Një dokument më shumë se gjysmëshekulli i vjetër, është zbuluar në arkivat e Universitetit Hebraik të Jeruzalemit. Bëhet fjalë për një propozim të gazetarit të njohur britanik, Leo Elton, që Shqipëria të bëhej "streha e hebrenjve" të arratisur e dëbuar nëpër botë.
Ishte koha kur udhëheqësit e Lëvizjes Zioniste nuk e kishin kurorëzuar ende projektin e tyre të madh: kthimin e kombit hebre në "Tokën e Premtuar". Një plan për shfarosjen e plotë të komuniteteve të tyre në Europë po vihej në zbatim nga Gjermania naziste, ndërkohë që Britania e Madhe refuzonte që të rritej numri i hebrenjve që u jepej e drejta për t'u strehuar në atë që njihej si Mandati i Palestinës, Izraeli i sotëm.
Siç bën të ditur e përditshmja "Haaretz" në Izrael, në vitin 1935, gazetari britanik dhe aktivisti i njohur zionist, Leo Elton, udhëtoi në Shqipëri, ku mbeti i habitur nga toleranca ndërfetare dhe sidomos mungesa e ndjenjave antisemitike mes shqiptarëve.
Dy vitet e fundit kishin qenë të tmerrshëm për hebrenjtë në Gjermani ndërsa antisemitizmi po rritej me shpejtësi në Europë. Ku do të shkonin hebrenjtë e dëbuar dhe të persekutuar? Ëndrra për një shtet të Izraelit po venitej, ndërsa propozimi për një tokë në Afrikë shihej si fyerje për popullatën e gjermanizuar të hebrenjve të Europës Qendrore apo për komunitetin e fuqishëm hebre në Britani.
Në letrën e zbuluar këtë javë, Leo Elton i propozon presidentit të parë të Universitetit Hebraik në Jeruzalem, Judah Leib Magnes, që hebrenjtë, në pamundësi për të shkuar në tokën e Izraelit dhe duke mos dashur të degdisen në Afrikë, mund dhe ndoshta duhet të marrin në konsideratë vendosjen në Shqipëri.
Dokumenti tani ruhet në Arkivin Qendror të historisë së popullit hebre, në Kampusin Givat Ram të këtij universiteti, në Jeruzalem.
Gazetari Elton kishte mësuar nga gazetat britanike se qeveria shqiptare i mirëpriste refugjatët hebrenj dhe kishte vendosur të shkonte personalisht dhe të shihte nëse kjo ishte e vërtetë.
"Në Shqipëri, kur vjen puna te feja, nuk njihet mungesa e tolerancës... Myslimanët shqiptarë nuk janë fanatikë...", - shkruante Eltoni në letrën e tij.
Ai shton, gjithashtu, se, ndryshe nga pjesa tjetër e Europës, Shqipëria nuk kishte pasur në historinë e saj episode të diskriminimit të hebrenjve.
"Nuk ka asnjë arsye që të dyshohet se hebrenjtë e shpërngulur nuk do të jetojnë në harmoni të plotë me këtë popullsi kaq të larmishme", - shkruante ai.
Sipas këtij gazetari, Shqipëria kishte vetëm një milion vetë, por toka ishte kaq pjellore sa, nëse do të përdorej bujqësia moderne, aty mund të jetonin fare mirë pesë milionë vetë.
Është shumë interesant që gazetari ka bërë edhe propozime konkrete, si angazhimin e hebrenjve për të mbjellë me sukses portokaj e limonë, siç kishin bërë pranë Jeruzalemit, zhvillimin e industrisë tekstile dhe atë të vajit të ullirit. Sigurisht që investimet nga hebrenjtë e Perëndimi nuk do të mungonin.
Duke sjellë me vete zhvillimin ekonomik, hebrenjtë do të fitonin mirënjohjen e popullatës, vendase që do t'i pranonte dalëngadalë, derisa qindra mijëra hebrenj të vendoseshin në Shqipëri, ashtu si po përpiqeshin të vendoseshin edhe në tokën e të parëve të tyre në Lindjen e Mesme. Ai propozonte kështu krijimin e dy lëvizjeve zioniste.
Leo Elton besohet se e ka bërë këtë propozim në nivele të shumta të Lëvizjes Zioniste, por sot është e vështirë të gjykohet se deri në çfarë pike është studiuar ajo, apo nëse është marrë vërtet ndonjëherë seriozisht.
Dy gjëra mund të thuhen me siguri sot:
E para, duke qenë se letra që u gjend në arkivat universitare të Jeruzalemit është shkruar në vitin 1945, kjo tregon se gazetari i njohur nuk kishte hequr dorë nga ideja e tij edhe dhjetë vjet pas vizitës në Shqipëri, madje, në një kohë kur fati i këtij vendi kishte ndryshuar në mënyrë fatale me ardhjen në fuqi të komunistëve.
Së dyti, që besimi i gazetarit te toleranca e popullsisë shqiptare, njëfarësoj, u justifikua kur në fund të Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria ishte i vetmi vend që nuk kishte lejuar vrasjen as edhe të një hebreu të vetëm dhe ishte i vetmi vend në Europë ku numri i tyre ishte më i madh në fund të luftës se sa në fillim të saj.
Nuk dihet nëse hebrenjtë do të pranonin normalisht të vendoseshin në masë në një vend tjetër përveç Izraelit, megjithëse dikush mund të argumentojë se në vitet 1930-'40, ata nuk e kishin më luksin e zgjedhjes.
Nga ana tjetër, gjithashtu, nuk mund të imagjinohen pasojat sociale të një zhvendosjeje masive të refugjatëve në Shqipëri. Vendi ishte i varfër dhe vështirë të llogaritej sesa emigrantë do të mund të strehonte përpara se të kishte një pikë të ngopjes. Tashmë, ne vetëm mund të spekulojmë për këtë punë.
Dihet, vendet e varfra janë nga natyra më mikpritëse sesa ato me standard të lartë jetese. Shqipëria strehoi refugjatët nga Kosova e Dibra, pastaj më vonë mijëra ushtarë italianë që dezertuan nga ushtria e tyre, e më pas, gati 200.000 çamë që u dëbuan me dhunë nga Greqia. Për shqiptarë e për qyqarë, dyert e zemrës kishin mbetur gjithnjë të hapura.
Nga ana tjetër, një shpërngulje masive me prapavijë politike do të duhej të bashkëjetonte me regjimet e Mbretit Zog dhe Enver Hoxhës. I pari ishte shumë bujar me hebrenjtë, duke i lënë që të vinin, i dyti i la të iknin. Por, që të dy nuk do të lejonin një forcë politike që të vepronte jashtë planeve të tyre.
Nëse bujaria shqiptare do të arrinte nga ndarja e kulmit të shtëpisë, te ndarja e atdheut me një popull tjetër, kjo lë vend për diskutime të të gjitha llojeve. Aq më tepër që, me përvojën e problemeve në Lindjen e Mesme, është vështirë të bësh një gjykim real mbi këto mundësi. Fakti që ky lloj propozimi nuk pasqyrohet në debatet e dokumentuara të Lëvizjes Zioniste, tregon edhe për natyrën më tepër romantike se realiste të tij. Ndërsa letra e vitit 1945, dëshmon se Leo Elton nuk po e vinte re se, Shqipëria, ashtu si gjysma e Europës, po ndryshonte mënyrë fatale, ndërsa komunistët po merrnin frenat në dorë.
Sidoqoftë, tre vjet mbas kësaj letre të fundit, më 14 maj 1948, tetë orë para skadimit të autoritetit britanik mbi Mandatin e Palestinës, një grup hebrenjsh të drejtuar nga David Ben Gurion, shpallën Izraelin si shtet të pavarur dhe atdhe të natyrshëm e të vetëm të kombit hebre.
Shekulli
Krijoni Kontakt