Tharmi filozofik i një poeti - Rexhep Elmazi

[trimrron]

Tharmi filozofik i një poeti
Mehmetali Rexhepi

Jetën dhe krijimtarinë e Rexhep Elmazit e goditën dy tragjedi: e para vrasja nga një dorëzi dhe, e dyta: djegia e dorëshkrimeve, shkrimtarisë poetike, asaj të shumtës, të mbetur vlerë e pashijuar për të tjerët. E zhdukur nga droja e përshkuar me padije, pasojë e një pasigurie që zotëronte, të brymës së censurës që çdo syth përcëllonte…
Rexhep Elmazi në faqet e revistës “Jeta e re”, me shkrime duket kah fundi i viteve të pesëdhjeta. Gjatë viteve të gjashtëdhjeta botonte herë pas here, për të mos u dukur deri në fillim të të shtatëdhjetave.
Poezia e tij tërhoqi vëmendjen e lexuesve për temat e mënyrën e një qasjeje origjinale në shtjellimin artistik të tyre, të përzgjedhjes së figurave e të shprehjeve nga fjalori i një poetike të sprovës së thellë jetësore.
“Rilindja”, më 1972, ia botoi vëllimin e vetëm me poezi “Frymëmarrje”. Pas këtij vëllimi, të cunguar, botoi poezi dhe ndonjë prozë poetike, në të gjitha gazetat dhe të përkohshmet kulturore e letrare që dilnin te ne.
Pas vdekjes, për një pjesë të shkrimeve, u përkujdes dhe ia publikoi në revistën “Jehona”, që dilte në Shkup, miku i tij, shkrimtari inventiv Teki Dervishi. Një përkujdesje të posaçme, për çdo gjë të Rexhep Elmazit, kishte shoku i bashkëvuatjeve, i ngazëllimit e dhimbjes së përjetshme, poeti Zeqir Gërvalla.
Treva e Luginës së Moravës letërsisë sonë i dha disa poetë e shkrimtarë. Përderisa krijuesi Beqir Musliu pati fatin ta përmbushte prirjen dhe talentin poetik në disa vëllime me poezi, prozë dhe dramaturgji, boemi Mirko Gashi pothuajse rrumbullakoi ciklin e tij, Musa Ramadani vijon thellimin e zgjerimin e vokacionit poetik, Rexhep Elmazi qe fatprerë në kulmin e krijimtarisë. Jeta iu shua në moshën 40 vjeçare. Godina poetike që nisi i mbeti pa kulm, por me shkallare për ngjitje deri te bukuria shumëkahëshe.

Aspekte përgjithësuese të poezisë

Rexhep Elmazi përfillë mënyrën e shprehjes së lirë në poezi. Formave të rimuara të vargjeve, kufizimeve metrike e shablloneve të çfarëdo lloji u ishte shmangur. Në disa vjersha me më shumë vargje ndërtoi një lloj strukture me dromca prozaike. Kjo strukturë e këtij subjekti është në funksion të rrëfimit poetik, pa ia grrithur sipërfaqen e lëmuar pasqyrës dhe pasqyrimeve të ndryshme të tekstit e nëntekstit. Barra ngulfatëse nuk bie vetëm në figura, por atë e merr për ta lehtësuar dhe shpërndarë, në një shtjellim stilistik të bindshëm me burime idesh e porosish, për ana -temat e ndryshme të jetës, të gjendjeve, sprovave, mynxyrave dhe të ekzistencës njerëzore.
Poezia si e këtillë nuk është pjellë kabineti, është llambadar për gjetje të daljes nga burgu ose labirinti i jetës. Fjala e tij futet “atje ku ndihet vlimi më i prekshëm…” Të njohë dukuritë, të ketë intuitë dhe masë për kohën e tashme dhe të ardhme, të hyjë në ngjarje, mes njerëzve të ndriçojë terrin e mendjes, të flakë ambiciet e ulëta me fisnikërinë e vargut.
Në ciklin “Dasma pa krushq” të librit “Frymëmarrje”, brumi i motiveve popullore ritrajtohet me rroba të reja të stilit të tij. Kjo riveshje karakteristike përvijon lidhjen me traditën, në gurrën e së cilës kanë pirë ujë poetët më të shquar, shqiptarë e botërorë.
Në relievin e hapësirës poetike të poezisë së Rexhep Elmazit, haset “përroi që therr sytë” e zemrat, rrashtat e njerëzve që “toka i hëngri të verdhë” pas shtrëngatave çnjerëzore.
Shtrëngatat thyejnë, por edhe thyhen në qëndresë. Qëndresa, mostërheqja nga mëtimi, martirizimi e flijimi ngriten në kult, në filozofi të ekzistencës a të mos ekzistencës.
Përngjasimi i poetit me frymën dhe peshën e “Atyre që na fusin në borxh”, është një prej idealeve të gjakuara të qenësisë së këtij poeti. Ndërsa, prej “Njeriut që e hëngri toka të verdhë” modelohet shembëlltyra e një tragjike krenare. Është kjo tragjikë e brezit të poetit që barti në kokë e supe peshën e bërjes së lirisë dhe, përvijimin e saj te brezat tjerë. Nga ky diskurs del porosia e vazhdimësisë së burrërisë, mbajtjes së barrës të durimit përballë mizorisë së paprerë.
Në puhi nuk matet qëndresa. Në hapësirën e botës poetike, krijuesi preferon dialektikën, lëvizjen, rrjedhën e lumit. Amullia është vdekje e tij, jetë në kënetë.
Poezia e Rexhep Elmazit përshkohet nga një filozofi e thellë për njeriun, sprovat jetësore, natyrën e dukuritë njerëzore me mizorinë e madhështinë… Shpalohet filozofia tokësore e kureshtjes për të panjohurën, të paprekshmën, të paarritshmën, gjithnjë duke përkuar e njohura me të panjohurën, e paarritshmja me të arritshmen, e thëna me të pathënën, e mundshmja me të pamundshmën.



Filozofia e imagjinatës

Poezia e përfshirë në “Frymëmarrje” dhe jashtë saj, nuk është e mbyllur, në thellësitë e veta ngërthen reflekse imagjinative, filozofi tokësore, madje të dendësuar në urti sublime përkufizuese si:
“dashuria s’është dashuri
nëse s’gjen rrugë për të ecur”
Nga çdo aspekt qasjesh nuk has në lojë fjalësh, as poza porosish të sforcuara ose të shpifura, të pamotivuara artistikisht, të papërjetuara jetësisht. As forma, as kuptimësia e vargjeve të Rexhep Elmazit nuk kanë pankarta të ndonjë ngjyrimi ideologjik. Në qoftëse militantizmi si një lloj izme, tendenca e pashkrirë ngurtësoi dhe e zhveshi poezinë te shumë poetë të brezit tij në antipoezi, ky poet tendencën e ka shkrirë në qelizat e poezisë së vet, në barazpeshë me rruzat e kuqe e të bardha të gjakut në një trup të shëndosh njeriu.
Ndaj, po ta kërkosh atdhetarizmën e militantizmin e tipit soc-realist, si në pankarta të tejdukshme, edhe pse fërkohej nga kjo frymë, ashtu nuk do t’i gjesh. Megjithatë, ato janë këtu, por të projektuara në një arkitekturë krejtësisht tjetër, rexhepiane.
Lumi i ideve rrjedh dhe, kur i ngushtohet rrjedha prej stomeve, edhe i ngushtuar gjen rrjedhën e vet, duke i brejtur stomet, për tu derdhur në detin e synuar.
Kjo poezi doli nga zgripset e sprovës dhe frymëzimit, si dhunti e fituar për dlirësi të ndjenjës së ngrohtë, ndjeshmërisë, masës e intuitës depërtuese, e mendimit të kulluar pas shtrydhjes shpirtërore e lëndore të jetës. Imagjinatë kureshtare në kërkim pa e prajtur të gjakuarën.
Rexhep Elmazi përtrolliti një mençuri poetike dhe etike që e veshi me stoicizëm. Pika e tij e nisjes dhe e përmbylljes të materies së gjallë përshkohet nga stoicizmi. Domosdonë e ngadhnjimit të idesë në pikëcakun e tij, në vjershën “Domosdo” e në poezinë “Borxhi ynë”, edhe gjetiu, nuk e lyp për mëshirë, as nuk pret t’i falet. Sipas parimit kryengritës, duart nuk janë vetëm për të aminuar, salutuar a për t’i shtrirë si lypsarët, por për të rrënuar gardhe e këputur zinxhirë, lëmuar faqe e thimtha virgjër. Imagjinata e tij eksploruese nget pas të panjohurave të jetës, prejardhjes së dukurive që tundojnë e gazmojnë, nga e rëndomta kaheve “hapësirash” të pakufishme që dekurajojnë, të botës dhe botërave që ndryshojnë po esencën nuk e humbin, ku njerëzit ndihen si viruse të kësaj gjithësie… Megjithatë, si i tillë, njeriu do të lërë shenjat e veta të intelegjencës në hapësirë.
Imagjinata i ka paraprirë shkencës. Nuk ka krijimtari të mirëfilltë pa fluturime imagjinative, në kërkim të zbërthimit të të fshehtave për jetën. Poetin e grish gjithçka që na rrethon, e madhërishmja që na josh dhe tmerron dhe, mendja depërton edhe atje ku nuk mundi deri sot, pjella e saj, satelitët ndaj ja: epërsia e mendjes për ta trajtuar të përsosurën e të bukurën, për t’i paraprirë teknikës. Dhe teknika nuk e nënshtroi dot poezinë.
Por, autori gjendet dhe përballet me mosdijen dhe urinë për dijen, dy antonime brezash:
“…makanda të hy thellë
në sekretet e sendeve që ti i kundroje vetëm
si forma të zakonshme druri guri dheu apo uji”

“…jetoi mes yjvet mes botëravet, hapësirash tërë një shekull
dhe asgjë s’diti të thotë për to dhe rreth tyre
në jetë shkeli si delja përciptë pa lënë gjurmë…”

Testamenti

Për vlerat dhe cilësinë poetike, Rexhep Elmazi u shpërblye me çmime të para dhe të dyta në disa konkurse për poezi dhe prozë. Ishte më i prirë të shkruante poezi se sa prozë. Veçanërisht, në këtë rast, është për tu përmendur poezia e shpërblyer në konkursin letrar te “Jeta e re”, “Borxhi ynë”, kushtuar martirëve të brezit të vet. Duke qenë edhe Ai një nga ata martirë, me ndjeshmëri të thellë e gjerësi, shpaloi testamentin programatik poetik për misionin vetëflijues të martirëve. Mbi këtë vlerë madhështore, edhe si shtjellim me bukuri rrënqethëse dhe, si testament modelues për brezat, u hodh vreri cenzuror i aminuesve të gjorë të djajve të ortodoksisë serbe.

Estetika e njerëzores

Çka e karakterizonte estetikën dhe etikën personale të Rexhep Elmazit?
Është kapitull në vete, ende e pashkruar, estetika dhe etika personale e këtij poeti të martirizuar. Kjo është poezia dhe proza fragmentare e jetës së tij, e mbetur në kujtime të miqve që kishte.
Në rrudhat e ballit e të fytyrës, të shumëta për moshën, jeta fizike kishte një shtrirje kohore dyzetvjeçare, tortura dhe vuatja i kishin tërhequr hullitë. Ato vijëza përroskash më shpesh i vërshonte buzëqeshja se sa vrerësira e hidhërimit.
Në dukje i qetë dhe i paimponueshëm. Në fjalë, të shumtën mahitar. Mahitë e tij i piperoste me ironi.
Një prej shifrave për konkurs letrar e kishte emërtuar “Urtaku”. Ky farë “Urtaku” i tregimit poetik “Njeriu i padukshëm”, i shpërblyer nga “Bota e re”, përkonte me karakterin dhe urtinë personale…
Një herë më pat udhëzuar: - Shkruaj gjithçka që të vjen, qiti në letër idetë, figurat… Lëri derisa të vijnë vargjet, sepse duhet të presin, pastaj kur të kenë pritur u hedh tharmin dhe bymehen, pas fryrjes le të piqen sikurse buka në furrë.
Këtë përvojë të krijuesit të përndritshëm e kam ruajtur si një relikt të çmuar.
Në pyetjen që i pata bërë në një takim rasti, pas përshëndetjes së rëndomtë: - Rexhë, a po shkruan? Ai më qe përgjigjur: - Nuk di a po i pëlqejnë ndokuj vjershat e mia? Për konsideratën që kisha, ajo përgjigje mua më ishte dukur modesti e tepruar. Pas asaj, pasoi një pohim që nuk e prisja: - Kam shkrime edhe për dy përmbledhje poezish më të mira se e para.

* * *

Në këmbimet e përgjuara kulturore mes Shqipërisë nën karantinën ideologjike dhe Kosovës në ish Federatën Jugosllave, takoj Rexhën para teatrit të qytetit. Atë natë një ansambël përfaqësues i këngëve dhe valleve nga Shqipëria, pritej me interesim të shtuar të shfaqte program.
Meqë e takova, e pyeta: - Rexhë a do të shkosh në këtë mbrëmje të këngëtarëve shqiptarë?
Ia zbardhi fytyrën një buzëqeshje: - Jo - tha.
- Pse nuk do të shkosh?
- Unë do të shkoj ta shikoj serialin: (Kuda idu divlje sfinje?), “Kah po shkojnë derrat e egër?”
Kjo përgjigje nuk ishte krejt e rëndomtë, as e përcipt dhe pa ironi regjimit.
Një nga këso rastesh të shumta, pas daljes nga burgu, në shtëpinë përdhese të tij, e pyes sa për të pyetur diçka, atëbotë ende nuk hapej në (sh)këmbimin me mua, unë qesh një kureshtar adhurues deri në kult:
- Të ka takuar ende Musa?
- Cili Musë? - Pyeti dhe po me pyetje solli përgjigje: - Aa, Musa, ai që po shkon me gusa?

* * *

Vrasja e Rexhës së këngës, ngjajshëm me johonën e “Rexhës së Nënës”, kishte jehuar dhimbshëm te të gjithë ata, të cilët e njihnin si njeri, si atdhebesimtar të heshtur, të regjur nëpër kazamate, të paluhatshëm dhe të pjekur si poet i urtisë.
Njeri i ndjenjave dhe arsyes së çiltër, poet i përkushtimit të paepur për të madhërishmen e të bukurën, i përjetimit të vërtetë të vlimeve, pa pozë për të domosdoshmen në art dhe në jetë.
Tashmë jeta dhe vdekja e tij u shndërruan në metaforë, simbol urtie, model pararendës…
Në Gjilan buzëmbrëmje e njëzetëepesë majit të vitit 1978: pikëllimi ishte shtrirë si një mjegull e dendur në këtë qytet.
Dhe le ta përmbyllim këtë diskurs mallëngjimi me vargjet e poetit për idolët e vet: “Vërtet më nuk jeni mes nesh
por edhe si të vdekur rroni
baraz me ne”.








Gjilan, maj 1993