Skënder Luarasi: Kujtime ”Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’

[petrol]

nje pyetje..

Petro..

sh m-ja kur e ka dhuruar ate dorshkrim te profesor Luarasit tek Gjermanet a u ka thene se eshte veper e Luarasit apo e ka len anonime?

Si je o Brari, se na dogji malli!
Pse na i trazonon kujtimet e dhimbshme!

Skender Luarasi shkruan Vjeshtë, 1955
Sh. M. ishte një aktor shumë interesant për dramaturgët me aftësi shekspiriane, vetë Jagon do ta linte në hije. Me gjithë ato pasoja që më solli deri më 1950, kur sa e sa herë në mbledhje të Komisionit të Lidhjes së Shkrimtarëve kishim rënë në konflikt të ashpër, duke parë qëndrimin tim të çelur, shfaqi dëshirë të bëhej mik me mua.
Në vjeshtë 1955, më vizitoi në shtëpi dhe më kërkoi një ekzemplar të dramës së Shilerit ''Intrigë e Dashuri'', të shqipëruar nga unë, me autograf. Do të vizitonte Weimarin si përfaqësues i inteligjencies shqiptare (ruajna zot!) dhe do t'ia dhuronte veprën Institutit ''Goethe-Schiller''.
Së andejmi më dërgoi një kartolinë të dhomës ku punonte Shileri me tryezën e shkresurinat:
Prof. Skënder Luarasi
Lidhja e Shkrimtarëve
Tiranë
(Albania)
'' Të fala. Të kam kujtuar vazhdimisht këto ditë që po kaloj në Weimar''
Sh. M.
Weimar, 1 tetor 1955

Kur u kthye në Tiranë, më tregoi se me të hyrë në Institut i tha drejtorit që kishte sjellë dramën ''Intrigë e Dashuri'' në shqip, t'ia dhuronte bibliotekës. Ai e porositi i entuziazmuar të vinte të nesërmen në orën dhjetë. Në sallën e festave, dy rreshta shkencëtarësh të veshur në ornat akademike po prisnin përfaqësuesin shqiptar i cili kaloi përmes burrash të mëdhenj nga trupi dhe nga mendja. Libri u vendos në bibliotekë me ceremoni dhe nderime për gjuhën shqipe e popullin shqiptar që di të çmojë vlerat e kulturës bortërore.
Po të më kishte dhënë një plumb prapa kurrizit, Instituti gjerman i Weimarit nuk do ta kishte pritur me këto nderime në Gjermaninë e Goethes e të Shilerit!
Si është kjo botë: Njëri jeton për nder, tjetri jeton për t'u nderuar!

Pra i zoti i punes, S.Luarasi shkruan se ia dorezoi Sh.M vepren Intrige e dashuri me autograf

[petrol]

I nderuar Brari,
Ky fragment nga kujtimet e Skënder Luarasit “ç’kam parë e ç’kam dëgjuar” të lëna në dorëshkrim duhet të gjykohet në kuadrin e kohës së diktaturës, të prapaskenave dhe peripecive të shumta që iu diktuan atij.
Po përmend vetëm një fakt tashmë të njohur publikisht : intrigën që i organizoi Sh.M. me shokë në vitin 1965 kur po diskutohej romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i Ismail Kadaresë në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve . Vetëm pse qe Skënder Luarasi ai që i mbrojti vlerat e romanit dhe talentin e shkrimtarit të ri Ismail Kadare , u bë tërë ajo potere me akuza e shpifje ,aq sa Sh.M. guxoi ta kërcënonte Luarasin: "Ti po të kishe qenë këtu gjatë lëvizjes sonë, do të kishim dhënë një plumb prapa kurrizit!"
Më pas S.Luarasin e përjashtuan nga Klubi i Shkrimtarëve që të mos takonte as miqtë e të mos pinte dot as “kafen me sheqer” si “privilegj që gëzonin shkrimtarët e realizmit socialist”.
Gjithashtu dihen metodat që përdorte regjimi diktatorial për të izoluar personalitetet e rangut të Skënder Luarasit.

Mjafton të përmendim faktin që nuk u lejua asnjëherë të merrte pjesë në aktivitete ndërkombëtare, as edhe në Kosovë, nderkohe qe te tjerre mburreshin duke permendur veprën e aktivitetin e tij të gjithanshëm! Duke patur parasysh këto rrethana besoj se “justifikohet” sarkazma e tij ndaj “mikut” dhe diktaturës.

[Brari]

flmn per shpjegimet i nderuar Petro !

[petrol]

Gotold Lesing dhe Skënder Luarasi

Sikurse Lessingu ndër gjermanët edhe Skënder Luarasi ndër shqiptarët është ballafaquar me klane, debate, sulme të paprincipta të cilat nuk e kanë larguar nga motoja se “për të qenë njeri duhet të sakrifikosh për dituri e drejtësi ’’ sepse “qëllimi i fundit i diturisë është të zbulojë ( jo të mbulojë) të vërtetën”.
E përmend si shembull të kasaphanës që po kryet në tekstet shkollore e akademike, në literaturën shkencore e antologjite artistike edhe ndaj dhjetra e dhjetra personaliteteve të tjera duke i bërë një dëm të jashtëzakonshëm traditës më të shkëlqyer të kombit shqiptar. Botuesi Bujar Hudhri më tha dy dite me pare se hienat po mënjanojnë edhe Ismail Kadarenë nga tekstet shkollore “se qenka perfaqesues i realizmit socialist”(?!)
Ndonëse kanë kaluar dy dekada nga shembja e diktaturës ende dhjetra personalitete anashkalohen nga burokratet e institucioneve dhe studjuesit “profesionistë“ ustallarë të klaneve të qelepirit… Nuk ia vlen t’ua përmendësh emrat se bëhen të famshëm.
Injoranca dhe ligesia e tyre parakalojnë krah për krah, ndaj po bëj këtë paralelizëm:

Gotthold Ephraim Lessing (1729 - 1781) njihet si filisof e dramaturg, publicist e kritik i shquar i cili ka influencuar thelbësisht zhvillimin e letërsisë gjermane. Ai konsiderohet nga historianët e artit si dramaturgu i parë gjerman. Një nga kryeveprat e tij është tragjedia me pesë akte “Emilia Galotti” e cila studjohet si shembulli klasik i tragjedisë borgjeze e cila ndryshonte nga modelin francez .Ndënëse tema kryesore është dashuria, sipas studjuesve rol qendror me skena shpërthyese I kushtohen këndvështrimit politik që dënon veprimin arbitrar të aristokracisë në kontrast me moralin e ri borgjez. Kjo kryevepër është shqipëruar nga Skënder Luarasi në vitin 1962 dhe sapo është ribotuar nga Shtëpia Botuese “Onufri” .
Si misionar human Lesingu theksonte rëndësinë e zhanrit të tragjedisë në pastrimin e ndërgjegjes njerëzore dhe demaskimin e fanatizmit: «Tragjedia është imitim i veprimit serioz dhe të kryer që ka madhësi të caktuar, me të folur që është elegant dhe i ve]antë për secilin lloj në pjesët e ve]anta, në personat që veprojnë dhe nuk rrëfejnë, por duke shkaktuar dhimbsuri dhe frikë kryen pastrimin e afekteve të tilla». “Fanatizmi, zakonisht, s'ka sy, s'ka veshë, s'ka as mend!

Për variacion po paraqes një paragraph të Akad. Rexhep Qosjes nga artikulli “Heretikët dhe inkuizitorët”:
“Në vitin 2004 Gjermania e shënoi 275 - vjetorin e lindjes së iluministit, shkrimtarit, filologut dhe humanistit të madh, Gotold Efraim Lesing, dhe e shënoi, në radhë të parë, për shkak të rolit që me krijimtarinë letrare e arsimuese si dhe me veprimtarinë e përgjithshme kishte luajtur në shoqërinë gjermane në kohën e tij, kurse me veprat letrare, kritike e teorike, edhe pas vdekjes. Në akademinë qendrore, në të cilën foli kryetari i atëhershëm i Gjermanisë, me atë rast, u tha se Lesingu ishte ndërgjegjja morale e gjermanëve të kohës së tij, por vazhdon të jetë ndërgjegjja morale gjermane edhe në kohën tonë. Mund të thuhet kështu, tha kryetari gjerman, sepse Lesingu bëri betejë të madhe, gjithnjë të përshtashme, në Gjermani e në Evropë: betejë të madhe për tolerancë racore e fetare, për njerëzishmëri dhe, më në fund, për mposhtjen e paragjykimeve çfarëdo qofshin ato. Por, në shënime të tjera të përvjetorit të tij në Gjermani, u tha, mandej, se Lesingu e kaloi jetën në beteja mendore: në beteja mendore me kundërshtarë të denjë për t'u quajtur kundërshtarë të tij, por edhe me kundërshtarë e armiq të padenjë për të. Në veprat e tij, prandaj, vazhdojnë të jetojnë një varg emrash, të cilët, sikur të mos ishin përmendur në ato vepra, kurrë s'do të dihej se kanë jetuar ndonjëherë. Prej shembullit të Lesingut mësojmë, prandaj, se rëndësinë e përgjithshme dhe vendin e një shkrimtari në historinë e letërsisë kombëtare kur e kur e përcakton jo vetëm shkalla e pranimit, por edhe shkalla e kundërshtimit që mund t'i bëhet mendimit dhe krijimtarisë së tij. E dihet se ndikimi i një krijuesi, një intelektuali, në krijimtarinë shpirtërore dhe në jetën kulturore e shoqërore, shpesh është shumë më i madh, më i gjithanshëm kur ai kundërshtohet sesa kur pranohet. “

[Brari]

Kish dal nje Enver i Ri me thane, Celo Hoxh i thoshin. Dhe ai si Enveri (mos e ka gjysh ) fyen atdhetaret e figurat e ndritura.
I quante Skender Luarasin e Petro Markon njesoj si ata talibanet qe shkojne ne Siri sot.

[petrol]

Kish dal nje Enver i Ri me thane, Celo Hoxh i thoshin. Dhe ai si Enveri (mos e ka gjysh ) fyen atdhetaret e figurat e ndritura.
I quante Skender Luarasin e Petro Markon njesoj si ata talibanet qe shkojne ne Siri sot.

Brari, Pisllekun e Celo shpirtziut per S. Maleshoven e Q. Stafen e hasa tek Radi i Radit, por per P. Markon e S.Luarasin nuk po e gjej se ku e si e ka menderosur.

[Brari]

Thx o Petro per kto informata interesante..

Nje far celo hoxha ka marre shpaten e hedh balte mbi figura simpatike te kohes se shkuar..

nje miku im i tha..
ti mor m.u.t vazhdon vepren e enverit..
shpif e fyen ata qe denigronte enveri.. por me maske super te djathti..
eshte si linje kjo qe sdi kush e nxit..
fyenin qemal stafen ky grupi ketij..
u thash tha miku.. a per nje kacile molle qe ka marrr nje her ne vit per 5 maj familja e qemal stafes xhelozoni ju..skini turp..
ose thot ki pisi.. se keta qe shkojn ne siri sot njesoj jan si petro marko skender luarasi e shehu dikur qe shkuan ne spanje..
ose gerrmojn te nxjerrin lame kodren spiun kgb-je..

u thash tha ky se.. po perpiqeni te vertetoni damkat qe enveri u a beri disidenteve..
te vertetoni se mir u a beri "armiqve " te partise.. etjetj..


sdi sa kohe ka kjo fushat por keta qenefa duhet te dine se jan krimba para skender luarasit lame kodres petro markos e djaloshit idealist qemal stafa..


..

[petrol]

International Brigade Memorial, Jubilee gardens, Lond[r, Angli ,
http://commons.wikimedia.org/wiki/Fi...emorial.02.JPG

[petrol]

Ne foton me siper eshte monumenti i Dolores Ibarurit, La Pasionaria, ne Glasgou, Angli


Petro S. Luarasi

Vullnetarët shqiptarë në Brigadat Ndërkombëtare në Spanjë

”Të mbrosh lirinë e tjetrit, do të thotë; të mos pranosh pushtimin tënd.”

Marrëdhënie historike

Në marrëdhëniet historike të popullit spanjoll e atij shqiptar dallohen dy periudha me rëndësi të madhe edhe për vlerat ndërkombëtare. Së pari, vlerësohet bashkëpunimi i hershëm i mbretit spanjoll Alfonsi V (1396-1458) me Princin e Epirit Gjergj Arianitin dhe më pas me Gjergj Kastrioti-Skënderbeun (1405-1468) në luftën e tyre kundër pushtuesit osman gjatë mesit të shekullin XV. Historianë shqiptarë e të huaj kanë vlerësuar lart kontributin e Alfonsit V me drithë, municion dhe qindra ushtarë, shumë prej të cilëve ranë heroikisht krah shqiptarëve në mbrojtje të Krujës dhe në betejën e Beratit. Studjuesi Fan S. Noli ka theksuar se Alfonsi V ‘‘ishte miku më i ngushtë dhe mbrojtësi më besnik (i Skënderbeut), të cilin e kishte ndihmuar me dorë të hapur në disa raste kritike’’.
Ndërsa Skënderbeu e ndihmoi të birin e Alfonsit XV, Ferdinandin, në momente tepër të vështira, që të ruante kurorën atërore të Mbretërisë së Napolit dhe ‘‘ai i qëndroi mirënjohës tërë jetën Skënderbeut’’ duke e quajtur si ‘‘baba’’.
Vëllazërimi i popujve në Spanjë. Periudha e dytë e kontakteve historike midis dy popujve i takon pragut të Luftës së Dytë Botërore kur koalicioni nazi-fashist, pasi kreu puçin ushtarak në Marokun spanjoll, më 18 korrik 1936, nisi agresionin ushtarak kundër qeverisë legjitime spanjolle duke shkaktuar tragjedinë kombëtare, luftën e përgjakshme civile.

Thirrjes së Spanjës: ‘‘Popuj të botës, ndihmomëni! Fashizmi po më mbyt!’’ iu përgjegjën: ‘‘No pasaran!’’ ‘‘ (Fashistët) Nuk do të kalojnë!’’ të gjitha shtresat përparimtare të popujve anembanë botës.

Krahas vullnetarëve nga 53 vende, dhjetra antifashistë shqiptarë shtrënguan duart e zemrat në ‘‘Vatrën e vëllazërimit të popujve’’ dhe u betuan: ‘‘Vdekje fashizmit!’’ Për herë të parë në historinë e njerëzimit popujt nga e tërë bota, u solidarizuan në luftën kundër rrezikut të përbashkët fashist.
Gazeta ‘‘Përpara’’ e Korçës, në tetor 1938, shkruante: ‘‘Shumë djem të popullit lanë vëllezër e motra, prindër e fëmijë, i lanë nën terrorin e regjimit të urisë dhe ikën plot vullnet, plot zjarr, duke kaluar kufij shtetesh fashiste dhe erdhën këtu në truallin e përpjekjeve për lirinë e Spanjës dhe të botës nga rreziku i fashizmit ndërkombëtar’’.

Krijimi i Brigadave Ndërkombëtare

Tre muaj pas fillimit të rebelionit fashist, një delegacion vullnetarësh të huaj i përfaqësuar nga italiani Luigji Longo (Gallo), polaku Stefan Wisniewski dhe francezi Pierre Rebier, i ofruan qeverisë spanjolle ndihmë pa kushte dhe deklaruan: ‘‘Dëshërojmë vetëm që Brigadat Internacionale të konsiderohen si njësi të varura nga qeveria dhe autoritetet ushtarake spanjolle.’’ Më 22 tetor 1936, qeveria e Republikës Spanjolle vendosi të miratonte krijimin e brigadave ndërkombëtare. Në deklaratë çdo pjesëtar i tyre shprehej: ‘‘Gjendem këtu se jam një vullnetar për të dhënë dhe pikën e fundit të gjakut tim, për mbrojtjen e Spanjës, Lirisë dhe Botës mbarë!’’ Më 27 tetor 1936 batalioni i parë ndërkombëtar ‘‘Edgar Andre’’ niset nga Albacete në frontin për mbrojtjen e Madridit. Pas disa ditësh atij iu gjend në krah batalioni francez ‘‘Komuna e Parisit’’ dhe batalioni polak ‘‘Dombrovski’’. Kështu u formua e para brigadë ndërkombëtare (e emërtuar Brigada XI) me komandant gjeneralin Kleber dhe komisar Hans Beimler që u pasua shpejt nga të tjera batalione e brigada si ‘‘Telman’’,’’ Marsejeze’’, ‘‘Garibaldi’’, ‘‘Linkoln’’ etj. Kur Gjenerali Lukash, i paraqiti popullit të Madridit, Brigadën e Dytë deklaroi: ‘‘Kjo Brigadë do ta mbrojë qytetin tuaj sikur të ishte qyteti i lindjes së cilitdo vullnetari të saj. Nderi juaj është nderi ynë! Lufta juaj është lufta jonë! Salud Camaradas!’’

Vullnetarët shqiptarë

Kombi shqiptar u përfaqësua që në muajt e parë në këtë ‘‘vatër të vëllazërimit të popujve’’ me ushtarakë, infermierë, gazetarë e intelektualë, dhe, mbi të gjitha, me gruan e emancipuar, infermieren Justina Shkupi, e cila u shqua si asistente në krah të ‘‘doktorit të tre kontinenteve’’ Norman Betyn. Edhe poeti i ri Petro Marko do të nxitonte drejt Madridit të Lirisë, të cilit do t’i thurrte vargjet ‘‘Salud Madrid’’:

‘‘‘Madrid, o varr i tiranisë,
Madrid, o kulm i therorisë,

Madrid, llogore e vegjëlisë,
Madrid, kambana e Lirisë!’’
Në luftën antifashiste të Spanjës u bashkuan tërë ‘‘copëzat’’ e kombit shqipar: shqiptari geg e tosk, kosovari, dibrani, çami, arvanitasi dhe bashkëkombasi emigrant nga diaspora.
Ata u bashkuan pa dallim feje, gjinie, gjendjeje shoqërore e niveli arsimor apo ekonomik: punëtorë, fshatarë, tregëtarë, ushtarakë e intelektualë, me diversitete në bindjet politike: anarkistë, sindikalistë, komunistë, socialistë, socialdemokratë, patriotë nacionalistë dhe pa parti, gjithë ata që i bashkonte ideali antifashist dhe dinjiteti njerëzor.

Vullnetarët shqiptar në Luftën e Spanjës qenë njerëz të pjekur, objektivë në botëkuptimin e tyre politik, atdhetarë e humanë dhe nuk qenë aspak ‘‘mercenarë aventurë” apo ‘‘idealistë romantikë’’. Disa nga ata kishin braktisur arsimimin ndër shkolla e punën që u siguronte jetesën, kishin në ankth familjet: prindër, vëllezër e motra, disa kishin ‘‘braktisur’’ gratë e fëmijët duke lënë peng të fatit, vetë jetën e tyre, për një qëllim të shenjtë: të dërmonin fashizmin në ‘‘tokën e Don Kishotit’’, të ndërgjegjshëm se kështu shpëtonte edhe vendi i tyre nga pushtimi fashist.
Këto ndjenja i shpreh bukur vullnetari Mehmet Shehu në poemën ‘‘Adelante kamaradas!’’ (Përpara shokë!) e shkruajtur spanjisht më 1938, prej së cilës po shkëpusim strofën:
‘‘Këtu tek pragu betohem se jetën e bëj kurban
Për të mbrojtur ty, o Spanjë, për liri e për vatan’
Dhe nga plumbi n’u friksofsha ‘ mos i vafsha nënës gjallë:

Po u vrava, kërkomë plagën, jo në shpinë, po në ballë ‘‘

Ndërsa vullnetari Skënder Luarasi do të theksonte: ‘‘‘Asnjë popull tjetër nuk e ka kokën e tij më afër hanxharit të fashizmit se sa e ka populli shqiptar’Duke luftuar në frontin e Madridit, luftohet edhe në të gjithë frontin e Shqipërisë sonë. Aty po i përgatitet varri fashizmit italian, i cili është edhe kuçedra e popullit të Shqipërisë’’

Por këto pikëpamje ai i shpreh më qartë, si përgjegjësi i vullnetarëve shqiptarë, në artikullin programatik ‘‘25-vjet indipendencë’’ në revistën ‘‘Vullnetari i Lirisë’’, në nëntor 1937:
‘‘Përsëri po shkojmë drejt humbjes së plotë të pavarësisë së Kombit tonë; përsëri po ngrysemi në natën e robërisë e në ankthin e kohëve të errëta që ia ka përgaitur botës fashizmi barbar. Mbi kurrizin e popullit shqiptar Musolini po sheshon udhën e penetracionit romak në Ballkan. Shqipëria është në kthetrat e kuçedrës fashiste.’’
Ky parashikim vërtetonte atë që Konti Ciano do të shkruante në ditarin e tij rreth dy vjet më vonë:

‘‘14 shkurt 1939:’’’Duçja thotë se për Shqipërinë ( pushtimin e saj) duhet të priten dy ngjarje: mbyllja e çështjes spanjolle dhe nënshkrimi i aleancës me Gjermaninë’’.

‘‘28 mars 1939’Manifestime në Piazza Venezia për rënien e Madridit: Duçja shkëlqen. Duke treguar atlasin gjeografik të hapur në faqen e Spanjës, thotë: ‘‘Ka mbetur hapur për afro tre vjet, tani mjaft! Tani duhet hapur në një faqe tjetër’’. Ka në zemër Shqipërinë.’’

Frontit Popullor

Këta luftëtarë të lirisë e të progresit synonin që me përvojën e fituar në Spanjë, të krijonin frontin popullor antifashist edhe në Shqipëri ku të merrnin pjesë tërë forcat progresive pa dallim feje, krahine, ideje dhe gjendje ekonomike e sociale dhe të ndërtonin një shteti social për masat.
Në artikullin programatik ‘‘25 vjet indipendencë’’ shkruhet: ‘‘ ‘shtë ideja që të ngjallim Frontin Popullor edhe në Shqipëri. ‘ dhe të sigurojmë bashkimin në themel të nevojave demokratike dhe të zhvillimit nacional’ Përmes kësaj udhe duhet të kalojnë të gjitha fuqitë progresive të popullit,të gjithë patriotët dhe veteranët e kombit, e gjithë klasa e aristokratisë së rënë poshtë nga dynjallëku, të gjithë tregëtarët e dorës së mesme doemos të gjithë bujqtë e punëtorët,të gjithë, qofshin katolikë ose muhamedanë ose orthodhoksë’, dhe pa as më të voglën mungesë, e gjithë djalëria kombëtare përparimdashëse e Shqipërisë’Në këtë mes e me këtë qëllim s’ka asnjë shkak të na ndajë ne bijt e popullit; përkundrazi, mijra arsye na shtrëngojnë të bashkohemi dhe t’i japim dorën njëri-tjetrit’’’

Vullnetarët shqiptarët kishin edhe një synim madhor kombëtar. Ata shpresonin se po të fitonte Fronti Popullor dhe zgjidhja e drejtë e çështjeve nacionale në Spanjë, kjo do të shërbente si orientim edhe për zgjidhjen e çështjeve nacionale në Ballkan. Kështu ‘‘e drejta e vetvendosjes së kombësive, për autonomi deri në shkëputje’’ nuk do të mbetej thjesht një propagandë politike konjukturale.
Këtë qëndrim e kishte deklaruar edhe ‘‘L’Apasionarja’’, Dolores Ibarruri (me kombësi Baske) në qershor 1937.
‘‘Ne luftojmë për një republikë demokratike parlamentare të një tipi të ri, në të cilën tërë popujt e Spanjës të gëzojnë një liri të gjerë dhe të drejtën e vendimit për fatin e tyre’’’

Martirët e parë shqiptarë

Vullnetarët shqiptarë, me pjesëmarrje të gjerë në lidhje me përqindjen e popullsisë së Shqipërisë (prej rreth 800.000 banorë) u dallua për moralin e lartë dhe sakrificat.

Ata qenë ndër të parët që u përballën me armikun dhe u martirizuan që në korrik 1936, si p.sh oficerët Hamdi Kaja- Zagari dhe Feim (Nevruz) Veli Zagari nga Kolonja që qenë në shërbim të ushtrisë spanjolle. Ditën e plasjes së rebelimit, fashistët i kapën në rrethinat e Ceutës dhe së bashku me dy shokë bullgarë dhe disa oficerë të tjerë spanjpollë i pushkatuan meqë kundërshtuan t’iu bashkoheshin. Hamdiu la në Shqipëri gruan dhe dy fëmijë jetim, për idealin e tij, për shpëtimin e të gjithë fëmijëve të popujve. Shqiptarët qenë ndër të parët që u rradhitën në Brigadat Ndërkombëtare , si p.sh Zef Hoti, Kosta Dhimitri, Xhelal Cami, Ramiz Varvarica, Urfi Agolli që sapo erdhën nga Franca u radhitën disa në trupën franceze ‘‘Komuna e Parisit’’ dhe disa në kolonën italiane ‘‘Roselli’’. Më pas, nën shembullin e Xhemal Kadës , edhe pesë oficerë të tjerë shqiptarë , braktisën Akademinë Ushtarake të Torinos dhe nga mesi i janarit 1937, arritën në frontin e Lirisë. Që në përballjet e para me armikun u vra Zef Hoti, i pari dëshmor në radhët e Brigadës Garibaldi. Trimëria dhe heroizmi shqiptar, sidomos e martirit Asim Vokshi, la mbresa të pashlyeshme ndër kuadrot më të lartë të Brigadave Ndërkombëtare.

Revista ‘‘Vullnetari i Lirisë’’

Vlerësimi më i madh ndaj tyre qe dhënia e lejes për botimin e revistës ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ në gjuhën shqip, me tirazh 5000 kopje, krahas pesë gjuhëve më të rëndësishme ndërkombëtare. (Për këtë ndihmoi puna profesionale e palodhur e kryeredaktorit Skënder Luarasit dhe e ndihmësit të tij Petro Marko dhe interesimi i hershëm i Asim Vokshit dhe Emrush Myftarit). Duhet pasur parasysh se për shkak të gjendjes materialo-teknike të diktuar nga kushtet e luftës shumë kombe me pjesëmarrje më të gjerë nuk e gëzonin këtë privilegj.
Botuesi i ‘‘Vullnetarit të Lirisë’’, S. Luarasi do të shkruante: ‘‘Revista u pregatit në një kthinë gjysmë të shkatërruar nga predhat e fashistëve dhe tipografia në të cilën u shtyp revista s’qe veçse nja dyqind hapa larg llogoreve prej nga fashistët i vërsuleshin Madridit’Ajo u shkruajt në dritën e raketave e të prozhektorëve dhe nën breshërinë e junkerëve e të kapronëve.’’
Komisari i Brigadave Internacionale, Luigji Longo – Galo, në përshëndetjen e tij për daljen e revistës do të theksonte: ‘‘Përpara, pas shëmbullit të shokut tuaj dhe tonit, togerit Asim Vokshi, i cili ra hero në Spanjë, në radhën e Brigadës Garibaldi!’’
Ai do të theksonte : ‘‘Edhe nga Shqipëria e vogël në tokë, por e madhe në histori për fisnikërinë e bijve e për luftëtat e bëra kundër shkelësve të huaj, kanë ardhur në Spanjë me duzina e me duzina luftëtarë që të pohojnë rishtazi me heroizmin e me gjakun e tyre dashurinë shekullore të popullit shqiptar për lirinë e pavarësinë e kombeve’Ata përtërijnë traditat e lavdishme të epopesë garibaldine kur shqiptarët nën flamurin e Garibaldit luftuan kundër uzurpatorëve të huaj dhe për bashkimin e indipendencën e Italisë’’
Një dokument i Ministrisë së Punëve të BrendshmeShqiptare njofton : ‘‘ ‘fletorja që botohet në gjuhën shqipe në Barcelonë dhe që drejtohet prej Skënder Luarasit, quhet ‘‘Vullnetari i Lirisë’’’ Luarasi po përpiqet me të gjitha mënyrat që të hyjë në Shqipëriu kjo fletore e kuqe’’’ . ( A.Q.SH, F.33-34, datë 24 Fruer 1938,2.3.1938, NR.214/III )

Në vijim, Ministria e Punëve të Brendëshme urdhëronte të gjitha prefekturat për të marrë të gjitha masat që kjo fletore të mos hynte në Shqipëri. Por megjithatë, me forma të ndryshme ajo hyri dhe u lexua ndër masat progresive shqiptare, brenda e jashtë vendit.

Kështu në një raport të Ali Kelmendit të titulluar: ‘‘Shokët qi janë në Spanjë dhe rivista ‘‘Vullnetari i Lirisë’’, ai shkruan:
‘‘Ka dy javë e ma qi rivista V. i L. (Vullnetari i Lirisë) na erdhi nga Spanja’
Dy copë të rivistës V. i L. u a kam dërgue.. Deri më tash kanë shkue në Spanjë nja 30 shqiptarë shokë e simpathizonjës.’’
(Shënojmë se burime të tjera dëshmojnë që pjesa më e madhe e vullnetarëve shqiptarë patën ardhur me dëshirën e tyre në Spanjë, shumica qenë të pavarur nga grupimet politike dhe numri i tyre varion nga 37 deri mbi në mbi 60).

Emisionet radiofonike në gjuhën shqipe.

Ngjarje e rëndësishme janë edhe transmetimet nga radio ndërkombëtare në gjuhën shqip. Që në janar 1937 pati nisur të përhapej nga Spanja zëri i lirisë dhe i së vërtetës në gjuhën tonë amtare. (Emisionet me tekst e zë u përgatitën nga Skënder Luarasi ) (Revista ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ informonte se disa emisione shqip u dhanë nga Valencia e Barcelona, disa u bënë edhe nga radioja e Madridit.

Organi ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ dhe emisionet radiofonike në shqip përmbushnin një mision tepër të rëndësishëm: sqaronin shqiptarët kudo në botë për luftën antifashiste në Spanjë, për rrezikun fashist që po i kërcënohej Shqipërisë, po dhe për programin dhe rolin e shqiptarëve përkundër propagandës fashiste që i cilësonte ‘‘aventurierë të kuq’’.

Parada e Barcelonës

Më 28 tetor 1938, tetëmijë vullnetarë të Brigadave Ndërkombëtare, u përshëndetën për të fundit herë me popullin spanjoll në Barcelonë, në një paradë madhështore ku morën pjesë edhe vullnetarët shqiptarë. Atje mungonin edhe shumë nga shokëve më të mirë që preheshin në tokën e Spanjës, të cilën e deshën sa vetë jetën. Mes tyre mungonin Zef Hoti, Urfi Agolli, Teni Konomi, Asim Vokshi, Musa Fratari, Ramiz Varvarica, Thimjo Gogozoto, Xhemal Kada, Daut Muço Podgorani, Xhelal Abaz Bajrami, (që tok me Hamdi e Fehmi Kolonjën, Kosta Dhimitër Liton, Ymer Pukën e të tjerë heronj të heshtur, u bënë kurbani që Shqipëria jonë i dha altarit të lirisë së kombeve në Spanjë.
Gjithë populli kishter dalë t’i përshëndeste me në krye përfaqësuesit e tij Presidentin e Republikës dhe L’Apasionarjan (Dolores Ibarrurin). Kur luftëtarët e lirisë marshuan atë ditë në Barcelonë, bulevardet e saj u shtruan me lule dhe sytë e popullit u mbushën me lot. Tok me marshet luftarake buçiti dhe muza e poetit Petro Marko:

‘‘Eshtë Bir i Popujve që zbret

Në Spanjën varr të robërisë,

Sulmon, këndon, dërrmon , buçet:

-Jam Vullnetari i Lirisë!’’

Në paradën madhështore buçiti ligjërimi i ‘‘Apasionaries’’:
‘‘Shokë të Brigadave Ndërkombëtare! Arësye politike dhe shtetërore, për të mirën e së njëjtës çështje për të cilën ju ofruat gjakun tuaj me bujari të pakufishme, na shtrëngojnë të kthejmë disa prej jush në vendet tuaja dhe në emigrim të detyruar’

Ju jeni historia. Ju jeni legjenda. Ju jeni shembulli heroik i solidaritetit dhe demokracisë në botë’O flamuj të Spanjës! I përshëndetni gjithë këta heronj! Përuluni para kaqë martirëve!’
Ne kurrë nuk do t’ju harrojmë. Dhe kur ulliri i paqes do të blerojë i gërshetuar me dafinat e Fitores, atëhere, kthehuni! Kthehuni tek ne dhe këtu do të gjeni atdheun’

Nata e fundit në Spanjë.

Grupi i fundit i vullnetarëve shqiptarë: (Skënder Luarasi, Mehmet Shehu, Mane Nishova, Zef Prela, Iliaz Pashaj e ndonjë tjetër), u largua nga Spanja në mesnatën e 12 shkurtit 1939. Në mes të dëborës në grykën e Perthusit, ndënjën bashkë dhe kuvenduan. Të trishtuar vunë re se kur qenë nisur vullnetarë për në Spanjën patën ikur prej atdheut veç e veç, ndërsa tani, qenë tok e kishin bërë një shkollë dy-tre vjeçare në luftë, kishin fituar eksperiencë dhe qenë të bindur se luftën finale do ta fitonin. Atë natë panë si në një vegim të bukur lëvizjen nacionalçlirimtare të popullit shqiptar.
Spanja nuk mund t’u shlyehej më kurrë nga mendja se u qe rënjosur me gjakun e derdhur për liri në llogoret Kasa del Kampo, El Prado, Manzanares, Madrid, Jarama, Terueli, Blekhite, Kaspoe, Fuente del Ebro ku qenë martirizuar edhe bijtë më të shtrenjtë të Shqipërisë dhe popujve të botës mbarë, më të dashurit e më të mirët shokë, më trimat e më besnikët. Ata u thërrisnin brezave nga thelbi i zemrës: ‘‘Më mirë të vdesësh në këmbë se të jetosh përherë i gjunjëzuar’’.

Ndërkohë u provua se ‘‘Çdo grusht që merrte demokracia spanjolle shoqërohej në Europë me fitore të tjera të fashizmit. Mbas thyerjes së frontit të Aragonës erdhi okupacioni i Austrisë, mbas ndarjes në dy pjesë të Spanjës së lirë, erdhi aneksimi i Sudeteve, mbas rënies së Madridit marshimi mbi Pragë dhe okupacioni i Shqipërisë’’
Në luftën antifashiste të popullit shqiptar u shquan si drejtues ushtarakë dhe kuadro të shtetit mjaft nga luftëtarët e Spanjës si Mehmet Shehu, Hulusi Spahiu, Mane Nishova, Veli Dedi etj. Tashmë emri dhe vepra e ‘‘Bijve të Lirisë’’ qëndron në krye të historisë së antifashizmit shqiptar ku ndrijnë , krahas emrave të 15 dëshmorëve ‘‘Heronjtë e Popullit’’ Asim Vokshi, Musa Fratari, Ramiz Varvarica, Xhemal Kada.

Përbyllje

Dëshëroj t’i mbyll këto shënime modeste për ‘‘Bijtë e Lirisë’’ me fjalët e Skënder Luarasit:
‘‘Për shërbimin që i solli populli spanjoll çështjes së pavarësisë së kombeve; për mësimin që u dha Spanja vullnetarëve të lirisë për të shpëtuar më vonë popujt e tyre nga zgjedha fashiste; për ndihmën që u dhanë spanjollët demokracive për të fituar luftën kundër fashizmit ndërkombëtar; për këto dhe për shumë shkaqe të tjera duhet t’i jemi borxhlinj. Spanja kryelartë i flet heshtur ndërgjegjes së popujve, u flet atyre që kthehen prej kampeve të vdekjes, atyre që sapo kanë zbritur prej maleve me flamurin e lirisë në dorë; na flet të gjithë neve që e kemi fituar tani indipendencën, që t’i jemi mirënjohës edhe Spanjës në vatrën e së cilës lindi vëllazërimi i popujve ‘Të moçmit dikur mburreshin duke thënë: ‘‘Et in Arkadia ego!’’( ‘‘Unë kam qenë në Arkadia!’’) Të sotmit krenohen: ‘‘Edhe unë qeshë në Brigadat Internacionale!’’(*)

Petro Skënder Luarasi

(*) Referat i mbajtur në seminarin Petro Marko, ‘‘Hasta la Vista’’ dhe ‘‘Brigadistët shqiptarë në Luftën Civile të Spanjës’’, i organizuar më 9.11.2007 nën kujdesin e Ambasadës Spanjolle.

Vullnetarët antifashistë shqiptarë
Asim Vokshi
Daut Muço Podgorani
Emrush Myftari
Emin Agolli (Ruzhdi Emini)
Fehmi Muço
Faik Dardha
Hamdi Zagari – Kolonja
Hulusi Spahiu
Ibrahim Kurani
Iljas Pashaj
Justina Shkupi
Kosta Dhimitri
Kosta Kollumbi
Mane Nishova
Mehmet Shehu
Musa Fratari
Nevruz (Feim) Zagari
Petro Marko
Qamil Sherifi
Ramiz Varvarica
Sabri Lumani
Skënder Luarasi
Stevens Thanasi (Thanas Janketa- Stevenson) nga Greqia
Stefan Duni
Shaban Basha
Teni Konomi
Thoma Rushano (Tom Russiano)
Thimio Gogozoto
Urfi Agolli
Veli Dedi
Xhafer Miraku
Xhelal Bajrami -Çami
Xhemal Kada
Omer Puka
Zef Hoti
Zef Prela
Zihni Murati
George Raisis arbëresh nga Greqia
Niko Plaku etj.
‘’Christian’’ , (komisari politik i kompanisë 12 i Batalionit10, Brigada XIV)
Listë e dokumentuar nga një Relacion i Skënder Luarasit më 3.11.1938.

[petrol]

Monumente Bijve të Lirisë në luftën antifashiste të Spanjës (1936-1939)

Monumente për të nderuar Bijtë e Lirisë, në luftën antifashiste të Spanjës (1936-1939). janë ngritur në shumë vende të botës: në Spanjë, Rusi, SHBA, Britani e Madhe, Francë, Kanada, ish-Jugosllavi, Hungari, Australi, Greqi, Gjermani, Itali , etj.
Për fat të keq nuk kemi ende në Shqipëri e Kosovë ndonjë objekt simbolik për të nderuar të gjithë dëshmorët shqiptarë në Luftës antifashiste të Spanjës por vetëm buste të Heronjve të Popullit Asim Vokshi e Musa Fratari.

Tashmë emri dhe vepra e ‘‘Bijve të Lirisë’’ qëndron në krye të historisë së antifashizmit shqiptar ku ndrijnë , krahas emrave të 15 dëshmorëve ‘‘Heronjtë e Popullit’’ Asim Vokshi, Musa Fratari, Ramiz Varvarica, Xhemal Kada.

Në datën 28 mars 2014, në Muzeun Historik Kombëtar, Tiranë, do të organizohet një aktivitet për të nderuar kujtimin e dëshmorëve tëLuftës antifashiste të Spanjës . Pjesëmarrja është e lirë.

1. Monument në nderim të vullnetarëve të Brigadave Ndërkombëtare në luftën antifashiste të Spanjës (1936-1939). I inaguruar në Londër, Angli më 18 korrik 2007.

2 . Monument në nderim të vullnetarëve të Mackenzie Papineau Battalion, in Victoria, B.C. Kanada