Marredhenia Mitike Shkrimtar-lexues

[Xhuxhumaku]

MARREDHENIA MITIKE SHKRIMTAR-LEXUES

Mira Meksi

Në fillim të kohërave, shkrimtari nuk ishte, vepra po, ishte aty, ndërsa ai jo; ekzistonte vepra e shkruar, ekzistonte lexuesi që e lexonte, porse shkrimtari nuk qe, ose më mirë, nuk qe i dukshëm, qe i padukshëm dhe për pasojë, nuk kishte as marrëdhënie të drejtpërdrejta shkrimtar-lexues. Ç‘do të thotë kjo? Do të thotë që vetëm në Greqinë e shekujve IV-VI para Erës sonë doli në dritë autori, shkrimtari. Deri përpara kësaj periudhe, autorësia e shkrimtarit shihej si gjëja më e papeshë e një vepre. Si provë e kësaj mund të sillen pa mëdyshje dy kryeveprat më të cilat nis letërsia e madhe, "Iliada" dhe "Odisea".

Njohja e autorësisë së tyre, Homerit është e mëvonshme, zë vend pikërisht gjatë periudhës së përmendur, ndërkohë që para saj flitej për "homeridët", për një mori aedësh, të pranishëm në textus me të tëra tiparet e tyre vetjake. Porse, duke nisur nga shekujt VI-V para Erës sonë, autorësia sa vjen dhe bëhet gjithnjë dhe më e pranishme, madje, edhe përcaktuese për veprën letrare. Dukuria e autorësisë, e identifikimit dhe njohjes së shkrimtarit zë fill përgjatë viteve kur letërsia futet në rivalitet me retorikën dhe eristikën (me ligjërimin bindës të sofistëve), ku rivaliteti lidhej me përftimin e një pozite dominuese në shoqëri.

Në këto kohë, rektorët, sofistët dhe poetët filluan të identifikohen si klasë e veçantë shoqërore, ku secila rrihte që të shfaqej në rolin e udhëheqësve, duke u përpjekur, gjithkush sipas mjeteve dhe formave të lëvruara, që të manipulonte një bashkësi, gjithherë e njëjtë dhe e vetme: audiencën, "klasën" e popullit. Jemi në lindjen e figurave mitologjike të epokës së racionalizmit, në vend të hyjnive antropomorfe kemi njerëz teomorfë, jemi në kohën kur lind miti i shkrimtarit, i rektorit, e sofistit. Një gjerdan pamësish të kësaj dukurie të re në shoqërinë helene e hasim nëpër jo pak dialogë të Platonit, madje, në trajtat e një kritike të ashpër. Sa për shkrimtarin, një kahje e këtillë sa vjen dhe i kthehet në mani, përpjekjet e tij sa vjen e përqendrohen në arritjen e një pozite të qëndrueshme dhe me ndikim ndër masa dhe në shoqëri.

Ndryshe nga rektori dhe sofisti, të cilët mbeten në kuadrin e manipulimit të opinioneve dhe bindjeve të masës, shkrimtari rreket të depërtojë dhe të punojë në kuadrin e psikës së njeriut; kjo është edhe një nga arsyet përse kryeveprat e tragjedisë e komedisë së lashtë greke lëvizin dendurazi në botën e psikës, duke u rrekur që të krijojnë shock-un, trandjen emocionale, madje, sipas Platonit, duke zgjuar "ato pjesë të shpirtit që i rrëshqasin më së shumti kontrollit të arsyes". Pra shkrimtari në këtë kohë arrin të ketë në dorë ( manipulojë) ndjenjat dhe psikën e lexuesit, - ai është Zoti, miti, magjistari për lexuesin: marrëdhënia shkrimtar-lexues është krejt e njëanshme. Një shembull të qartë të kësaj kahjeje që shoqëron dukurinë e mitizimit të shkrimtarit (deri edhe e shfaqjes së tij si magjistar) e gjejmë te një nga mitet më të famshme që kemi nga mitologjia greke.

Fjala është për mitin e Akoncios dhe Sidipës. Ky mit na rrëfen se si Akoncio, një djalosh mjaft i pashëm dhe prej dere të kamur nga Kiosi, shkon një ditë në Delos për të bërë një blatë në nder të Artemidës; atje i qëllon të shohë Sidipën, një hyri athinase, që gjendej në Delos për të bërë një blatë në nder të Apolonit. Djaloshi e ndjek nga pas, duke u përpjekur që të mos i binte në sy. Aso çastesh, me sytë që i shkreptinin nga përvëlimi i epsheve mërshore, i vetmi mendim që i shtizonte keqas trurin ishte gjetja e një mënyre për ta shtënë me patjetër në dorë Sidipën e bukur dhe, për të qenë i sigurt në përpjekjet e tij, hedh në kopshtin ku kjo shëtiste e lumtur një mollë, mbi lëkurën e të cilës pati shkruar: "të betohem për Artemidën, o Akoncio, se s‘do të jem e tjetërkujt, por vetëm e jotja" dhe fshihet pas një gëmushe. Mendesha e Sidipës e sheh mollën poshtë këmbëve, ndërsa po shëtisnin, dhe, ndonëse nuk dinte të lexonte, tërhiqet nga shenjat që dukeshin mbi lëkurën e frutës, arsye për të cilën e merr dhe ia jep vashës, që dinte të lexonte dhe e lexon çfarë ishte shkruar, duke bërë kësisoj pa dashje një betim në emër të Artemidës dhe, pa e vrarë fort mendjen, e hedh frutën tej për të vijuar sakaq shëtitjen e saj.

Shumë herë familja vendosi që ta martonte, porse, pak përpara se të bëhej dasma, vasha mbërthehej nga ethe të forta: hyjnesha po kërkonte të mbahej premtimi i dhënë përmes betimit në emër të saj, ndonëse ky premtim ishte dhënë në mënyrë të pavetëdijshme e pa dashje. Nga ana tjetër, enigma e rënies ligsht e Sidipës një natë përpara dasmës nuk mund të ndriçohej e zbërthehej përpos se nga Akoncio, i cili shkruan sërish, duke ndriçuar kumtin dhe shkakun e ngjarjeve. Prindërit e Sidipës, që s‘dinin të lexonin, ia japin pusullën e mbërritur, prej nga vasha mëson të vërtetën, porse nis t‘i qëndrojë e paepur dëshirës së Akoncios; Akoncio i shkruan sërish, porse Sidipa s‘pranonte t‘i lexonte pusullat e tij: po sikur të ishte një truk tjetër?, po sikur të ishte një kurth akoma edhe më mizor?, po sikur ajo çka është shkruar të ishte një magji që do ta shtrëngonte t‘i jepej me pa dëshirë djaloshit? Pyetje të tilla i trazonin tërë qenien sa herë në shtëpinë e saj mbërrinte një pusullë nga Akoncio.

E kjo histori vazhdoi gjatë, me Sidipën që binte në lëngatë një natë përpara martesës me mëtonjësin e radhës, derisa në fund, në një prej këtyre netëve lëngatash i mbërrin sërish një pusullë nga Akoncio, që i sillte ndërmend premtimin e dhënë përmes betimit në emër të Artemidës; ishte e dyta dhe e fundit letër që Sidipa lexoi, pasi mëngjesin e ditës tjetër të tilla net lëngatash marrin fund: familjarët e gjejnë në dhomën e saj truppajetë.

Miti i Akoncios dhe i Sidipës na rrëfen në mënyrë simptomatike një gjerdan tiparesh dhe ngjyresash të spikatura që kanë karakterizuar shkrimtarin dhe marrëdhëniet e tij me lexuesin. Akoncio, si njeri që shkruan, mund të shihet si një figurë e shkrimtarit; madje, fjala është për një njeri, që jo vetëm shkruan, por edhe arrin që ta shfrytëzojë shkrimësinë si instrument, si një armë të fuqishme, madje, jepet si e vetmja armë që i ofronte sigurinë për arritjen e qëllimit, të shtinte në dorë Sidipën, objektin e dëshirës, ta bënte të vetin dhe për vete, duke mos i lënë kësaj asnjë liri në zgjedhje.

Sidipa mund të shihet si një figurë e lexuesit, për aq sa është e vetmja që di të lexojë në familje, e manipuluar dhe deri e magjepsur prej shkrimtarit. Po sot, në botën moderne përherë e më pak naive, përherë e më tepër të shprangosur nga mitet, cila është marrëdhënia shkrimtar-lexues? Përgjigjen e jep një i llojit, shkrimtari i njohu,r Javier Marias, i cili e nis dritëhedhjen mbi këtë marrëdhënie me pyetjen: "Si është e mundur që njeriu i sotëm modern i beson shkrimtarit, asaj që vetë shkrimtari e shpall që në krye të herës se është rremtësi, pra diçka që s‘ka ndodhur vërtet, dhe që, ndonëse rrëfehet në vetë të parë a të tretë ngjarja, dihet mirë se është autori që flet, madje, si për t‘u bërë i tërëpranishëm, ai ka vendosur edhe foton e tij në kopertinë të librit...?". Paskëtaj, ai vetëpërgjigjet: "Në thelb, ne të gjithë priremi ta shohim veten në etapat e ndryshme të jetës sonë si rezultati i asaj që na ka ndodhur dhe asaj që kemi arritur apo kemi realizuar, sikur vetëm kjo të konfirmonte ekzistencën tonë. Dhe pothuaj përherë harrojmë se jeta e njerëzve nuk është vetëm kjo: çdo trajektore përbëhet edhe nga humbjet tona, nga mosarritjet dhe dëshirat e papërmbushura, nga ajo që ndonjëherë e lëmë mënjanë, apo nuk e zgjedhim, apo nuk e arrijmë, nga mundësitë e panumërta që në më të shumtën e rasteve nuk arritën të realizohen - të gjitha përveç njërës, në fund si ëmbëlsirë, - nga mëdyshjet dhe ëndërrimet tona, nga projektet e dështuara dhe nga dëshirat e rreme apo të vakëta, nga frikërat që na paralizuan, nga ajo që e braktisëm apo që na braktisi.

Në fund të fundit ne ndoshta pranojmë që ekzistojmë po aq në atë që jemi sa në atë që nuk kemi qenë, njëlloj si në atë që është e vërtetueshme, e matshme, e kujtueshme, edhe në atë që është më e pasigurt, më e pavendosur dhe e mjegullt, ndoshta jemi bërë në të njëjtën masë nga ajo që ishte dhe nga ajo që mund të ishte. Dhe guxoj të mendoj se është pikërisht rremtësia (fiksioni) që na e rrëfen këtë, a më mirë të them, ajo që na shërben për të kujtuar këtë dimension, të cilin zakonisht e lëmë mënjanë në çastin kur bëjmë bilancin dhe shpjegojmë vetveten apo jetën tonë".

Në këtë botën e sotme pra, shkrimtari nuk është më "magjistari" i dikurshëm dhe marrëdhënia e tij me lexuesin nuk ka më ngjyresa mitike, - shkrimtari i sotëm është çmitizuar; marrëdhënia shkrimtar - lexues është komplementare, shkrimtari mbush zonat e errëta të jetës së lexuesit, i cili ka nevojë për rremtësi (për produktin e shkrimtarit) që të plotësojë bilancin e jetës së tij, ndërkohë që vepra vetë realizohet nëpërmjet leximit (nëpërmjet lexuesit): ... "ndoshta nuk është e drejtë ajo që thashë në fillim se vepra letrare nuk rrëfen atë që ka ndodhur", vijon Javier Marias-i. "Ndoshta në të vërtetë veprat letrare ndodhin nga fakti që ekzistojnë dhe lexohen, dhe po ta shohësh me kujdes, pas kaq shumë kohësh është më real dhe i vërtetë romani "Don Kishoti" se tërë bashkëkohësit e tij historikë të Spanjës së shekullit XVIII".

shqip.

[trysil]

SHKRIMTARI KA FUQI DEMONËSH

Shkrimtari dhe lexuesi, janë ata që bashkëndjejnë artin, fuqinë e fjalës brenda kopertinave të një libri. Por, ndodh edhe e kundërta. Kur shkrimtari ka fare pak lexues, madje ndodh edhe të mos ketë fare lexues. Pikërisht do të ndalem në këtë segment SHKRIMTARI PA LEXUES
A është shkrimtar, shkrimtari që nuk ka lexues? Natyrisht në të shumtën e rasteve ai nuk është shkrimtar. Por historia e letërsisë së përbotshme, madje aty-këtu edhe kjo e jona, letërsia shqipe pra,anise shumë rralllë, tregojnë se shumë shkrimtarë, madje tepër të mëdhenj kanë pasur fatkeqësinë të mos kenë lexues. Marrëdhënia te këta, pra marrëdhënia shkrimtar-lexues, jo që është prishur, por nuk ka ekzistuar fare. Në rastin e parë, marrëdhënia lexues-shkrimtar nuk ekziston, meqë kemi të bëjmë me librin e dobët, por kjo marrëdhënie ndonjëherë nuk ekziston as kur kemi të bëjmë me librin elitar. Në rastin e parë, kjo marrëdhënie është e arsyeshme, sepse lexuesi nuk ka kohë për të humbur kot; ndërkaq në rastin e dytë, duket se kemi të bëjmë me disproporcion intelekti mes shkrimtarit dhe lexuesit. Madje, është e padiskutueshme, kjo ka ndodhur tek gjenitë e arteve të ndryshme, filozofët etj.
Përkundër kësaj, që shkrimtari nuk ka lexues, vazhdon të shkruaj, madje me fuqi dhe pasion ndoshta edhe më të madhe sesa ata që i kan lexuesit.
PSE NDODH KSHTU? dhe PSE SHKRIMTARI I TILLË NUK RESHT SË SHKRUARI?
Padyshim, shkrimtari në fillim e shkruan veprën për të kënaqur veten. Pra, ai është egoist. Kur lexohet, gjithsesi, festa e tij është më madhështore, por ai nuk ndalet së shkruari pse nuk i lexohet vepra. Ai vuan, mund të ketë neuroza, depresion, por i vetmi ai, krijuesi pra, neurozat dhe depresionin mund t' i shndërrojë në art. A nuk ka ndopdhur kështu me psikologun dhe filozofin e madh Niçe, a nuk ka ndodhur kështu me plot shkrimtarë si Stendal-i, Prust- xhojs-i etj etj.
Thashë që shkrimtari është egoist, dhe ka një fuqi demonësh brenda vetes, që edhe kur s' ka lexues, i mjafton që ai të kënaq veten me krijimet e tij. Bile-bile, shkrimtari që nuk e kënaq veten, para se ta kënaq lexuesin, ai është shumë i pasigurt në artin e tij. Ai brenda vetes, parreshtur, me një fuqi demoniake, kërkon dhe zbulon hapësira të reja të mendimit dhe teknikave, me të cilat shpreh botën e tij të brendshme dhe komplekse, të cilën ia dhuron lexuesit. Shkrimtari, po të mos e kishte një fuqi të tillë, ai nuk do të shkruante; por, pikërisht kur do ta kuptonte se nuk lexohet nga askush, ose lexohet nga aq pak njerëz sa nuk e vlen barra qiranë të shkruash, dhe t'u dhurosh vepra atyre që nuk i përfillin ai do të heshte. Por, jo, ai s' ndalet (është fjala për shkrimtarin e madh) vazhdon të shkruaj, sepse e ka të qartë se shkalla e intelektit të tij nuk komunikon sa duhet sot me intelektin e lexuesit; por ai e di se nesër ky komunikim do të jetë normal. Dhe, pikërisht ajo fuqi demonësh brenda shkrimtarit, me të cilën ai është në gjendjet të përmbysë gjithçka, e shtyn të mos dorëzohet deri në frymën e fundit. Bile-bile, ai mësohet me këtë gjendje dhe jeton me krenarinë e vet, pra duke drekuar krenarinë e vet, anise nuk po e kupton askush. Dikush do të thoshte, natyrisht ka edhe të tillë, ç' krenari na qenka ajo?! Mirë ta zëmë se është ashtu. Por ashtu është vetëm për lexuesin, e natyrisht, jo edhe për shkrimtarin. Ai, i pagjumë, me fuqi demonësh, me fantazi dhe imagjinatë të pafundme, e di se lexuesi do ta kërkojë atë. Ndaj, e qartë pra, shkrimtari është egoist, nuk vrapon pas lexuesit. Kështuqë, për një vepër është vështirë të gjykosh me saktësi, pas një leximi të përciptë ose për shkak të shitjes së ekzemplarëve. Ne mund të gjykojmë, sepse, natyrisht, flet shitja, por ky gjykim, herë-herë mund edhe të jetë si një mashtrim optik, ndërkaq veprën e njëmendtë, as që kemi ditur ta shijojmë. Ndoshta, ai, shkrimtari egoist pra po e ven në sprovë lexuesin deri në tallje. Dikush, me të drejtën e tij do të pyeste ç' shkrimtar na qenka ky?! Hë de! Por, ai ka të drejtë, sepse vepra është mundi i tij. Ai ka të drejtë të jetë jo i lehtëdepërtueshëm...
Kjo që po them, natyrisht, nuk është dukuri, por raste ka dhe do të ketë përherë...