Udha E Parimeve

[trimrron]

UDHA E PARIMEVE
Mehmetali Rexhepi

Cilat janë shkaqet dhe pasojat e tëhuajsimit të njeriut?
Pse personazhi i vetëm i tregimit “Re e mllefur”, “Rrinte i mbyllur dhe, shpesh, vetëm”? Vallë, pse strumbullari i këtij tregimi kishte pëlqyer vetminë? Pse ky karakter njerëzor e letrar iu kishte bërë hije vetmisë?...


* * *

Në fillim të tregimit “Re e mllefur”, duke e përshkruar atmosferën e jashtme të një lokali pushimi dhe argëtimi, rrëfimtarin e josh, sikurse edhe myshterinjtë tjerë të mëvonshëm, një “muzikëmjeshtër enigmatik” e virtuoz, i cili për cilësitë e vençantitë që e karakterizonin, ua kishte zgjuar kureshtjen edhe të tjerëve, e sidomos rrëfimtarit, që donte ta njihte, t’ia shpalonte filozofinë e jetës, t’ia shfletonte faqet e librit të shpirtit dhe sprovave të tia njerëzore. Vijëzimet e tipareve edhe më shumë ia shtuan kureshtjen rrëfimtarit, për të komunikuar, për ta provuar përngjasimin me të. Ç’prej ardhjes së tij, ai filloi t’ia imponojë këtij lokali ndjeshmërinë, shijen dhe ngjyrën e artit të vet. Ajo ndjeshmëri, shije, ngjyrë dhe ai art qenë mjaft personale. Në atë lokal nate, ai “muzikëmjeshtër”, zgjedhte muzikën dhe e bënte programin ashtu si i përgjigjej prirjes vetjake. Pikërisht për përmbajtjen dhe veçoritë e komponimeve të tij muzikore, të cilat ai i quante “tregime muzikore”, dhe i ekzekutonte mrekullueshëm e me përpikëri, sipas një programi të caktuar, të cilit i përmbahej me rreptësi, përvetësoi një publik të ri, i cili u formua sipas nivelit dhe shijes që ia diktonte ai.
Arti i “muzikëmjeshtrit të çuditshëm”, të cilin e quanin Kamber Kokoshi, e kishte përvetësuar rrëfimtarin. Rrëfimtari me ngulm po kërkonte t’ia zbërthente të fshehtat e artit të atij “muzikëmjeshtri” të vetmuar. Por, çka përmbanin në të vërtetë “tregimet muzikore” të “muzikëmjeshtrit enigmatik”?
Me çfarë vlerash e fuqie magjepse po e joshnin rrëfimtarin “tregimet muzikore”? Gjithsesi me fuqinë bindëse të së vërtetës së hidhur njerëzore. Me fuqinë tronditëse të përjetimit të thellë e të drejtëpërdrejtë të anës tragjike të jetës, të dhimbjes - ndjeshmërisë e të “pandjeshmërisë njerëzore”, theksimit shqetësues të vetëdijes së “fjetur” të njeriut, dhe bartja, shtjellimi e bluarja e dukurive të këtilla në artin e prozës, si një nga aspektet e mundshme të ndikimit në fisnikërimin e vetëdijes, si bar shërues në plagët e sojit njerëzor.
Për rrëfimtarin dhe modelin e tij, natyra me pamjet e bukura, mahnitëse e dukuritë e saj, në këtë prozë ka funksion e domethënie të shumëfishtë ideore e shpirtërore. Ajo jo vetëm i pret gjihapur të tëhuajsuarit dhe, ua hap, për t’ia shijuar stolitë por, rrëfimtarit dhe modelit të tij, personazhit u mundëson hapësirë, që t’ia shpalojnë njëri - tjetrit ndiesitë dhe sprovat e tyre: të kuvendojnë, të qortojnë, ironizojnë e vënë në spikamë dukuri e vese, të akuzojnë për ato të pamirat e njeriut, për “vetëdije të fjetur” e “pandjeshmëri njerëzore”, për zhytjen morale të tij. Më në fund pleqërojnë për çështje ekzistenciale të të përpjetave e tatpjetave të fatit personal e gjithënjerëzor.
Preokupimeve e brengave të modelit personazh, të cilit për arsye të ”një ngjajtjeje të brendshme” me rrëfimtarin, në natyrë i zgjidhet gjuha që e kishte mbyllur dhe “Atje poshtë, në qytet, rrallë fliste me kend”. Prandaj, është domethënës dhe i motivuar takimi rrëfimtar personazh pikërisht në kodra.
Ngase kanë “ngjajtje të brendshme”, është një përngjasim që i lidh edhe më fort për njërin - tjetrin. Ky përngjasim i shpie drejt njësimit, identifikimit të plotë. Madje “një ngjajtje” e këtillë e “brendshme”, rrëfimtarin e personazhin, edhe në pikëpamje ideore e të ndërthurjes kompozicionale të tregimit, i njëson plotësisht, i bën dy në një. Pas njësimit kësisoj të rrëfimtarit me personazhin, të cilët kanë “një ngjajtje të brendshme”, që i bëri të njësohen monologjet e tyre, monologje të përshkuara me shpjegime, konstatime e gjykime të përvojës së modelit Kamber Kokoshi, të ngjizura e të shprehura në marrëdhënie antipode njeri - jonjeri dhe, shijes së hidhur që i la jetës së njeriut jonjeriu në të kaluarën e, vijon ende t’ia idhtësojë jetën edhe në ditët e sotme. Megjithatë, herë - herë kur rrjedha e ligjërimit del nga shtrati i vet monologu, kushtëzohet me një formë të monologut të hapur ose të dialogëzuar.
Për dallim nga tregimi “Qetësi deti”, ku heroin e kishte pllakosur vetmia e tërësishme, këtu, personazhi i kësaj proze herë - herë, jo vetëm ndien nevojë për hapje të unit të tij, për një tjetër të ngjajshëm, për nevojat e brendshme, për t’i thënë dikujt diçka shlirshëm, për t’ia komunikuar porositë, mesazhet e veta, e nxisin të anojë kah forma e monologut të hapur - dialogu, si reagim ndaj monologut të brendshëm e me jehonë të kufizuar, të mbyllur në vetvete.
Identifikimi rrëfimtar - personazh në tregimin ”Re e mllefur” është dhënë në një rast edhe në mënyrë të hapur, e në disa raste të tjera nuk është i plotë, sepse i kapërcen suazat e identifikimit.
Rrëfimtari shpupurish dhe prek pikërisht në plagët njerëzore të modelit, në plagë të atilla nga të cilat merr hov dhe vërshon ligjërimi i tij. Pra, rrëfimtari duke qenë ithtar dhe bashkëbisedues, në raportet me personazhin paraqitet si shtytës i rrëfimit, ligjërimit ose si nxitës i vetërrëfimit.


* * *

Personazhi i tregimit “Re e mllefur” Kamber Kokoshi, nga mizoria e dhunës dhe egërsia e njeriut që është përplasur aq pamëshirshëm, duke ia rrëmbyer më të dashurit, është tëhuajsuar. Jeta e ka shkallmuar dhe e mbanë gjallë arti. Luan në instrumente muzikore, e do natyrën, bukuritë e saj. Kredhet në dukuritë e natyrës dhe të jetës së njeriut. Jetën e përjeton si artist, por kur do ta përkufizojë atë e vështron si filozof racionalist. Për të e bukura është harmoni, simetri gjeometrike që pasqyrohet në rrathë të lumit, ndërsa paqja është sinonim i bukurisë. E bukura, përpos dhuntisë së natyrës, manifestohet edhe te njeriu e sidomos në art. Dukuritë e natyrës, pamjet e rrathëve të ujit në formë unazash “drithëruese që dalin njëra pas tjetrës”, i zgjojnë mendime, asociacione dhe përfytyrime të mendimit për të bukurën, për harmoninë e gjakuar të jetës së njeriut, për harmoninë që mungon.
Përkitazi me këtë që u tha le t’ia japim fjalën personazhit e ligjërimit të tij: “Mandej e qëllon me gurë fytyrën e vet në ujë dhe e shikon me kureshtje se si ajo shtrembërohet dhe përkulet, si ndehet dhe prap mblidhet. Mbanie mend këtë fytyrë. Kjo është e tij; fytyra e njeriut. Madje kjo, jo vetëm në ujë. Jo vetëm në ujë… Pasi luan për njëfarë kohe me gurthin e murrmë, e hudh më në fund mu në mes të shtjelljes. Posa kllupçon atje, lindin rrathë të shumtë, unaza drithëruese që dalin njëra pas tjetrës sa më gjerë, sa ma gjerë. Ndjekin këmba - këmbës njëra - tjetrën jetojnë jetën e vet… Vëre re atë harmoni! Edhe ajo është fytyra e diçkafes. Fytyra e jetës që nuk është. Parafytyrimi i kundërt i saj që është ai”.*
Harmoninë, simetrinë gjeometrike të rrathëve të valëve, e prish reja, stuhia e shiut, shtrëngata, pas të cilave gjithçka ushton, lumthi turbullohet, fryhet, tmerron nga vërshima e ujit që shkul bimë e rrotullon gurë, nga vërshimat e retë që shqyejnë qiellin. Pas zbrazjes së furishme të shiut, sërish rikthehet paqja, qetësia, dëgjohen cicërimat e zogjve e gjallëria e jetës.



* Hivzi Sulejmani “TREGIME”, Rilindja, Prishtinë, 1981, f. 15
Ndonëse rrebeshi i shiut, vërshima, vetëtimat murmurimat e stuhia, i lanë gjurmët e veta: “Natyrisht, kështu është derisa të ketë pyll në bjeshkë”.* Dhe aty gjenden e gjallërojnë zogjtë, shtazët, etj. Mali e ka gjallërinë, njomësinë dhe bukurinë e jetës së vet. Gjithçka është e mirëseardhur për të.
Gjithçkaje i përballon më lehtë, edhe rrebesheve, acareve, vapës e shtrëngatave… Ligjërimi aluziv, aluzionet, e folmja aluzive shpie drejt konkretizimit të idesë dhe përshkallëzimit të emocioneve:
“ - Ndoshta s’do të keni parë ende mal të mbuluar me flakë? - vazhdoi duke më shikuar pyetazi, ndoshta as shkrumin e tij.” *
Kështu filloi zbërthimi i tematikës dhe përmbajtjes së “tregimeve muzikore”. Njëherit, pikërisht një shpalim kësisoj i realitetit, i sprovave të jetës së personazhit na kthen me përgjigje në pyetjet e shtruara në fillim.
Pyetjes së shtruar më parë, personazhi i tregimit, i përgjigjet duke konstatuar me keqardhje dhe brengë të thellë, për dukjen e shëmtuar, tmerruese e rrënqethëse të pyllit pas djegies, të frikës dhe vajit që të kaplon për njomështinë e jetës së tharë të pyllit. Figura e aluzionit tashmë qartësohet. Kësaj i bashkangjitet edhe krahasimi i jetës së pyllit me atë të njeriut: “ - Po, kur edhe atij i digjet diçka që do të thotë jetë. Kjo është pak krahasim i çuditshëm, por… Ju jeni poet dhe do të parandjeni domethënie në këtë…” *
Natyrisht, pas djegies së diçkaje “që do të thotë jetë” për njeriun ai, personazhi s’ka si të mos jetë i nevrikosur, për djallëzitë e njeriut, për atë, si e quan “fizionomist”, “për atë aktor, i cili kaq me gëzim e luan rolin e të urtit”. *
Dhe, nuk mund t’i këndojë ode as të jetë i mrekullueshëm me njeriun, i cili ka aftësitë e shtiret aq paturpësisht si njeri, maskohet e lustrohet me veshje, politesë e dukje të jashtme sikurse të njeriut të vërtetë. Nevrikosja dhe mllefi i personazhit është nevrikosje e mllef i njeriut, atij, të cilit jo vetëm se i është djegur “diçka që do të thotë jetë”, por edhe pse njeriun e sheh të skllavëruar nga prania e së keqes, të pashëruar nga e keqja dhe plagët që merr në përballjet me të keqen.





* Hivzi Sulejmani “Re e mllefur”, f. 16
* Po aty, f. 16
* Po aty, f. 17
* Po aty, f. 17
Personazhi është i mllefosur në njeriun. Ai hidhërohet pikërisht ndaj tij, sepse ia do të mirën. Ai e do njeriun, “por vetëm për ato grimca të së mirës që ka”. Pra, vetëm për ato pak cilësi të mira, të qëndrueshme e njerëzore që e karakterizojnë. Nuk e do për atë intelektin, si thotë ai, “të përçudshëm”, me të cilin fsheh fytyrën e vet të vërtetë, duke u maskuar e shtirur si i atillë ose i këtillë, gjithnjë me arsyetime “intelektuale” për veprimet e veta, edhe kur ato veprime të tij janë të dëmshme për qenien fizike, shpirtërore e etike të njerëzve tjerë.

Arti i zhgënjimit

Pas një përvoje të gjatë, të thellë e njohëse të jetës, jeta në marrëdhëniet me njerëzit, personazhin e prozës “Re e mllefur” e kishte sjell në disa konstatime e përfundime dyshuese për njeriun:
“- Mos harroni se ai në rrethana të caktuara, e humb shpejt hapin edhe me atë të mirë të paktë që mban në vehte” *
Duke qenë lakmitar ndaj “të ëmblave të jetës”, të shumtën, ai njeriu bëhet i paqëndrueshëm, i dobët e “ryshfetçi”. Shpeshherë etja dhe uria e tij nuk ngopen vetëm me atë që i takon, prandaj është i gatshëm për krime e përdhunime, dhe për ta grabitur edhe pjesën e tjetrit. Mandej, i vie rëndë të dëgjojë edhe zërin e tjetërkujt përpos të vetit. Çka është edhe më keq, shumë vonë e njeh veten dhe, vetëm atëbotë kur edhe atë vetë e shtrëngon diçka e bie ngusht. Ndërsa, deri atëherë është i shurdhër dhe i pandieshëm ndaj dhimbjes së huaj.
Në qoftëse dikur, për mungesë të përvojës, trillonte arsyetime për dobësitë e të këqijat e njeriut, se gjoja ato janë të një natyre kalimtare dhe rastësisht të pranishme dhe, besonte se bota është e ndyrë moralisht nga moskujdesi, se njerëzit e mbajnë të atillë, prej shkaqesh vetjake e padijes… Mendonte se vetëm duhej të mënjanonte prej udhës ata, të cilët janë fajtorë për ato dobësi e të këqija e, pastaj do të vehej një rregull në jetën e njeriut, dhe ai do të shkëlqejë si yjet në qiell. Kështu, dukej parashikimi për botën i këtij personazhi tashmë të rrethuar nga zhgënjimi.







* “Re e mllefur”, f. 17
Për një parashikim të këtillë, hudhet në veprime me ata që i ngjanin asaj rruge, rrugës së idealeve e të parimeve njerëzore, has në pengesa e vështirësi të shumëta dhe përgjaket. Mirëpo, ata që nisen udhës së tillë janë të paktë. Ata janë pishtarë të rrallë. Të tillët i karakterizon vetëdija e lartë, burrëria, çiltëria, guximi dhe shpirti i flijimit për bukurinë e moralit njerëzor. Ata “ose rrinë drejt, ose vdesin. Si vetëdije, si bukuri e moralit të botës…” *
Por, sa nga të tjerët ai sheh në jetë? Të tillë për të cilët është i huaj dinjiteti njerëzor. Të atillë që për një gisht mjaltë do ta shkelnin të dobëtin, besën e fjalën dhe do ta puthnin madje edhe dorën e djallit, vetëm po t’ua afronte ndonjë “të mirë”.
Zotimi për ngadhnjimin e drejtësisë, nderit, dinjitetit njerëzor, virtyteve e vlerave etike, janë ndër veçoritë më të theksuara të kësaj proze. Një vizion, mjerisht, i përtrollitur gjithkohor.

Personazhi i çiltërisë kritike

Meqenëse Hivzi Sulejmani është shkrimtar realist, me gojën e sytë e pjellës së tij, personazhit, flet e vëren dhe, në fjalët, shpjegimet e konstatimet e tij, vërehen tendencat, veçoritë dhe prirja e shquar e një realisti me disponim kritik, për ta paraqitur njeriun dhe natyrën njerëzore në tërë ndërlikueshmërinë e kompleksitetin e saj, duke pasqyruar atë nga kënde e aspekte prej nga dukshëm shihen, vërehen, spikaten, ndihen e përjetohen njollat e papastërtisë morale të njeriut: qyqaria, robëria e skllavërimi nga epshet e dëshirat e veta… Mandej qenia e tij e thyeshme e “me vetëdije të fjetur”, “pandjeshmëria njerëzore”. Ndërsa, në kundërshtim me këto synohen vlerat madhështore të njeriut.
Duke iu përmbajtur çiltërisë, personazhi i prozës “Re e mllefur”, me disponim kritik, nuk i thurë lavde njeriut, as nuk i bën lajka, sepse ai synon parimin e urtisë: “miku i vërtetë kurrë nuk i bën lajka mikut! Nuk i bën lajka, sepse ia do të mirën…” *
I joshur nga lakmia për t’i shijuar bukuritë e bregut, do t’i kushtojë sa vet jeta e tij, peshkut që mbetet të përpëlitet në rërë, por:
“- Po të mos digjej për bukuritë e bregut, as që do ta njihte zallin e jo më të mbesë në të” *




* Po aty, f. 19
* Po aty, f. 19
* Po aty, f. 20
Ndaj, me gjithë dëshirën, gjakimet dhe përpëlitjet për t’iu kthyer jetës së vet në ujë, kthim nuk ka. Mbetet vetëm edhe ndonjë fije shprese në ndonjë valë të befasishme, e cila do ta kthente në jetë. Ngjajshëm ndodh edhe me njeriun. Njeriu vetvetes ia trason rrugët e fatit. Po, po pikërisht njeriu ngre dhe rrënon godinat e mundit, djersës, përkushtimit e të talentit të vet.
Aty, ku dikur njerëzit jetonin jetën e tyre, mbanin flamuj në emër të diçkaje, flijoheshin për diçka e tjera… Aty, njerëzit besonin në diçka, krenoheshin për diçka, luteshin e i faleshin njeri - tjetrit… Pikërisht aty, ku pëshpëriteshin lutje e shpresa, vargëzoheshin gëzimet e pikëllimet, shfryeshin epshet e të harlisurve dhe shijoheshin ndjenjat njerëzore, ai vend sot u shndërrua në gërmadhë.
Gjithsesi, kështu njeriu ia hëngri kokën njeriut, dmth, vetvetes. Breza të tërë u zhdukën pa nam e nishan, i mbuloi dheu e pluhuri. E njeriu, njeriu nuk ndërroi asgjë, as nuk u bë më i njerëzishëm, as më i mirë. Një konstatim i këtillë është i hidhur dhe i pangushëlluar: “Sepse, shumë pak duhet ditur për të qenë njeri. Fare pak. Nja dhjetë parime të rëndomta, një grushtth. Aq fjalë të urta popullore, që mund të mësohen brenda një ore në shkollë. Po, vetëm kaq dijeni duhet për tu bërë njeri. Vetëm kaq… Po, çka shohim në të vërtetë? Që të përvetësohet kjo dije e vogël e të realizohet, edhe shekujt janë pak e të parëndësishëm. Absurd, apo jo?!” *


* * *

Përkundër mynxyrave të ndryshme nëpër të cilat po kalonte, nuk po mësonte nga pësimet e shumëta Njeriu: ai Gjeniu dhe Idioti, ai, nyje e bekuar, mallkuar dhe e ngatërruar që nuk po zgjidhej dot.
Në fund të këtij udhëtimi, të kësaj udhe jetësore në kërkim të parimeve njerëzore, kuptojmë dhe na bëhet e qartë se personazhi kishte qenë dikur ai, mali të cilit ia dogji pyllin zjarri, mandej, ai peshku në rërë, edhe fëmiu i pikëlluar e, çka jo tjetër.







* Po, aty, f. 21
Konstatimet e këtilla etike për njeriun, u artjetësuan mbi të vërtetën e përjetuar në qenien fizike e shpirtërore të personazhit. Këtij njeriu të tëhuajsuar, njeriu i “civilizuar”, ky i sotmi, ia mposhti e zhduku rëndë tërë familjen, ia mundoi egërsisht, ia mbyti, me gas ia dogji… Me gjithë këto, ai në tregimin “Re e mllefur” sërish e vazhdimisht i përkushtohet njeriut:
“Jam mik i çiltër i tij, edhepse në shpirtin tim ndrisin vetëm buzëqeshjet dhe sytë e fëmijëve…” *
Këtë përkushtim e farë të besimit, te ky karakter njeriu nuk mund ta zhbijnë as ngricat e as zjarret çnjerëzore. Ky besim kësisoj, njëkohësisht të habitë, trishton, mahnitë dhe admiron.
Andaj, këto janë shkaqet dhe pasojat që kanë shkaktuar tjetërsimet, traumat dhe tëhuajsimet gjatë historisë sonë.
Arsyet për brengosje ende nuk pushojnë…



* Po aty, f. 22







Gjilan, 1992
Rishkruar në prill 2009