Sipas fabulės sė famshme tė La
Fontenit, nė fund tė garės mes
breshkės dhe lepurit, ajo qė
pretendon se ka fituar ėshtė
breshka, e cila thotė se fi torja e saj ishte
mė e vėshtirė, pasi ajo kishte nė kurriz
edhe shtėpinė e saj. Ndėrsa ekonomia
botėrore vazhdon tė lundrojė nė ujėrat
aspak tė qarta tė krizės, evropianėt
shpresojnė qė tė mbajnė qėndrimin e
breshkės ndaj amerikanėve. Deri mė
tani, ata kanė ecur mė ngadalė, por nė
mėnyrė mė tė sigurt, ēka do tė thotė se
ndoshta do tė jenė fi tuesit e maratonės
sė stėrmundimshme tė krizės, ose tė
paktėn do tė pėrbėjnė njė shembull me
vlerė. Sigurisht qė ekonomia amerikane
njihet pėr ecjen apo rendjen e shpejtė
dhe pėr fitimet e stėrmėdha, por
njėherazi ajo karakterizohet edhe nga
humbje po kaq tė mėdha dhe mbi tė
gjitha, siē e treguan edhe ngjarjet, ishte
e para qė pėrjetoi krizėn dhe u godit
keqas sapo gjėrat nisėn tė marrin pėr
keq. Nė kėto kohė tė vėshtira, amerikanėt
po kėrkojnė diēka qė evropianėt, qė nuk
kanė rendur edhe aq shpejt e kanė: njė
strehė. Nė Evropėn kontinentale,
veēanėrisht nga kėndvėshtrimi i
francezėve dhe gjermanėve, "guaska"
ėshtė sekreti i suksesit afatgjatė, sepse
ajo tė ofron mbrojtje nga stuhitė e egra
nė ekonominė botėrore dhe i jep
mundėsi shoqėrisė qė tė funksionojė mė
lehtėsisht edhe nė kohė tė vėshtira. E
ndėrkohė, shumė ekonomistė dhe
analistė po e shohin mė me konsideratė
modelin e suksesshėm kontinental.
Britanikėt qė po hanė mbi kurriz gjithė
politikat ekonomike tė projektuara dhe
zbatuara nė vitet e pushtetit tė Thaēerit,
kanė arritur deri aty sa, si nė rastin e
revistės sė pėrjavshme "The Economist",
ti thurin lavde Francės dhe mėnyrės sė
saj tė tė konceptuarit dhe tė bėrit
kapitalizėm. E njėjta gjė ka ndodhur
edhe me gazetėn "Wall Street Journal".
Anglo-amerikanėt zbuluan se,
pavarėsisht krizės ekonomike dhe uljengritjeve
tė ndryshme tė shkaktuara nga
kriza, punėtorėt gjermanė dhe ata
francezė, madje edhe vetė tė papunėt,
janė ende nė gjendje qė tė kenė njė jetesė
tė denjė, pa frikėn dhe pa ankthin e
humbjeve tė mėdha qė karakterizojnė
krizėn e amerikanėve. Evropianėt kanė
dhe do tė kenė gjithmonė aq para sa tė
sigurojnė njė pjatė tė ngrohtė nė tryezat
e tyre dhe tė blejnė njė fi lm tė mirė pėr
tė kaluar darkėn. Megjithatė, pėr tė
kuptuar situatėn, nuk mjafton vetėm
pėrshkrimi dhe shpjegimi i shėrbimit tė
kujdesit shėndetėsor, i pėrfitimeve
shumė bujare tė papunėsisė qė janė ēatia
dhe mbėshtetja e ekonomive evropiane.
Dallimi thelbėsor me Shtetet e Bashkuara
tė Amerikės qėndron nė mėnyrėn e
marrjes borxh dhe shpenzimeve tė
qeverive, njė dallim qė veēanėrisht nė
kushtet e sotme, ėshtė shumė i
r ė n d ė s i s h ė m . "Ameri k a n ė t e
konsiderojnė borxhin si njė shpenzim,
ndėrsa evropianėt e konsiderojnė mė
shumė si njė investim", thotė Felix
Rohatyn, njė bankier i shquar qė ndihmoi
shumė banka njujorkeze ti shpėtonin
falimentit nė vitet 70 dhe qė mė pas, pėr
disa vjet, mori detyrėn e ambasadorit
amerikan nė Francė. Sipas tij, amerikanėt,
nė pėrgjithėsi, e shohin qeverinė
gjithmonė me sy armiqėsorė. Rezultati i
kėsaj nė Shtetet e Bashkuara tė Amerikės
ishte i dukshėm edhe para fillimit tė
krizės nė periudhat tė cilat shumėkush i
konsideronte si tė begata. Nė tė gjithė
vendin, infrastruktura e fi nancuar nga
shteti kishte nisur tė zhbėhej. Sipas
shumė analistėve, vendi po shkėrmoqej
pak nga pak. Shpirti i sipėrmarrjeve tė
qeverisė qė bleu "Luisiana Territory",
ndėrtoi kanalin e Panamasė, pajisi me
energji elektrike edhe zonat mė tė largėta
rurale dhe shkolloi pjesėn mė tė madhe
tė popullsisė, pra tė gjitha ato sipėrmarrje
publike qė pas Luftės sė Dytė Botėrore
kontribuuan edhe nė suksesin e
sipėrmarrjeve private, duket se janė
harruar e lėnė mėnjanė. Presidenti
Obama po pėrpiqet qė ti rigjallėrojė
mėnyrat e mėsipėrme tė karakterizuara
nga njė energji e madhe pozitive dhe
krijuese, por dihet si funksionojnė gjėrat
nė Wall Street dhe Uashington. Nė kėto
ambiente, fjalė si "socializėm" kanė njė
konotacion shumė negativ dhe ndėrrimi
i idesė pėr kėtė kėrkon shumė shumė
kohė. Gjatė 30 viteve tė fundit,
amerikanėt mėsuan se evropianėt janė
sentimentalistė tė tepruar dhe nuk kanė
lidhje me realitetin modern tė
ekonomisė, qė mbajnė me para njerėzit
e varfėr, tė papunėt e tė sėmurėt, duke u
vėnė taksa tė larta biznesmenėve qė
kėrkojnė tė bėjnė para. Si nė tė gjitha
karikaturat, edhe nė kėtė tė fundit ka njė
thelb tė vėrtetė dhe e vėrteta, ose fjala
magjike nė kėtė kontekst ėshtė:
"investimi". Sipas mėnyrės evropiane tė
tė bėrit tė gjėrave, qeveritė shpenzojnė
para pėr tė grumbulluar asete, qofshin
kėto tė drejtpėrdrejta, ose jo. Nė nivel
kombėtar, asetet mund tė pėrbėjnė
hekurudha, ura, baza ajrore e detare, apo
reaktorė bėrthamorė. Veē kėsaj, qeveritė
e v r o p i a n ė k a n ė a k s i o n e t ė
konsiderueshme edhe nė korporata e
ndėrmarrje tė mėdha e me rėndėsi
strategjike pėr vendin si korporatat
energjetike, kjo tipike pėr rastin e
Francės. Shumė tė rėndėsishme, edhe
pse vėshtirėsisht tė pėrcaktueshme nė
vlerė monetare, janė edhe asetet jo tė
drejtpėrdrejta tė tilla si shkollimi i
popullsisė, investimet nė polici, gjykata,
qė krijojnė shumė besim tek njerėzit e
thjeshtė dhe qė sigurojnė njė cilėsi jete
mė tė mirė e mė tė qetė. Sigurisht qė kėtu
futet edhe kujdesi shėndetėsor dhe
pėrfi timi shumė bujar i papunėsisė. Kėto
tė fundit nuk janė tė matshme, apo nuk
kanė vlerė nė bursa, por janė tė vėrteta.
Nė periudhat e krizave ekonomike, tė
gjithė elementėt e sipėrpėrmendur
funksionojnė sė bashku, ose tė paktėn
kjo duhet tė ndodhė dhe pėr njė pjesė tė
mirė tė Evropės Perėndimore kjo ka
ndodhur. Kėshtu pėr tė pėrdorur njė
shembull banal, nė kohė krize njė
evropian nuk ka pėrse tė tmerrohet kur
sėmuret. Rendi social nuk ėshtė
shkatėrruar, por funksionon. Shkollat
vazhdojnė tė qėndrojnė hapur, tregtia
edhe pse me vėshtirėsi vazhdon. Ka
protesta herė pas here, por ato janė
shumė tė zbehta nė krahasim me
revolucionet e sė shkuarės nė njė
kontinent tė pasur me histori tė tilla
shtet e regjim pėrmbysėse. Edhe nė
rastet kur shkohet nė ekstrem, si rasti
i marrjes peng tė njė pronari nė Francė,
ka tė bėjė me kėrkesat pėr ngritjen e
rrogės. Presidenti francez, Sarkozi,
energjia e pashtershme e tė cilit ėshtė
krahasuar me atė tė njė lepurushi
kukull me bateri, erdhi nė pushtet duke
i thurur elozhe sistemit ekonomik
anglo-sakson nė vitin 2007, pra tė
pėrzierjes mė tė vogėl tė shtetit nė
biznes dhe uljes sė taksave, Por pėrvoja
dhe pėrgjegjėsia e detyrės e ēuan
Sarkozinė andej nga kishte ardhur, pra
e bėnė qė tė rivlerėsonte menēurinė
dhe maturinė e sistemit evropian. Ai ka
filluar tė deklarojė gjithnjė e mė me
forcė se treguesi thelbėsor i begatisė
ėshtė rritja e prodhimit kombėtar
bruto. Nė vitin 2008, Sarkozi thirri
novelistin amerikan, Joseph Stiglitz, qė
tė drejtonte njė komision nė lidhje me
pėrcaktimin dhe identifikimin e asaj qė
mund tė konsiderohej si pasuria e
vėrtetė e Francės. "Sarkozi e ndjeu se
ekzistonte njė tension mes asaj qė po i
kėrkonin qytetarėt qė tė bėnte pėr
mjedisin, ndotjen e tij dhe tė gjitha
gjėrat e tjera qė kanė tė bėjnė me
cilėsinė e jetesės dhe presionit pėr
shtimin e Prodhimit tė Brendshėm
Bruto", thotė vetė Stiglitz. Sipas tij, kėto
dy kėrkesa ishin nė kontradiktė me
njėra-tjetrėn, edhe pse ekzistonte njė
mėnyrė qė kjo tė mos ndodhte. Kjo
mėnyrė duhej gjetur dhe zbatuar. Njė
nga ironitė e asaj ēka po ndodh me
amerikanėt ėshtė se ndryshe nga
periudha para krizės, aktualisht ata po
kritikojnė evropianėt pėr teprime nė
shpenzime. Por evropianėt, ndryshe nga
amerikanėt, mund tė vazhdojnė tia
lejojnė vetes njė gjė tė tillė, duke qenė se
ata kanė paguar dhe punuar prej vitesh
pėr sistemet mbrojtėse. Evropianėt kanė
njė sistem rregullator pėr bankat, tė
ndryshėm nga ai i amerikanėve, sikundėr
ėshtė shumė e ndryshme edhe mėnyra
e marrjes sė kredive. Nė fund, cili ėshtė
morali i fabulės sė krizės? Nė botėn reale,
jo atė tė fabulave, e pėr mė tepėr tė
fabulave tė shekullit tė 17, gjėrat nuk
duhet tė shihen me syrin e humbėsve,
apo fituesve. Nė tė kundėrt tė kėsaj,
fabula duhet mė nė fund tė tregojė se sa
ka mėsuar lepuri nga ngadalėsia dhe
menēuria largpamėse e breshkės, pėr tė
cilėn fi timi i garės nuk ka tė bėjė fare me
shpejtėsinė.
Krijoni Kontakt