhe se duhej ngritur populli ne kembe dhe Shqiperia duhej te shkeputej perfundimisht nga perandoria dhe shekujt e mesjetes se erret turke.

[INFINITY©]

KREU I PESTE

HAJREDIN FRATARI DHE ISMAIL KLOSI NE VITET 1908-1910

Pa synuar te hyjme ne detajet e revolucionit xhonturk dhe shpalljes se kushtetutes se tyre ne vitin 1908, mjaftohemi te besojme se fitorja e turqve te rinj nuk i justifikoi shpresat e ushqyera nga shume prej patrioteve tane. Levizja xhonturke, qe pati aq shume nevoje per shqiptaret dhe perkrahjen e tyre, mbeti ne gjysme rruge, ne kuadrin e premtimeve boshe, deri sa me pas degjeneroi ne mashtrime dhe kundervenie. Ne fakt patriotet shqiptare prej kohesh e dinin mire se kush ishin xhonturqit, c'perfaqesonin ata, c'qellime kishin dhe ku donin te dilnin me demagogjine e tyre per reforma dhe kushtetute te re. Shoqatat atdhetare ne Stamboll, Sofje e Bukuresht, gazetat kombetare, patriotet dhe intelektualet e zgjuar e te ndershem u hodhen kush e kush me pare, te perfitonin kohen dhe rastin per ta bere fakt te kryer, te pakten ceshtjen e shkollave shqipe.

C'ndodhi ne Mallakaster ne kete periudhe te shkurter?
Eshte i dokumentuar plotesisht fakti qe ne Kute dhe ne Cakran, dy nga fshatrat me te medhenj te krahines, u mbyllen pergjithmone mejtepet turke dhe ne vendin e tyre u celen shkollat e para shqipe. Ne fakt, dokumentacioni qe disponojme nuk e pasqyron ne menyre te plote realitetin. Informacione e te dhena indirekte, por lehtesisht te pranueshme, na sigurojne dhe na bindin se ne Mallakaster u hapen edhe shkolla te tjera.

Shpallja e kushtetutes favorizoi edhe nje amnisti te pergjithshme. Ismail Klosi me ceten e tij del sheshit, pa u ndeshur me pasoja nga ana e administrates civile dhe ushtarake turke, ndersa Hajredin Fratari e le pergjithmone Izmirin e larget dhe kthehet ne atdhe. Celja e shkollave shqipe dhe ardhja e ketyre dy patrioteve, qe ishin bere shume te njohur, ishin ngjarjet dhe strumbullari i gjithe bisedave ne sofra, oda, sheshe fshatrash e shtepi mallakastriote.

Ne shtepine e madhe te Rakip Isufit, Hajredinin e priten me mall e me nderime te medha, vellezerit, fisi i gjere i Zotajve dhe gjithe burrat e moshuar e te respektuar te Fratarit. Sulua, Hyseni e Ademi ishin bere burra dhe kishin marre ne dore punet e shumta te shtepise se tyre te madhe e te kamur. Por ajo qe zinte tani vendin me te rendesishem ne jeten e Hajredin Fratarit ishte martesa e tij me zonjen Sabrete Vila me te cilen qe njohur e miqesuar qysh kur ishte student ne Stamboll. Sabreti ishte e bukur e dinjitoze. Si shume pak vajza shqiptare te asaj kohe ajo kishte patur mundesine te studionte ne kolegjin turk te femrave ku pervec lendeve dhe shkencave tradicionale, zoterohej deri ne persosmeri gjuha, letersia, historia dhe kultura franceze. Sabreti ishte bije ne familjen Vila nga Frasheri i Permetit, e njohur dhe njeheresh si familje e traditave patriotike. Nga kjo familje ka pasur nje numer te madh zyrtaresh te larte ne administraten turke, ndersa, sic thone, babai i Sabretit, Mehmet Vila, i cili ne ate kohe merrej me tregti mjaft fitimprurese, qendren dhe shtepine e kishte ne Berat. Por Sabreti ne radhe te pare, nga e ema ishte mbesa e Frasherllinjve tane te medhenj. Edhe shkollimi i saj ne Stamboll duhet te kete qene ndikimi dashamires e largpames i Naimit dhe Samiut, te cilet, sic jemi ne dijeni, i jepnin shume rendesi arsimimit dhe emancipimit te femres shqiptare. Ndersa nga tregimet e te moshuarve dhe pasardhesve te familjes Fratari sigurohemi se edhe njohja e pare, edhe mendimi per martesen e tyre, eshte bere po ne familjen e dajove te Sabretit, ne shtepine e rilindasve tane te ndritur.

Mbesa e Naimit dhe e Samiut, gruaja plot nur e autoritet, e ditur dhe e veshur me rroba aq te mira, nusja e Hajredin bej Fratarit, ishin arsye me se te mjaftueshme qe zonja Sabrete te pritej ne Mallakaster me te gjitha zakonet, traditat dhe nderet qe i takonin seres se saj. Mallakastra vertet ishte e varfer dhe populli fukara, por edhe gezimet e lumturine nuk i ndau asnjehere nga jeta e tij. Odat e medha te Rakip Isufit mbusheshin me miq e shoke, te afert e te larget, qe vinin per t'u cmallur, per te biseduar e per te uruar djalin e kurbetit me nusen e larget. Ka qene dashamiresia dhe kujtesa e disa miqve te moshuar mallakastriote dhe ndihma konkrete e pasardhesve direkt te familjes Fratari, qe bene te mundur te sqaroja disa nga momentet me te rendesishme nga jeta e zonjes Sabrete Vila. Keto momente ne fakt nuk perbejne kuriozitete, por vlera e kontribute, mesazhe te kohes dhe aktuale, prandaj edhe vendosa te mos i le pa i perdorur.

Zonja Sabrete Vila nuk jetoi gjate. Mbas vdekjes tragjike te Hajredin Fratarit, ajo qendroi ne fshat ku u mor me zoterimin e prones dhe rritjen e dy djemeve te saj, Skenderit dhe Reuf Fratarit. Jane shume te pakte te moshuarit qe e mbajne mend ate sepse ne ate kohe ata vete nuk ishin vec femije te vegjel. Megjithate, nga ajo qe mbahet mend ne kujtesen e tyre, mund te vecojme tre momente shume domethenese ne jeten e saj.

Mjaft i njohur ka qene qendrimi i zonjes Sabrete kur u vra Hajredin Fratari. Pati zera se ai u spiunua, u kallezua, se per te, ashtu si edhe per Ismail Klosin, pati inate e tendenca nga persona te vecante, qe deshironin dhe kerkonin eleminimin e tyre. Ne ato kohera edhe ne Mallakaster vepronte akti i gjakmarrjes me te gjitha format dhe forcen e vet. Fisi i Zotajve dhe familja Fratari i kishin te gjitha mundesite dhe potencialet per te kaluar ne veprime vetegjyqesie, per te hapur plage te tilla te renda qe do te ishte e veshtire te mbylleshin. Ketu ata u ndeshen me qendrimin e prere e te vendosur te zonjes Fratari, e cila u tha: "Nuk dua te degjoj ne shtepine time fjalen gjakmarrje, nuk dua t'i le femijet e mi dhe te miqve te mi mallakastriote peng te ketij kanuni mizor mesjetar." Kjo eshte aq e vertet sa qe edhe kur ceta e fratarakeve kapen rob nje detashment te madh rebelesh se bashku me komandantet e tyre ne fshatin e Greshices, nuk pushkatuan dhe nuk denuan asnje. I shoqeruan paqesisht deri ne Sinje dhe aty, ne baze te nje marreveshjeje me komitetin e Beratit, i shkembyen me mallakastriotet qe mbaheshin akoma ne burgun e prefektures.

Edhe kjo mbahet mend.
Ne vitet 1917-18 ne Mallakaster u perhap epidemia e koleres. Midis atij fukaralleku, paditurie dhe plagesh mjerimi qe kishte lene Lufta e Pare Boterore, u krijua edhe nje situate akoma me e rende, e rrezikshme dhe e pashprese qe kerkonte e merrte jete femijesh, qe shuante familje te tera. Zonja Fratari, nga te paktat qe e dinin kete semundje, u vu ne krye te asaj ndihme qe mund te jepej ne ate kohe, per te evituar me te keqen ne kushtet e mungeses se plote te ndihmes mjekesore. Vec ilaceve qe mundi te siguronte, ajo u dha fshatareve gjithe gelqeren qe kishte ne gropa apo kaminat e saj, i mesoi si ta perdornin dhe vete, shtepi me shtepi, beri djegien dhe dezenfektimin e ambienteve qe ishin vatra e mbartes te kesaj epidemie vdekjeprurese.

Zonja Fratari kujtohet edhe per dicka teper simbolike. Ne nje faqe kodre ajo thuri nje toke te mbetur prej kohesh si kullote dhe e mbolli e veseliti aty rreth shtatedhjete rrenje ullinj. Keta ullinj ajo i coi me doren e saj, tani jane bere si rrepe dhe gjelberojne ne te kater stinet. Ashtu sic deshironte ajo, sot e kesaj dite, faqa e kodres e veshur me ullinj quhet "Bacja e Hajredinit".

Zonja Sabrete Fratari nderroi jete ne vitin 1934 dhe u varros me nderime aty, mes te pareve te fisit te madh te Zotajve dhe te familjes se saj Fratari.

vijon....

[MI CORAZON]

Inf, po ky qe ka firm ndertimi tani, inxh Fratari, a eshte i kesaj familjeje?

na shpjego pak se cbehet me kto dy familje ne vitet 1940-1960 ?

[INFINITY©]

Inf, po ky qe ka firm ndertimi tani, inxh Fratari, a eshte i kesaj familjeje?

na shpjego pak se cbehet me kto dy familje ne vitet 1940-1960 ?

MI CORAZON, me c'me ka thene im ate sepse jane kushurinj te dyte te dy, ai qe ka firm ndertimi eshte i biri i Rauf Fratarit (dhe gjyshi im dhe Rauf Fratari ishin djem xhaxhallaresh), dmth Hajredin Fratari eshte direkt gjyshi i inxh Fratarit.

Do vazhdoj te sjelle akoma pjese te librit dhe per me teper ne ato vite qe ke kerkuar ti, do sjelle cfare me tregoi im ate qe ndodhi me familjen.

[INFINITY©]

KREU I PESTE (vazhdimi)

HAJREDIN FRATARI DHE ISMAIL KLOSI NE VITET 1908-1910

Ne vitet 1908-1910 Hajredin Fratari po mbushte 30 vjec. Ai kishte marre te gjitha tiparet e nje burri te pjekur, ishte i formuar me njohuri te gjera, eksperience jete dhe pune, pa diskutuar ketu zgjuarsine e tij te natyrshme dhe aftesine komunikuese me te gjithe e per gjithcka. Prezenca e tij dinjitoze, ndjenjat e pastra dhe mendimet e palekundura mbushnin portretin e nje patrioti te madh idealist i vendosur per ta cuar deri ne fund ceshtjen e madhe te shpetimit dhe perparimit te atdheut. Personaliteti dhe prezenca e tij frymezonte siguri dhe besim jo ne dy-tre bisedues, por ne oda te mbushura me miq, sheshe e kuvende ku gjithmone gjendej i afruar dhe i rrethuar nga mallakastriotet qe e adhuronin me gjithe zemer.

Bashkefshatari im, patrioti Demo Bajrami, me te cilin kam patur fatin dhe nderin te bisedoja shpesh here per ato kohera dhe per ata njerez, me tregonte: "Nga Drizari shkuam ne Fratar, te Zotajt, vete i peste. Isha une, Azbi Hasimi, Jemin Aliu, Bilo Ferkua dhe Aliko Llanaj. Jemini dhe Azbiu ishin dajo ne Zotaj, kurse une e kisha shok Hajredin Fratarin qe ne mejtepin e Kutes me Ismail efendiun. Na priten si ne ato kohera dhe sic priste ajo shtepi, u shtruam dhe u kenaqem me muhabete. Por sapo u cmallem e u qetesuam, mbaj mend se Hajredin beu filloi te na fliste: "...Kushtetuta qe dhane xhonturqit nuk eshte per ne, por per t'i zgjatur jeten e vete Turqise. Nuk kemi kohe per t'u menduar me gjate, nuk ka rruge tjeter per ne shqiptaret pervec asaj te shkeputjes nga perandoria anadollake. Shqiperia duhet te ndahet nje ore e me pare nga Turqia, perndryshe do te thahet e do te kalbet si ajo dega kur trungut te saj i ka shkuar sepata ne palce. Duhet te ngrihen ne kembe te gjithe shqiptaret, se keshtu bene dhe fituan edhe fqinjet tane afer dhe larg nesh. Se ja, u hapen tri shkolla, u bene edhe dy ceta, u hodhen edhe pese pushke e u zgjodhen edhe kater deputete, por nuk eshte kjo Shqiperia. Kemi bere shume pune te mira, po Shqiperine akoma nuk e kemi fituar. Turqia ka peseqind vjet qe eshte shtruar ne vatrat tona, u fuqizua dhe u dhjamos me gjakun dhe djersen e shqiptareve, rrenjet i ka futur e i ka shtrire sa gjere e gjate ne kete toke. Eshte shume e veshtire te shpetojme prej tyre, por ne mallakastriotet, kur i kthehemi ares per se dyti, nuk leme krisje e gjembace te na perzihen e te na mbulojne faren qe kemi mbjelle me doren tone. ..."

Hajredin Fratari i sapokthyer ne Mallakaster, me mire se kushdo tjeter dinte te tregonte e te analizonte punet dhe planet e Turqise dhe akoma me mire e me qarte dinte te frymezonte se c'duhej te benin ne ato momente shqiptaret dhe mallakastriotet e tij. Te gjitha takimet, bisedat dhe kuvendimet qe pati Hajredini gjate kesaj periudhe te shkurter te qendrimit ne fshat, mund te permblidhen me nje mendim te thjeshte, por te prere: "Jemi ne nje kohe kur femijet duhet te vazhdojne medoemos shkollen, burrat -- luften."

Nuk jemi te sigurte nese qe nje deshire e sinqerte e administrates se larte turke, ndonje nderhyrje miqesore apo edhe frika per ta lene Hajredin Fratarin ne vendin e tij te lindjes, por eshte fakt se, mbas dy -tre muajsh, si ishte kthyer nga Izmiri i larget, atij i vjen emerimi per nenprefekt ne Pogradec. Duke mos mundur te qendronte me gjate ne Mallakaster, se bashku me Sabretin, niset per te marre ne dore detyren e re qe e pati shume per zemer. Hajredini e dinte mire se Pogradeci dhe fshatrat rreth tij ishin po aq te bukur e te virgjer sa edhe ato te Mallakastres. Nuk do te kishte me perpare syve as vershimin e furishem, as oshetimen e thelle te Vjoses plake, por do te gezonte qetesine e kalter te Ohrit te madh e te mrekullueshem. Edhe per keto i kishte nevoje, sepse, ne te vertet, kishte nje zemer te bute qe prekej e gezohej si femije, vetem kur indinjohej nga ndonje padrejtesi, shperthente e merrte si zjarr. E kenaqur nga kjo levizje ishte edhe Sabreti, mbasi ne Elbasan ajo kishte te motren e saj, Sanijen, te martuar me Gani Bungon. Krijohej per te nje mundesi me e mire per nje komunikim me te lehte e me te favorshem me te.

Per Hajredin Fratarin, Pogradeci do te ishte nje pozicion mjaft i volitshem per t'u lidhur e per te vepruar me popullin, me shoket dhe miqte e shumte, qe ai kishte zene qe ne Stamboll, ne trevat verilindore e akoma me shume ne Diber e ne Kosoven e madhe. Ngjarjet e medha ne vitet qe pasuan e cuan Hajredin Fratarin ne qendren e tyre me te rendesishme dhe ne afirmimin e tij si patriot i madh, i perkushtuar teresisht per gjithcka mendonin e punonin atdhetaret e vertete te ketyre viteve.

[INFINITY©]

KREU I GJASHTE

PER LIRI E PAVARESI KOMBETARE

Ne Mallakaster, si ne shume krahina e vise te tjera, miqesite midis familjeve te medha, te fisme e te pasura, kane qene nje realitet i njohur dhe i pranuar. Kur behej nje mik a lidhej nje miqesi e re, pyetej gjithandej dhe sqarohej mire sera, radha, gjendja ekonomike e keto pretendime shfaqen reciprokisht. Natyrisht pasuria vleresohej, por dicka me teper se ajo, peshonte nderi, fisnikeria, tradita, besa, prejardhja, trimeria dhe mikpritja qe plotesonin virtytet me te ndjeshme te familjes mallakastriote.

Eshte e vertete qe krahina e Mallakastres zoteron nje hapesire te gjere gjeografike: ajo fillon nga kodrat e Patosit e deri te Shkembi i Kocit kufi me Tepelenen, nis nga Sinja e Beratit dhe del ne rrjedhen e Vjoses, qe e ndan me fshatrat e Laberise dhe te Lumit te Vlores. Gjithashtu eshte e sakte qe, per periudhen e viteve 1900-1910 krahina perfshinte pesedhjete e kater fshatra, por numri i popullsise ishte shume, shume i vogel. Ne librin me statistika te Teki Selenices "Shqiperia 1923" sigurohemi se kjo krahine kaq e madhe kishte vetem 17,582 banore. Per shume vite e dekada, per arsye e shkaqe nga me te ndryshmet, nuk levizi ndjeshem kjo shifer.

E sollem kete fat simbolik, jo per ndonje arsye te vecante, por per te dale ne nje mendim e per te argumentuar se shkalla dhe mendesia e njohjes, e lidhjeve miqesore dhe fisnore brenda ketij komuniteti relativisht te vogel, por gjithmone prezent ne troje shekullore, ishte e madhe, e pashmangshme, e qendrueshme, gati e shenjte. Ne jeten e perditshme mallakastriotet beheshin miq per koke nga mirekuptimi e toleranca qe i karakterizon, nga ndihma dhe perkrahja qe shpesh u duhej t'i jepnin njeri-tjetrit, nga interesa ekonomike qe nisnin me punimin se bashku te tokave, kullotat dhe stanet, qinosite e bagetive, deri te kembimi i shqerrave dhe kecave kur i shkepusnin nga tufat. Me keto bashkangjiteshin vellazeria ne bese, emri dhe qethja e flokut te femijeve e deri tek maredheniet me elementare si fqinje te mire, te cilat ishin te gjitha elemente bashkepunimi shoqeror dhe miqesie familjare. Me tej kemi disa momente shume te rendesishme: nizamlleku, kurbeti, rruget e perbashketa per ne tregje, rezistenca ndaj ekspeditave ushtarake dhe ndeshkimore, dalja ne kuvende, kenget e vallet ne dasma dhe psheretimat e loteve ne derte ishin faktoret me reale e te fuqishem qe i bashkonin, i lidhnin dhe i miqesonin ne dekada e shekuj brezat qe rriteshin dhe plakeshin ne Mallakaster.

Ne kete kushte, rrethana e tradita, familjet Fratari dhe Klosi ishin te njohura, te mirekuptuara prej kohesh dhe pershtateshin ne shume plane me njera-tjetren. Si Fratari edhe Klosi jane pjese te aferta te asaj hapesire kodrinore qe shpesh quhet Mallakastra e Siperme. Nga Klosi ne Fratar, apo me mire te themi ne Zotaj, me kuaj te mire nuk mban me teper se nje ore rruge.

Familjet Fratari dhe Klosi takoheshin shpesh ne miqesi te perbashketa dhe akoma me teper ne pleqesine e Mallakastres, e cila ne shekuj, duke mbledhur rreth vetes burrat me te mire e me te zgjuar te krahines, ka mundur te veproje si nje institucion i konsoliduar, si nje strukture autoritare e zgjedhur dhe e mbeshtetur nga populli. Si e tille, kjo pleqesi kishte te drejta te plota vendimmarrese dhe vepruese ne zgjidhjen e problemeve e kontradiktave te lindura midis individeve, fiseve, fshatrave, po edhe midis popullit dhe administrates turke.

Keto tradita shekullore e maredhenie reciproke e kane bere lehtesisht te mundur njohjen, bashkepunimin dhe miqesine qe lidhen dhe e mbajten gjate gjithe jetes se tyre te dy patriotet e shquar te rilindjes ne Mallakaster, Hajredin Fratari dhe Ismail Klosi. Nese filllimisht kjo njohje dhe keto maredhenie kane nisur si midis dy shokeve e miqve intelektuale mallakastriote, me kalimin e shpejte te kohes ato behen shume te forta dhe ndricojne ne plane e sfera te shumta jete e veprimtarie intensive me qellime te larta e te shenjta. Idete qe perqafuan dhe veprimet patriotike qe nisen fillimisht ne menyre te pavarur, nuk mund te mbeteshin brenda vetes dhe aq me pak te panjohura per njeri-tjetrin. Marreveshja e bashkepunimi per nje qellim te vetem i nisur ne Mallakaster mori kuptimin e plote ne formimin dhe pjesemarrjen e tyre si te pare ne Komitetin Shqiptar te Beratit. Ky komitet u krijua ne qendren politike, administrative dhe ekonomike qe kishte nen juridiksion Fierin, Lushnjen, Mallakastren dhe Skraparin, ne Beratin e lashte e me tradita po aq te lashta patriotike dhe rilindase.

vazhdon...