Haplogrupet ballkanike ("E3b-M78", "J2b" dhe "I1b")

[SHKOZA]

R1b-M269
R1b-M269 është haplogrupi i dytë më i përhapur ndër shqiptarë. Edhe pse gjendet në përqindje relativisht të lartë në të gjitha trevat, dendësia më e madhe vërehet në Prizren, Llapushë, Malësi, Mat, Labëri dhe Skrapar, dhe përgjithësisht në zona malore.

Prejardhja e haplogrupit R1b-M269 mendohet nga popullsitë indo-europiane në Stepat e Euroazisë, konkretisht nga Ukraina dhe Rusia jugore mbi Kaukaz. Rezultate të R1b-M269, sidomos të degëzimit R1b-M269>L23, janë gjetur në dendësi tepër të lartë në këto zona në periudha që përkojnë me fillimet dhe më pas zgjerimin e proto-indo-europianëve. Gjatë Epokës së Bronzit, këta popuj kryesisht blegtoral u përhpapën në të gjitha drejtimet duke u veçuar dhe duke formuar grupe të reja gjuhësore si gjermanikët, keltët, italikët, etj. Nga këta popuj mendohet të ketë evoluar edhe gjuha shqipe, si një degë e veçantë e gjuhëve indo-europiane. Kjo përhapje gjuhësore përkon edhe me të dhënat gjenetike nga eshtrat e kohës, pasi pikërisht në Epokën e Bronzit, R1b-M269 fillon të shfaqet edhe në Ballkan dhe në pjesë të tjera të Europës.

R1b-M269 ndahet në dy nëndegë: R1b-M269>PF7562 dhe R1b-M269>L23. Kjo e fundit u degëzua në R1b-M269>L23>Z2103 dhe R1b-M269>L23>L51. Degët R1b-M269 të shqiptarëve u takojnë kryesisht R1b-M269>PF7562>PF7563 (~3-4% e popullsisë) dhe R1b-L23>Z2103>Z2106>Z2108>Z2110>CTS9219 (~15% e popullsisë), kurse rreth 1% e linjave atërore shqiptare janë nën R1b-M269>L23>L51.


*Skema është bazuar kryesisht në pemën e YFull.com. Disa degë nuk janë paraqitur për thjeshtësi.
Sot, degët europiane të R-PF7562 dhe R-Z2103 gjendet sidomos në Europën lindore dhe jugore, kurse R-L51 mbizotëron në perëndim, dhe nisur nga gjetjet e lashta mund të hamendësohet se kjo shpërndarje kishte filluar të merrte formën e sotme që në Epokën e Bronzit. Pas valëve të para indo-europiane, secila nëndegë mund të ketë vijuar përhapjen në mënyrë të pavarur, prandaj secilën degë do ta trajtojmë veças duke nisur që nga Epoka e Bronzit deri te shtrirja që shohim sot në trojet shqiptare.

[SHKOZA]

J2b-L283
J2b-L283 është haplogrupi i tretë më i përhapur ndër shqiptarë. Degë të vjetra të J2b janë gjetur në Lindjen e Mesme neolitike, dhe ende degë të ndara prej asaj periudhe gjenden të veçuara: disa në Indi, disa në Azinë qendrore, disa Lindje të Mesme, dhe J2b-L283 pothuajse ekskluzivisht në Europë. Veçimi i J2b-L283 dhe zhvendosja drejt Europës duhet të ketë ndodhur në një periudhë ndërmjet Neolitit të hershëm dhe Epokës së Bronzit. Ka mundësi që J2b-L283 të ketë lëvizur bashkë me popujt indo-europianë, me qenë se është gjetur në Kaukaz në eshtra 3800 vjeçare nga veriu i Kaukazit. Ajo që dihet me siguri të plotë është se gjatë mijëvjeçarit të tretë p.e.s. J2b-L283 tashmë ishte shtrirë gjerë në Mesdheun verior, ku gjendet në një numër të madh skeletesh: në një numër të madh eshtrash të Epokës së Bronzit dhe Hekurit nga Ballkani veri-perëndimor, duke nisur nga Sllovenia deri në Dalmacinë jugore, në tri eshtra nga Sardenja, shek 10-13 p.e.s, në një skelet etrusk, shek 7 p.e.s, në eshtra të Daunëve në Pulja, etj. Sipas të gjitha gjasave, J2b-L283 ka luajtur rol të rëndësishëm në gjenezën e popujve të lashtë të Ballkanit (me shumë mundësi të ilirëve, ndoshta dhe më gjerë) dhe Italisë.

J2b-L283 dhe degët kryesore

*Skema është bazuar kryesisht në pemën e YFull.com. Disa degë nuk janë paraqitur për thjeshtësi.


Map of J-L283 among Albanians
J2b-L283 ndër shqiptarë
Sot J2b-L283 ka dendësinë më të lartë në botë pikërisht mes shqiptarëve. Brenda trojeve tona, shfaq një përqendrim dallueshëm më të lartë te gegët se tek toskët. Përqindja më e lartë vërehet në zonat më veriore të Shqipërisë (~30-50% në Tropojë e Malësi të Madhe), në trevat mes Gjakovës e Pejës në Rrafsh të Dukagjinit, në Gollak, në Malësi të Dibrës, në Gollobordë, etj. Një pjesë e madhe e fiseve veriore, si fisi Krasniqe, Nikaj, Hoti, Shkreli, Gashi i Gurit, Kastrati dhe tri fiset kryesore të Mirditës i takojnë këtij haplogrupit, ashtu si edhe një pjesë e rezultateve nga Lura, Selita, Fani, etj. Tek toskët, dendësia më e lartë gjendet në Labëri (rreth 10%), ku po ashtu ka larmi të lartë. Shumica dërrmuese e linjave shqiptare J-L283 gjenden në nëndegën J-L283>Z600>Z585>Z615>Z597>Z2507>Z638, me moshë rreth 4200 vjeçare. Brenda kësaj, nëngrupet më të mëdha janë J-L283>Z638>Z38300>Y20899>PH1751, J-L283>Z638>Z38300>Y20899>Y85522, J2b-L283>Z638>Z1297>Y23094>Y82533, J-L283>Z638>Z1297>Z1295>Y21878, dhe J-L283>Z638>Z1297>Z1295>Z631 me disa degëzime më të vogla. Për secilën prej tyre do të shkruajmë më hollësisht në vazhdimësi.

[SHKOZA]

R-CTS9219
Linja atërore R1b-CTS9219 është linja më e përhapur e haplogrupit R1b dhe ndër më të shpeshtat në përgjithësi ndër shqiptarë të të gjitha trojeve, me rreth 14% të gjithë linjave atërore. R-CTS9219 është linjë pasardhëse e haplogrupit R-M269, dhe degës së tij R-M269>L23>Z2103>Z2106>CTS7556. R-Z2103 ishte pjesë e popujve indo-europianë që banonin në Europën lindore dhe stepat e Euroazisë, dhe u përhap rreth fillimit të Epokës së Bronzit në të gjitha drejtimet bashkë me valët që formuar gradualisht edhe grupet kryesore të popullsive europiane që njohim sot, si gjermanikët, keltët, shqiptarët, grekët, etj.

Përmbajtja hide
1 Përhpaja fillestare e R-CTS9219
2 R-BY250 dhe R-Y18959
3 R-BY611
4 R-BY611>Z2705
5 R-BY611>Z2705>BY147912
6 R-BY611>Z2705>BY38894 (DYS393=13)
7 R-BY611>Z2705>BY38894>Y32147
Përhpaja fillestare e R-CTS9219
Ndryshe nga shumica e degëzimeve të R-L23>L51, që pas Europës qendrore e lindore u përhapën vrullshëm drejt Europës veriore dhe perëndimore, shumë prej degëzimeve të R-L23>Z2103 qëndruan në Europën qendrore e lindore dhe Ballkanin verior, ose u përhapën drejt jugut dhe rreth Mesdheut. R-CTS9219, si nëndegë e R-Z2103, duket se i përshtatet kësaj dinamike.

Koha e shfaqjes së R-CTS9219 në pjesën juglindore të Europës dhe në Ballkan ka gjasë të jetë rreth 3800-4500 vite më parë. Fakti që dega paraardhëse R-CTS7566 është gjetur në Vojvodinë në një skelet >3800 vjeçar është provë e fortë në mbështetje të pranisë së R-CTS9219 në Ballkan të paktën që në këtë periudhë, ndërsa prania e degëve të vjetra e të izoluara të R-CTS9219 edhe sot në popuj të Euroazisë (një R-CTS9219 vjen nga Mordavia në Rusi) sugjeron që lindja e CTS9219 para rreth 4600 vitesh (sipas YFull, v.8.09.00) i paraprin shtegtimit drejt Europës qendrore. Nisur nga larmia e degëve të R-CTS9219 sot, si dhe nga rezultati nga Vojvodina, hapësira më e mundshme ku kjo linjë është vendosur në Epokën e Bronzit është zona mes Alpeve Europiane dhe Karpateve. Nga kjo hapësirë, nëndegët kryesore, R-CTS9219>BY250 dhe R-CTS9219>Y18959, u përhapën më tej në disa drejtime, duke përfshirë edhe Ballkanin qendror e perëndimor. Kjo hipotezë mbështetet edhe nga gjetja R-CTS9219 në një skelet nga kufiri verilindor i Dardanisë së periudhës romake (shek 4-5). R1b-CTS9219

Informacioni për skemën dhe rezultatet e huaja vjen nga YFull.com dhe BlockTree në FTDNA.com. Rezultatet shqiptare vijnë vetëm nga anëtarë të projektit tonë.

R-BY250 dhe R-Y18959
Si R-BY250, ashtu edhe R-Y18959 shfaqin larmi të lartë në Ballkan, por kanë edhe mjaft rezultate nga vendet perëndimore. R-BY250 ka diversitet të lartë veçanërisht në trevat veriore të Gjermanisë, ku me shumë mundësi ishte pjese e proçeseve që formuan popullsitë gjermanike që fillojnë të njihen në lashtësi. Në shumicën e rasteve, ndegët ballkanike dhe ato veriore e perëndimore të R-BY250 dhe R-Y18959 duhet të jenë ndarë përpara përfundimit të këtyre proçeseve.

Deri sot (dhjetor 2020), nga 943 anëtarë të projektit, dy i takojnë nëndegës R-CTS9219>BY250, një tjetër nëndegës R-Y18959>FT61900, dhe 125 anëtarë nëndegës R-Y18959>BY611. Sipas YFull, lidhjet gjenetike e secilit prej këtyre degëzimeve me rezultate nga jo-Ballkanike janë respektivisht rreth 3900, 2600, 3200 dhe 2600-3300 vjeçare. Duhet thënë se ka mundësi që koha e formimit dhe zgjerimit të R-BY250>Y19972 dhe R-Y18959>BY611 të jetë nënvlerësuar lehtësisht, por pavarësisht disa datave që duhen konsoliduar, të dhënat e deritanishme sugjerojnë qartë se periudha kur paraardhësit atëror të shqiptarëve nën R-CTS9219 lëvizën drejt jugut ballkanik duhet të jetë 2000-600 p.e.s. Prej asaj kohe, duhet të kenë qenë pjese e popujve të lashtë të Ballkanit si ilirët, dakët, etj.

Nuk mund të thuhet me siguri nëse të gjitha degët shqiptare nën R-CTS9219 ishin pjesë e një shtegtimi të vetëm. Rezultati nga Elbasani, nën R-BY250>Y19469, dhe ai nga Tirana (tradita e kësaj familjeje flet për prejardhje të largët nga Mirdita) nën R-Y18959>FT61900, për nga largësia gjenetike me rezultatet e tjera, sugjerojnë lëvizje të Bronzit të mesëm ose të vonë. Rezultati nga Lunxhëria, nën R-BY250>Y19469>Y19752, mund të ketë lidhje disi më të vona me rezultate të ndryshme nga Europa, por duhet rishikuar mosha e degës me më shumë teste me rezolucion të lartë.

R-BY611
Të gjitha rezultatet shqiptare nën R-BY611 i takojnë nëndegës ~1500 vjeçare R-BY611>Y23373>Z2705. Degëzimet e tjera kanë rezultate nga Italia, Spanja, Amerika, Gjermania/Polonia dhe Hungaria. Përveç këtyre, ka edhe rezultate që nëse përmirësojnë rezolucionin e testimit, mund të formojnë nëndegë të reja nën BY611. Këto vijnë nga Italia veri-lindore, Kroacia dhe Vojvodina. Shpërndarja dhe larmia e gjithë këtyre rezultateve sugjeron një përhapje nga pellgu Panonik mes Alpeve të Europës dhe Karpateve, me gjasë nga pjesa perëndimore e kësaj hapësire. Për të përcaktuar më me saktësi kohën e përhapjes, duhet të kemi edhe disa teste me rezolucion të lartë, por periudha më e mundshme mbetet para 2600-3300 vitesh.

R-BY611>Z2705
Pas mbërritjes në Ballkan R-Y23373/Z2705 kaloi efektin tipik bottleneck, dhe arriti të rifillojë përhapjen e saj vetëm para rreth 1500 vitesh, nga pjesa veriore e trojeve të sotme shqiptare.

R-Z2705 është linja atërore me përhapjen më të njëtrajtshme në trevat shqiptare. Gjithashtu, ndër linjat me moshë 1200-1800 vjeçare, është edhe linja më e shpeshtë, me ~14% të gjithë rezultateve. Për këto dy arsye, mund të themi me siguri të lartë se përhapja e saj lidhet ngushtë me etnogjenezën arbërore gjatë Antikitetit të vonë ose Mesjetës së hershme. Në vendet fqinje gjendet në përqindje më të ulët (2-4%), me përjashtim të trevave me prani historike shqiptare, Sanxhaku, pjesa jugore e Malit të Zi, Nishi, Peloponezi e Atika, etj. Dendësia më e lartë në trojet shqiptare vërehet në rreth Prizrenit, në Mat dhe në Labëri.

R1b-BY611

Informacioni për skemën dhe rezultatet e huaja vjen nga YFull.com dhe BlockTree në FTDNA.com. Rezultatet shqiptare vijnë vetëm nga anëtarë të projektit tonë.

Nisur nga larmia e linjave paraardhëse në lindje të Alpeve të Europës, dhe nga larmia e vetë R-Z2705 në trevat veriore shqiptare dhe në skajet jug-lindore të Malit të Zi, ka mundësi që gjatë periudhës romake, kjo linjë ka qenë në Iliri, Dardani, ose në pjesën jug-perëndimore të Moezisë. Gjatë Mesjetës së hershme, me siguri ka qenë ndër linjat më të shpeshta të Shqipërisë së veriut. Këtë fakt na e tregon së pari larmia e linjave R-Z2705 në Shqipërinë veriore, në Pollog, Kosovë, në jug të Malit të Zi dhe në Sanxhak, hapësirë ku gjenden të gjitha nëndegët e R-Z2705 e zbuluara deri sot. Gjithashtu, në Malësi, R-Z2705 duhet të ketë pasur larmi të lartë që në Mesjetë, pasi është gjetur në familjet që tradita i konsideron si anase, pra banorë vendas, të Shkrelit, Reçit, Grudës, Trieshit, Nikajve dhe ndoshta edhe ndonjë fisi tjetër që mbetet për t’u verifikuar (Kelmendi, Kuçi, etj.). Jo më vonë se 1000 vite më parë, R-Z2705 duhet të ketë pasur përhapje të gjerë në gjithë trojet shqiptare, pasi shumë rezultate nga jugu nuk kanë lidhje më të vona se 900-1200 vjet me rezultatet nga veriu. Po ashtu, edhe prania e shpeshtë e kësaj linje te Arbëreshët na siguron se që në Mesjetë kishte përqindje të lartë në jug. R-Z2705 ka dy nëndegë kryesore: R-BY147912, dhe R-BY38894, të dyja me përhapje në të gjitha trevat shqiptare, dhe me degezime edhe në vendet fqinje. Rezultatet me rezolucion të lartë mund t’i gjeni në skemën e R-Z2705 më lart.

R-Z2705 ndër shqiptarë (eng: R-Z2705 among Albanians)
R-Z2705 ndër shqiptarë
Pas përhapjes fillestare, shpërndarja drejt viseve më lindore dhe jugore të Ballkanit, ka gjasa të ketë ndodhur pjesërisht me lëvizje të njohura historike të shqiptarëve, si psh ato të arvanitasve, apo vendosja (dhe asimilimi) e shqiptarëve në Bullgari gjatë sundimit osman, etj. Megjithatë, nuk përjashtohet mundësia që disa degëzime të jetë veçuar dhe të kenë shtegtuar që në Mesjetën e hershme. Për shembull, ndonjë nëndegë mund të ketë qenë pjesë e grupeve mesjetare vllehe, por kjo duhet verifikuar me teste të thella nga Ballkani verilindor. Një rast mjaft interesant lidhur me R-BY147912 përbën minoriteti turk në Maqedoni, ku kjo linjë është gjetur në 5 prej 100 të testuarve nga Jankova et al (2019). Edhe në projektin tonë kemi në këtë degë një anëtar nga minoriteti turk në Maqedoni, i cili vjen nga një fshat afër Kumanovës dhe sipas traditës kanë prejardhje nga zona e Dibrës në Shqipëri.

R-BY611>Z2705>BY147912
Ndër dy degët e R-BY147912, e para është gjetur në Bosnje. E dyta, R-BY147912>BY105603, ka dy degëzime të tjera: R-BY147912 gjendet në familjet e vëllazërisë Xhaj të fisit Shkrel, që sipas traditës janë anas në atë zonë, dhe në Kosovë; dega tjetër, R-BY147912>BY105603>BY182782, ka shpërndarje më jugore dhe lindore. Nga kjo nëndegë kemi në projekt tre anëtarë që kanë kryer test me rezolucion të lartë, respektivisht nga Lezha, Berati dhe Vlora. Të tre ndajnë një paraardhës të përbashkët që ka jetuar ~1200 vite më parë. Pas analizës shtesë në YFull, u gjet se anëtari nga Vlora ndan një paraardhës edhe më të vonë (nga ~800 vjet më parë) me një rezultat nga Greqia. Këto rezultate kanë të përbashkët mutacionet SNP BY182782 dhe BY182789, si dhe disa vlera STR si DYS393=12, DYS392=11, etj. Pasi të njëjtat vlera vërehen edhe te rezultatet të gjetura nga studime të ndryshme në Shqipëri (nga veriu, nga Tirana, vlleh nga Andon Poçi), Greqi, Maqedoni, Serbi, Bullgari, Rumani, madje edhe nga Italia jugperëndimore, mund të themi se të gjithë ndajnë një paraardhës të përbashkët me anëtarët e R-BY147912>BY105603>BY182782.

Pra, testet me rezolucion të lartë tregojnë se rezultatet e kësaj dege nga Greqia, Maqedonia, Serbia, Bullgaria dhe Rumania vijnë nga një person që ka jetuar rreth 1200 vite më parë, që ka pasardhës sot edhe ndër shqiptarë toskë e gegë, si dhe ndër vllehët e Shqipërisë. Me qenë se dy degëzimet më të vjetra të këtij grupi janë gjetur në Malësi të Madhe dhe në Bosnje por mungojnë në Bullgari dhe Rumani, diversiteti më i lartë i gjithë grupit është i përqendruar në Ballkanin perëndimor. Edhe brenda trojeve shqiptare, paçka se sot gjendet pak më shpesh në jug, larmia më e lartë e degës është pak më e lartë në veri.

R-BY611>Z2705>BY38894 (DYS393=13)
Shumica e degëzimeve të R-Z2705 ndodhen nën R-Z2705>BY38894, që karakterizohet edhe nga mutacioni DYS393=12>13. Nën R-BY38894 gjendet disa nëndegë ndër të cilat R-Y32147 përfshin pak mbi 50% të gjithë rezultateve shqiptare R-Z2705. Përveç R-Z2705>Y32147, që gjendet në çdo rajon, shpërndarja ndryshon sipas degëve. Për shembull, R-FT49932, ku bëjnë pjesë rezultate nga Gruda, Trieshi, Lushnja e Vlora, por edhe fisi malazez Piperi dhe disa rezultate nga Sanxhaku, ka shpërndarje perëndimore dhe kryesisht veri-perëndimore. Dega R-A24000 e gjetur në Librazhd, Skrapar dhe në shumë rezultate nga fisi Bytyç në Malësi e në Kosovë, dhe dega R-Y177765 e gjetur në Mat e Gramsh, deri tani kanë divesitet më qendror. Së fundi, dega R-FTA51671, e gjetur në Kolonjë e në Kosovë, mund të ketë përhapje më lindore. Kurse dega R-BY199059, që është e vetmja që nuk ka anëtarë shqiptarë deri tani, duket se mund të jetë përhapur ndër serbë kryesisht përmes fiseve vllahe. Në drejtimin veri-jug, larmia e degëve të R-BY38894 mbetet pak më e lartë në veri, prandaj mund të hamendësohet që përhapja e saj duhet të ketë ndodhur paralelisht me atë të R-BY147912, fillimisht nga trevat veriore shqiptare, por duke arritur shumë shpejt të përhapet në të gjitha drejtimet.

Ndër rezultatet me rezolucion jo të lartë, kemi një numër të madh R-BY38894, që vijnë nga çdo pjesë e trojeve shqiptare. Në përgjithësi, trevat malore kanë dendësi pak më të lartë. Në jug, dendësia më e lartë gjendet në Labëri, më pas në Devoll, Ersekë e Skrapar. Në veri, përveç Matit, ka përqindje të lartë në Llapushë e në përgjithësi në rajonin e Prizrenit, në Mal të Zi, Maqedoninë perëndimore, dhe në Malësi. Ndër fiset veriore, nën R-A24008 gjendet fisi Bytyç, nën R-BY218801 vëllazëria Kapit e fisit Nikaj kurse nën R-FT49932 gjenden disa vëllazëri të vjetra të Grudës e Trieshit.

R-BY611>Z2705>BY38894>Y32147
R-Y32147 gjendet në të gjitha trevat shqiptare, dhe më gjerë. Shumica e haplotipeve të kësaj dege shfaqin vlera mbi 15 në shënuesin DYS458. Në Labëri, ku pothuajse mungojnë degët e tjera të R-Z2705, kjo degë përbën gati 20% të gjithë linjave atërore. R-Y31247 mbizotëron në të gjitha krahinat e tjera, me përjashtim të trevave më veri-perëndimore shqiptare. R-Y32147 ka tri nëndegë kryesore, të shpërndara në mënyrë të ndryshme:

R-FT166340 është gjetur në disa pjesë të Ballkanit, mirëpo rezultatet shqiptare kanë pa dyshim diversitetin më të lartë. Brenda trojeve shqiptare, larmia më e lartë dhe rrjedhimisht edhe vendi i mundshëm i nisjes së përhapjes, është pjesa veri-perëndimore e Shqipërisë, përreth Shkodrës. Në këtë degë ka edhe rezultate nga familje serbe nga zona e Prizrenit, si dhe disa rezultate nga Mali i Zi që sipas traditave të tyre, lidhen me fisin Bukmiri, që në shekujt 15-16 vendosej nga Pulti, në Piper e Kuç, dhe gjatë verë në trevat fushore nën Shkodër. Rezultati më i afërt shqiptar lidhet me këtë nëngrup në rreth 40 breza, dhe vjen nga një familje e fisit Shalë nga Podujeva.
R-FT166340

R-Y133365 gjendet më shpesh në veri, duke nisur nga Sanxhaku e nga Plava, Shkodra, Hasi, deri në Gjilan, mirëpo gjendet edhe në Labëri. Edhe në rajon, gjendet më shpesh në veri, si në Sanxhak e në Mal të Zi. Nisur nga larmia e nëndegës, pikënisja duket në një zonë veriore, por nuk mund të përcaktohet më saktësisht se nga cila pjesë e veriut, pasi rezultatet janë mjaft të shpërndara. Ka mundësi që disa prej linjave përbërëse të R-Y133365 të kenë banuar prej shekujsh zonën e sotshme kufitare mes Kosovës dhe Shqipërisë.
R-Y133365

R-Y126039 ka shtrirje më të veçantë se dy degët e tjera, pasi ndër shqiparë është gjetur vetëm në anët lindore, si Dibër e Strugë, dhe gjendet gjithashtu edhe në Maqedoni, Bullgari, në Egje e deri në Turqi e Arabi Saudite. Pa dyshim këto rezultate janë vijnë nga familje me të shkuar që lidhjet me lëvizjet e shqiptarëve gjatë Mesjetës (psh vendosjet e Arvanitasve në Greqi) dhe gjatë periudhës së sundimit osman. Përjashtim për tendencën lindore përbëjnë disa rezultate nga Sanxhaku, por larima mbetet qartësisht e përmbledhur në lindje të trevave shqiptare, duke filluar nga verilindja (Malet e Dibrës, Dibra e Madhe), deri në zonën e Strugës dhe Resnjë.
R-Y126039

Pa klasifikim më të thellë, nën R-Y32147 kemi disa vëllazëri të Thaçit, Morinës, Hotit në Prizren, Pejë e Gjilan, po ashtu një pjesë e Fanit, një pjesë e Xhanit të Pultit, shumë rezultate nga Labëria, Devolli, Tirana, Pollogu, etj. Me qenë se nëndegët kryesore tashmë janë të ravijëzuara, shumica e të testuarve të ardhshëm do të kenë mundësi të kuptojnë me përpikmëri më të lartë prejardhjen e tyre atërore.

Përditësimi i këtij artikulli do të vijojë në mënyrë të vazhdueshme me mbërritjen e rezultateve të reja.

(përditësimi i fundit: 10.2021)

[SHKOZA]

R-Z29758
Prejardhja e largët e R1b-M269>PF7562>PF7563>Z29758, si për gjithë haplogrupin R1b-M269, mendohet nga stepat euroaziatike mbi Kaukaz. Mbërritja e paraardhësve të kësaj linje në Ballkan mund të hamendësohet nga degët e zbuluara përmes testeve të popullsisë së sotshme, duke qenë se gjetje nga lashtësia ende nuk ka. Megjithatë fakti që lidhjet më të afërta të zbuluara deri sot me të testuar nga Rusia, Ukraina, etj., llogariten mbi 4500 vjeçare, R-Z29758 duhet të ketë qenë e pranishme në Europë të paktën që në Epokën e hershme ose të mesme të Bronzit. Gjasat janë që zhvendosja nga stepat kryesisht drejt Europës juglindore të ketë ndodhur me lëvizjet/zgjerimet e popujve blegtoral indo-europianë.

Rezultatet e projektit tonë tregojnë një larmi shumë të lartë të R-Z29758 në trojet shqiptare. Në fakt, i vetmi vend me larmi të krahasueshme të kësaj dege është Italia. Rezultatet italiane dhe ato shqiptare ndajnë paraardhës të përbashkët që kanë jetuar rreth 3500-4500 vite më parë. Këto të dhëna sugjerojnë se vendosja e R-Z29758 në hapësirën e sotshme duhet të ketë filluar gjithashtu gjatë Epokës së Bronzit, ndoshta pak pas mbërritjes në Europë. Si në trojet shqiptare, ashtu edhe në Itali, diversiteti më i lartë gjendet në jug. Nën R-Z29758, në projekt kemi dy rezultate që përbëjnë linja të veçanta rreth 4400 vjeçare, pasi nuk kanë lidhje më të afërt me asnjë të testuar deri tani, si dhe dy nëndegë me përhapje më të gjerë: R-Y32042 dhe R-FGC40202.

R-Y32042
Linja atërore R-Y32042 deri tani është gjetur vetëm në Toskëri, pothuajse në çdo pjesë të saj përveç Labërisë. Nuk është ndër nëndegët më të përhapura, por nisur nga larmia, mund të hamendësojmë se është vendosur në Ballkan (ndoshta pikërisht në Epir ose Ilirinë jugore) në parahistori. Ndarja e parë në dy degëzime që deri tani mbeten shqiptare ka ndodhur rreth 3500 vite më parë, por zgjerimi kryesor nis në Mesjetën e hershme, një fenomen karakteristik i shumicës së linjave atërore shqiptare. Mund të themi pothuajse me siguri se kjo përhapje ka filluar nga Shqipëria e jugut.

Nga studime shkencore dhe teste të tjera komerciale, dimë se kjo nëndegë duhet të gjendet po ashtu në përqindje të ulëta edhe në Greqi dhe deri në Izmir. Mbetet për t’u parë nëse përhapja e saj në vendet fqinjë ka lidhje me ngulimet arvanitase apo ndonjë popullsi më të hershme.

R-Z29758 dhe nëndegët e saj (R-PF7562>PF7563>Z29758 and its subclades).

Informacioni për skemën dhe rezultatet e huaja vjen nga YFull.com dhe BlockTree në FTDNA.com. Rezultatet shqiptare vijnë vetëm nga anëtarë të projektit tonë.
R-FGC40202
Ashtu si R-Y32042, edhe R-FGC40202 duket se ka kaluar një efekt të fortë “bottleneck” si pasojë e të cilit deri tani është zbuluar vetëm një linjë që ka mbijetuar deri në mesjetën e hershme. Para rreth 1400 vitesh, kjo linjë ka filluar një zgjerim i shpejtë, duke u shpërndarë në trevat shqiptare, por edhe në disa vende të tjera përreth si Mal i Zi dhe Greqi. Me qenë se kjo është një ndër linjat me më shumë teste të rezolucionit të lartë në projekt, kemi mundur të zbulojmë një numër të madh degëzimesh që na tregojnë për kohën dhe drejtimet e zgjerimit të saj.

Rezultatet e testeve na tregojnë që shpërndarja më e vrullshme ka ndodhur pikërisht para rreth 1400 vitesh, periudhë që përkon me kohën kur një folësit e proto-shqipes u mbijetuan luftërave dhe zhvendosjeve të mëdha të popullsive mes Lashtësisë e Mesjetës. Një periudhë e dytë zgjerimi që ndoshta mund të lidhet me lindjen e formacioneve politike mesjetare arbërore si dhe me fillimet e një sistemi shoqëror sedentar feudal, shfaqet në ndërrim të mijëvjeçarëve deri rreth shek XIII.

Me të dhënat e deritanishme, duket qartë që përhapja e R-FGC40202 duhet të ketë filluar nga pjesa veriore ose qëndrore e trojeve shqiptare dhe të jetë përhapur drejt jugut sidomos gjatë Mesjetës së vonë. Përveç linjës së veçantë në bajrakun e Qerretit në Pukë, edhe R-FGC40202>Y187625 ka deri tani divesitet të lartë në veri, me një rezultat nga pjesa e Anamalit që ka mbetur në Mal të Zi, një rezultat nga Nikshiqi dhe një nga Dibra. Kurse brenda nëndegës R-FGC40202>Y145535 dallohet një diversitet mjaft i lartë në pjesët lindore të trojeve shqiptare, nga rajoni i Prizrenit, deri në zonën malore mes Korçës e Elbasanit. Duhet nënvizuar se përveç rezultateve nga Prizreni, Dibra e Librazhdi, i testuari nga Berati ka prejardhje nga një familje e dokumentuar si shqiptare në Voskopjën e shek 18. Pra, të dhënat e deritanishme flasin për një linjë me prani në Ballkan që në Epokën e Bronzit të hershëm e cila u zgjerua në Mesjetë, ndoshta nga një zonë e Shqipërisë veriore ose të mesme. Nga teste komerciale me rezolucion të ulët duket se kjo linjë gjendet edhe te shqiptarët e Maqedonisë. Testimi i tyre më cilësor mund të na japë më shumë informacion mbi historinë e përhapjes së R-FGC40202.

[SHKOZA]

E-Z17107
Linja E-Z17107 (E-V13>Z1057>CTS5856>BY3880>Z5017>Z5016>Y3762>CTS6377>CTS9320>Z17107), është ndër nëndegët më të përhapura të E-V13 ndër shqiptarë, me rreth 3% të popullsisë (~13% e E-V13). Deri tani nuk është gjetur në eshtra të lashta, prandaj prejardhja e largët duhet gjurmuar përmes rezultateve bashkëkohore. E-Z17107 bën pjesë në grupin E-CTS9320, nga ku dalin disa linja të shpeshta në trevat shqiptare dhe në Ballkan. Megjithatë, një pjesë e mirë e rezultateve E-CTS9320 vjen edhe nga Europa veriore dhe ajo lindore. Një shpërndarje e përafërt vihet re edhe në degëzimet e E-Z17107, e cila përmbledh rezultate të shumta nga Ballkani, disa nga Hungaria, madje edhe nga Suedia, Ukraina e Rusia.

E-Z17107 ndër shqiptarë

Informacioni për skemën dhe rezultatet e huaja vjen nga YFull.com dhe BlockTree në FTDNA.com. Rezultatet shqiptare vijnë vetëm nga anëtarë të projektit tonë.


Duke parë këtë shpërndarje gjeografike, si dhe faktin se degët ballkanike kanë lidhje rreth 2300-2900 vjeçare me ato të Europës qendrore, veriore e lindore, mund të hamendësojmë se paraardhësit e shqiptarëve të E-Z17107 janë zhvendosur gjatë Epokës së Hekurit nga hapësira e Ballkanit qendror/verior, ose Europës qendrore/lindore, drejt jugut (në këto elemente, E-Z17107 ngjason edhe me E-BY4526, për të cilën mund të shkruajmë në të ardhmen). Vija shtegtuese ka mundësi të ketë kaluar nëpër korridorin e Ballkanit qendror, megjithatë për verifikimin e kësaj hipoteze duhen më shumë të dhëna, sidomos nga eshtrat e lashta. Pavarësisht nga kanë kaluar, larmia e lartë e linjave shqiptare E-Z17107 sugjeron se prania e tyre në Ballkanin perëndimor fillon të paktën që në Antikitet. Për më tepër, kemi një numër rezultatesh të reja mjaft të veçanta në projekt, të cilat pasi të thellohen sipas nevojës, mund t’a rrisin edhe më tepër larminë e këtij grupi mes shqiptarëve (rreth tyre do të shkruajmë gjatë muajve të ardhshëm).


Abdyl Frashëri (imazhi nga Valondk)
Pas vendosjes në trojet e sotshme, E-Z17107 filloi të zgjerohej pak a shumë në të gjithë hapësirën shqipfolëse. Sot e gjejmë sidomos nga Drini në Shkumbin, si dhe në Shqipërinë juglindore. Gjendet edhe në trojet shqitpare jashtë kufijve shtetëror të Shqipërisë, nga Plava deri në Çamëri. Dendësia më e ulët vërehet në trevat më veriore dhe në Labëri.

Brenda E-Z17107, pothuajse të gjitha rezultatet janë nën E-Z38456. Në këtë nëndegë gjenden anëtarë të disa fiseve të veriut, si Toplana, Shllaku, Dibrri dhe Çidhna. Po nga ky nëngrup kemi në projekt edhe një anëtar nga Frashëri i Përmetit, pinjoll i familjes së shquar Frashëri. Pra, gjasat janë që edhe atdhetarët e Rilindjes Kombëtare, vëllezërit Frashëri, kanë pasur linjën atërore E-Z17107>Z38456, dhe ndajnë një paraardhës të përbashkët me gjithë anëtarët e tjerë të të njëjtës linjë.

E-Z38456 përfshin dy grupe të mëdha: E-Y97307, që gjendet kryesisht në veri, dhe E-Y161799, që deri tani është gjetur në Shqipërinë e mesme dhe jugore. E-Y97307 ka një moshë pak më të vjetër mirëpo shpërndarja më e vrullshme e të dy degëve ka ndodhur rreth 1100-1300 vite më parë. Shtrirja në pjesën më të madhe të trojeve shqiptare, së bashku me përputhjen kohore të përhapjes me linjat e tjera atërore sugjeron se E-Z17107 përben një ndër linjat themeltare të etnogjenezës arbërore.

[SHKOZA]

E-FGC11450
E-FGC11450 është degëzim i haplogrupit E-V13 dhe nëndegës E-V13>Z5018, sipas zinxhirit të mutacioneve E-V13>Z5018>S2979>FGC11457>FGC11451>FGC11450. E-FGC11450 përmban disa prej linjave atërore më të shpeshta shqiptare, të cilat gjenden në të gjitha trojet, por secila me tiparet e saj të veçanta. Përhapja e E-FGC11450 duhet të ketë nisur gjatë Epokës së Bronzit, me shumë mundësi nga Ballkani verior, ose një territor i afërt diku mes Alpeve Europiane dhe Karpateve, ashtu si edhe nëndegë të tjera të E-V13.

Përmbajtja hide
1 Përhapja fillestare
2 E-Y173822
3 E-Y146086
3.1 E-Y146086>Y140828
3.2 E-Y146086>BY68094>Y227294
Përhapja fillestare
Fakti që E-FGC11450 gjendet në të dy anët e Danubit në larmi të lartë mbështet skenarin e përhapjes nga zona e lartpërmendur. Edhe i vetmi rezultat para-modern deri tani, është gjetur nga një studim në një skelet nga Hungaria mesjetare (shek. XII). E-FGC11450 mapNga ana tjetër, nëndegët e E-FGC11450 duhet të kenë qenë ndër të parat e E-V13 në pjesët më jugore të Ballkanit, ndoshta prej Epokës së Bronzit ose të Hekurit, siç tregon larmia mjaft e lartë e degëve shqiptare, por edhe prania në Bullgari, Greqi, etj. Gjithsej, rreth 6% e gjithë linjave atërore shqiptare janë pjesë e këtij grupi që ndan një paraardhës të përbashkët prej Epokës së Bronzit.

Degëzimet që gjenden ndër shqiptarë janë të shumta, duke filluar nga rezultate të afërta me E-FGC11450 dhe rezultate nën E-FGC11450 që nuk kanë afërsi të madhe me asnjë prej rezultateve të tjera, kryesisht nga krahina të ndryshme të Shqipërisë jugore. Kurse degët më të përhapura ku hyjnë mbi 90% e gjithë rezultateve janë E-Y173822, E-Y146086>Y140828 dhe E-Y146086>BY68094>Y227294.



E-Y173822
Të gjithë anëtarët e E-Y173822 deri sot janë shqiptarë. Të gjithë ndajnë një paraardhës të përbashkët që ka jetuar para rreth 1400 vitesh. Si shumë linja të tjera karakteristike shqiptare, edhe E-Y173822 duket se është përhapur vrullshëm pikërisht gjatë Mesjetës së hershme, pas një mbijetese me gjasa të vështire që nga fillimi i Epokës së Hekurit. Sot përbën rreth 2% të popullsisë (~8% të E-V13), me përhapje të gjerë në trojet shqiptare. Dendësia më e lartë vërehet në disa zona veriore si Mirditë, Ulqin & Anamal, Tiranë por edhe në Labëri. Nga ana tjetër, shfaqet shumë rrallë në Malësi dhe Kosovë.

E-Y173822

*Skema është bazuar në pemën BlockTree të FTDNA.com dhe në pemën YFull.com. Rezultatet shqiptare vijnë vetëm nga anëtarë të projektit tonë.

Përkundër dendësisë në disa treva veriore, larmia më e madhe vërehet në jug dhe në Shqipërinë e mesme. Nga të dhënat e testeve me rezolucion të lartë del degëzimi më i vjetër i zbuluar deri tani gjendet në jug të Shqipërisë: në Dropull e Labëri. Rezultati nga Dropulli vjen nga një familje e vjetër shqiptare e zonës. Këto dy familje lidhen jo më afër se 1300-1400 vjet me pjesën tjetër të rezultateve, të cilat formojnë një nëndegë paralele me ta: E-Y173822>Y228147. Brenda kësaj kemi anëtarë nga të gjitha trojet, mirëpo është për t’u theksuar fakti se të gjitha rezultatet nga trevat mbi lumin Mat (vetëm pozicioni i një rezultati nga Postriba mbetet për t’u verifikuar) i takojnë një nëndege më të re: E-Y173822>Y228147>FT184022, rreth 1000-1100 vjeçare. Në krahun tjetër, rezultatet nga Tirana, Elbasani dhe Labëria janë më të largëta mes tyre. Pra, për E-Y173822, gjasat janë se përhapja në trojet shqiptare ka filluar nga Shqipëria jugore ose e mesme, duke u përhapur edhe në veri të paktën që prej Mesjetës.

E-Y146086
Nga shpërndarja dhe larmia mes shqiptarëve, por edhe më gjerë, E-Y146086 është ndër degët më interesante të E-V13. Pjesë e kësaj linje rreth 3400 vjeçare janë degëzime shqiptare, finlandeze, gjermane, etj. Deri tani janë zbuluar dy nëndegë: E-Y146086, e përhapur gjerësisht ndër shqiptarë, me dendësinë më të lartë në Labëri, dhe që nuk është gjetur në popujt të tjerë; dhe E-Y146086, e përhapur më shumë në veri, por që gjendet edhe në vende të ndryshme të Europës. Lidhja 3400 vjeçare mes këtyre dy degëve përfshin edhe lë hapur disa skenarë të përhapjes. Ekzistenca e një degëzimi finlandez i cili nuk ka lidhje për mbi 3000 vjet me rezultatet e tjera, sugjeron se pikënisja nuk ka qenë e ndryshme nga pjesa tjetër e E-FGC11450. Mirëpo përhapja mund të ketë vijuar përmes valëve të ndryshme përgjatë shekujve. Nisur nga prania e njërës nëndegë vetëm te shqiptarët, dhe lidhjeve rreth 2300-2500 vjeçare të shqiptarëve me të rezultate nga Europa perëndimore në degën tjetër, mund të hamendësojmë se një valë e dytë lidhet me lëvizjet e ballkanasve drejt perëndimit në periudhën romake të Romës. Përsa i takon vjetërsisë së E-Y146086 në Ballkanin perëndimor, të dhënat e deritanishme favorizojnë prani të paktën nga Epoka e Hekurit.

E-Y146086>Y140828
Kjo nëndegë gjendet në të gjitha trevat, por në Labëri ka përqindjen më të lartë, me rreth 21% të gjithë rezultateve, dhe me përhapje gati në çdo fshat të krahinës. Rreth kësaj linjave kryesore në Labëri do të shkruajmë së shpejti në hollësi, por ndërkohë mund të themi me siguri se E-Y146086>Y140828 ka luajtur rol thelbësor në formimin, fillimisht fisnor e gjenealogjik, e më pas edhe etnografik të Labërisë, me gjasë bashkë me I1-Y97339 dhe R-Z2705. Gjithashtu, duke qenë se në Labëri gjenden dy nëndegë të saj me moshë rreth 700-1000 vjeçare, mund të themi se prania e saj në Labëri fillon të paktën në Mesjetë (pra nuk ka mbështetje për legjendat e vendosjes nga veriu pas periudhës së Skënderbeut). Nga ana tjetër, rezultatet nga treva të tjera, sidomos veriore, edhe pse më të rralla, shfaqin larmi më të lartë. Pra, prejardhja më e largët e degës edhe mund të lidhet me krahina veriore, mirëpo në këtë pikë nevojiten disa teste me rezolucion të lartë nga veriu për të verifikuar largësinë mes tyre dhe me rezultatet nga Labëria, Çamëria, Korça, etj.



E-Y146086*Skema është bazuar në pemën BlockTree të FTDNA.com dhe në pemën YFull.com. Rezultatet shqiptare vijnë vetëm nga anëtarë të projektit tonë.

E-Y146086>BY68094>Y227294
Në lidhje rreth 3400 vjeçare me linjën E-Y146086>Y140828 gjendet linja atërore E-Y146086>BY68094>Y227294. Rezultatet shqiptare të kësaj linje gjenden kryesisht në veri: në Kaçanik, në Shkodër, me shumë mundësi edhe në Rrafsh të Dukagjinit, por edhe Kavajë, dhe më në jug, në Skrapar e Berat. Vjetërsia e lidhjeve mes këtyre rezultateve është rreth 1200-1400 vjeçare, pra tipike për linjat paleo-Ballkanike të ri-përhapura në trojet shqiptare gjatë Mesjetës së hershme. Veçantia e kësaj linje është lidhja jo fort e largët me rezultate nga vende të ndryshme europiane: Gjermani, Holandë, Finlandë, Kroaci, Greqi, Bosnje-Hercegovinë. Dega finlandeze, siç u përmend më herët, përbën një rast të veçantë, kurse lidhjet e tjera datojnë rreth 2300-2500 vite më parë. Duke qenë se degët ballkanike shfaqin diversitet shumë të lartë, dhe duke pasur parasysh degën paralele me rezultate shqiptare, hipoteza më bindëse për shpjegimin e këtyre lidhjeve mund të jetë ajo e përhapjes nga Ballkani drejt perëndimit. Në kontekstin perandorak romak, lëvizje të tilla mund të lidheshin me zhvendosjet e legjioneve romake në zona kufitare, si psh. kufiri i Rinit, i cili ka një farë ngjashmërie me përhapjen e kësaj dege në Gjermani dhe Holandë (në zonën e Rinit ka edhe rezultate J2b-L283). Megjithatë, nevojiten edhe disa rezultate të tjera të thelluara për të pasur siguri më të lartë për moshën e degës dhe për të interpretuar kohën dhe drejtimin e përhapjes.

[SHKOZA]

Malësia
Malësia është një prej krahinave përbërëse të pjesës veriore të trojeve shqiptare. Populli i gjithë kësaj treve shfaq tradita të përbashkëta dhe ruan gojëdhëna që lidhin fiset e ndryshme me njëri-tjetrin, e që, përtej verifikimit të vërtetësisë së tyre historike, i japin Malësisë një karakter të përbashkët që kërkon studimin e saj në tërësi si krahinë etnografike.

Ndër fiset shqiptare të Malësisë, për të cilat kemi shkruar ose do të shkruajmë artikuj të veçantë në të ardhmen, janë:

Rezultatet gjenetike në Malësi (eng: DNA results from the Albanian Highland)
Rezultatet gjenetike në Malësi
Bytyçi
Gashi
Gruda
Hoti
Kastrati
Kelmendi
Krasniqja
Kuçi
Lohja
Nikaj
Reçi
Rrjolli
Shkreli
Trieshi
Vendndodhja, kufijt, pjesët përbërëse
Sipas Rr. Zojzit, Malësia si krahinë etnografike, është zhvilluar kryesisht në trojet që në Mesjetë ishin pjesë e Pultit. Megjithëse sot vetëdija e përbashkët e prejardhjes nga popujt e Pultit thuasje është shuar, emri “Pult” ende përdoret si emër krahine, por vetëm për trojet e fiseve Xhan, Plan e Kir. Pas shembjes së sistemit mesjetar feudal të principatave arbërore, emri “Pult” vazhdoi të përdorej për disa shekuj, por me organizimin e ri shoqëror në Male, e gjithë krahina filloi të përmlidhej në termin “Malësi”.

Disa prej traditave që e dallojnë popullin e Malësisë si një grup i veçantë i shqiptarëve të veriut, si përdorimi i lahutës, vallja e shpatave, Eposi i Kreshnikëve, Kanuni i Maleve, organizimi shoqëror me bazë Malet si dhe vetë-emërtimi si Malësi e malësorë (kjo e fundit haset edhe në treva të tjera, si psh. “Malet e Dibrës”). Po ashtu, fiset malësore kanë trashëguar gojëdhëna që i lidhin me njera-tjerën: sipas një gojëdhëne shumë të njohur, fiset Hot, Triesh, Krasniqe, Nikaj, Piper e Vasojeviç rrjedhin nga një paraardhës i përbashkët; po ashtu, fiset Kastrat, Bardhët e Gashit, një pjesë e Lohjes, Reçit, Rrjollit dhe Kirit, thuhet se janë me prejardhje nga Kuçi, sot në Mal të Zi; fisi Bytyç dhe Markajt e Margegajt e Krasniqes mbahen një fis me Shkrelin, një pjesë e Planit mbahen me prejardhje nga Kelmendi, etj.

Malësia në Shqipëri sipas Rr. Zojzit
Malësia në Shqipëri sipas Rr. Zojzit
Zojzi tregon se Malësia përfshin gjithë trevat nga Lumi i Skatinës (kufiri Tropojë-Has) në lindje, duke vazhduar përgjatë Drinit si kufi jugor, deri në Liqenin e Shkodrës dhe skajet më veri-perëndimore të trevave shqiptare, që sot gjenden në Mal të Zi. Brenda këtij territori ka edhe popuj që sipas traditës kanë ardhur nga zona e Dukagjinit, si Shala e Shoshi, që u vendosën në toka që sot njihen edhe si Dukagjini i Ri, dhe një pjesë e Mërturit që u vendos mbi Drin, në jug të Nikajve. Pjesë e grupit të bajraqeve të Dukagjinit u bënë më vonë edhe fiset të tjera të territorit të Malësisë, si Toplana, Temali dhe fiset e Pultit. Kurse ndër 12 Malet e Malësisë, Zojzi numëron nëntë që formuan Malësinë e Madhe: Trieshi, Hoti, Gruda, Piperi, Vasojeviçi, Kelmendi, Kastrati, Shkreli dhe Kuçi; dhe tri që formuan Malësinë e Vogël, ose siç njihet ndryshe sot, Malësinë e Gjakovës: Krasniqja, Gashi e Bytyçi.

Me qenë se në zonat fushore që Zojzi përfshin në Malësi ka pasur lëvizje të shumta të popullsisë, në rezultatet e mëposhtme do të përmendim vetëm ato nga trevat malore të Malësisë së Madhe në Shqipëri e Mal të Zi – mbi Koplik dhe deri në Plavë –, nga tri fiset e Pultit të cilat politikisht janë lidhur me Dukagjinin e Ri, por në gojëdhëna lidhen më ngushtë me fiset malësore, dhe nga Malësia e Gjakovës.

Rezultatet gjenetike në Malësi
Deri sot (maj 2021) kemi 106 rezultate nga Malësia, sipas fisit: Berishë (4), Bytyç (4), Gash (8), Grudë (3), Hot (7), Kastrat (4), Kelmend (12), Kir (2), Krasniqe (22), Lohje (5), Nikaj (6), Plan (3), Reç (7), Rrjoll (1), Shkrel (11), Shoshi (1), Triesh (1), Xhan (2), pa fis (3). Numri i përgjithshëm është i mjaftueshëm për të nxjerrë disa përfundime të qëndrueshme, por për të dhëna më të plota dhe përfundime më të hollësishme do të duhen më shumë rezultate sidomos nga trevat e fiseve Triesh, Grudë dhe Kojë e Kuçit, nga Plava, Gucia, Juniku dhe Pulti. Shpërndarja e haplogrupeve dhe nëndegëve në Malësi (n=106), dhe në dy nënndarjet kryesore, Malësi e Madhe & Pult (n=60), dhe Malësi e Gjakovës (n=56) është si më poshtë:

Search:
Haplogrupi Nëndega Gjithsej Malësia e Madhe
& Pulti Malësia e Gjakovës
E-V13 35.8% 40% 30.4%
E-Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310 13.2% 21.7% 2.2%
E-Z5018>S2979>L241>PH2180 10.4% 5% 17.4%
E-Z5018>S2979>FGC33614>Y93102 3.8% 8.7%
E-Z5018>Y145455 1.9% 3.3%
E-Z5017>CTS9320>Z17107 0.9% 1.7%
E-Z5017>Z19851>A18833 0.9%
E-Z5018>S2979>Y3183>BY168279 0.9% 2.2%
E-V13 pa nëndegë të përcaktuar 3.8% 6.7%
J2a-M410 (M67) 1.9% 3.3%
J2b-L283 41.9% 28.3% 58.7%
J-Y21045>PH1751>Y52453 25.5% 58.7%
J-Y21045>PH1751>FT134628 3.8% 6.7%
J-Z1297>Y23094>Y82533 7.5% 13.3%
J-Z1297>Z1295>Y81278>FT125046 3.8% 6.7%
J-Z1297>Z1295>Z631>Z1043 0.9% 1.7%
J2b-M205 (Y22059) 4.7% 8.3%
R1a-M417 (Y2608) 1.9% 3.3%
R1b-M269 14.2% 15% 13%
R-Z2103>BY611>Z2705>A24000 3.8% 8.7%
R-Z2103>BY611>Z2705>FT49932 2.8% 5%
R-Z2103>BY611>Z2705>Y32147 2.8% 5%
R-Z2103>BY611>Z2705>BY147912 1.9% 3.3%
R-Z2103>BY611>Z2705>BY218801 0.9% 2.2%
R-Z2705 pa nëndegë të percaktuar 1.9% 1.7% 2.2%
Siç dallohet në tabelën e mësipërme, malësorët janë një popull mjaft homogjen, pasi mbi 90% e gjithë linjave atërore u takojnë vetëm tri haplogrupeve: E-V13, J2b-L283 dhe R1b-M269. Duke parë nëndegët dallohet se homogjeniteti vjen kryesisht nga përhapja e gjerë e një numri relativisht të ulët fisesh të mëdha. Për shembull, rezultatet nga Krasniqja janë në pjesën dërrmuese të linjës J2b-L283>Y52453, të Shkrelit J2b-L283>Y82533, të Kelmendit E-V13>BY62310, të Bytyçit R1b-Z2705>A24000, etj. Kjo mund të dallohet fare qartë edhe në hartën e rezultateve, ku shenjat me ngjyrë të njëjtë gjenden pranë njëra-tjetrës. Në fakt, ndër gjithë trojet shqiptare, Malësia shfaq karakteristikat më të forta të bashkësive të tilla të ndërtuara mbi lidhjet e gjakut në vijë atërore. Brenda Malësisë, treva më homogjene është Malësia e Gjakovës (Tropoja) dhe më pas pjesa veriore e Malësisë së Madhe, kurse Pulti, dhe sidomos Rranzat, shfaqin diversitetin më të lartë.

Lidhjet gjenetike mes dy njësive përbërëse të Malësisë përmblidhen sidomos në linjat atërore rreth 1200-1500 vjeçare E-V13>PH2180, J2b-L283>PH1751 dhe R1b-Z2705, të cilat përbëjnë rreth 26-30% të linjave atërore në Malësi të Madhe dhe Pult, dhe rreth 90% të linjave atërore në Malësi të Gjakovës. Këto lidhje duhet të jenë mjaft të vjetra, me gjasë që nga Mesjeta e hershme, pasi deri tani, nuk është gjetur asnjë lidhje gjenetike më e re se 1000 vjet.

Nga ana tjetër, linjat atërore E-V13>BY62310, J2b-L283>Y82533, J2b-L283>FT125046, J2b-M205>Y22059 shfaqen në Malësi të Madhe dhe mungojnë ose gjenden rrallë në Tropojë, kurse E-V13>Y93102, e cila lidhet me fiset Berishë dhe Mërtur, gjendet dendur në Tropojë por mungon në Malësi të Madhe.

Malësia si pjesë e Gegërisë
Në krahasim me trevat e tjera të Gegërisë, Malësia paraqet disa veçori. Së pari, bie në sy përqindja e lartë e haplogrueve që lidhen me popujt paleo-Ballkanikë, sidomos e haplogrupit J2b-L283, i cili është edhe shumë i larmishëm në këtë rajon. Edhe E-V13 ka përqindje e larmi të lartë, kurse R1b-M269 është relativisht e rrallë, por nëndega R-Z2705 gjendet shpesh dhe ka larmi të lartë.

Nga ana tjetër, haplogrupet që lidhen me popujt që u vendosën në Ballkan gjatë mijëvjeçarit të parë e.s., janë në përqindje shumë të ulët, gjë që sugjeron se gjurmët e dyndjeve gjermanike, avare, sllave, etj., ndër popullsinë e Malësisë janë pothuajse të papërfillshme. Raste më të vona (psh rreth Mesjetës së vonë) të asimilimit të ndërsjelltë gjuhësor, nëse kanë ndodhur, me siguri duhet të kenë përfshirë kryesisht pasardhës të popujve të lashtë të Ballkanit. Në treva të tjera shqiptare, I1-M253, R1a-M417 dhe I2a-Y3120 gjenden në dendësi më të lartë.

Tabela e mëposhtme thekson veçoritë gjenetike të malësorëve, sipas haplogrupit:

N E-V13 R-M269 J-L283 I-Y3120 R-M417 I-M253 J-M410 J-M267 I-M223
J-M205 E-M123
Malësorët 106 35.8 14.2 41.9 1.9 1.9 4.7
Gegët e tjerë 601 26 21.1 18.1 6 7.3 6.7 1.3 2.3 0.7 0.5 1.5
Në nivel nëndegësh, veçoritë kryesore janë përqindjet dhe larta të E-BY62310 dhe J-Y82533 që janë më të rralla tjetërkund. Përveç përhapjes së gjerë e në fise të ndryshme, E-BY62310, E-PH2180 dhe R-Z2705 paraqesin edhe larmi të lartë, dhe janë gjetur edhe ndër familjet anase, pra duhet të kenë prani të hershme në Malësi. Kurse disa degë të shpesta në troje të tjera shqiptare, si E-Z17107, E-Y17322, E-Y146086, R-Y168201, R-FGC40202, R-L1029, I-Y3120, J-L70 dhe I-S25733 deri tani ose mungojnë tërësisht, ose janë shumë të rralla. Nuk përjashtohet që disa prej tyre të gjenden në Malësi në të ardhmen, por rezultatet e deritanishme tregojnë se nuk janë ndër linjat kryesore atërore të krahinës.

Gojëdhënat për prejardhje nga Bosnja
Një pjesë e madhe e fiseve malësore kanë ruajtur gojëdhëna që e lidhin prejardhjen e tyre me treva në veri e veri-perëndim të trojeve shqiptare, në Bosnje. Zojzi ngre hipotezën se mbërritja e tyre në Malësi daton në shekujt e parë të mijëvjeçarit të dytë. Të dhënat gjenetike nuk e mbështesin mundësinë e prejardhjes nga Bosnja të paktën prej fillimit të Mesjetës, ndoshta edhe më herët. Secili prej fiseve Hot, Kelmend, Bytyç, Kuç, Kastrat, Shkrel kanë lidhjet e tyre gjenetike 1000-1500 vjeçare me rezultate nga treva më jugore e lindore si Lura, Dibra, Kruja, Elbasani e Librazhdi. Fiset Krasniqe, Nikaj e Gash i Gurit, përveç lidhjeve rreth 800 vjeçare mes tyre, lidhen më tej me rezultate të tjera nga veriu i Shqipërisë, Kosova, Dibra, etj. Lidhur me gojëdhënat rreth Bosnjes, mund të lëmë të hapura tri mundësi: ose gojëdhënat janë të gabuara në këtë rast, ose lëvizje të tilla kanë ndodhur gjatë Mesjetës së hershme dhe më herët, ose me termin “Bosnje” mund të jetë kuptuar treva e Sanxhakut në Mal të Zi, me të cilën ekzistojnë më shumë lidhje gjenetik.

Fiset e Malësisë në Kosovë dhe në ultësirën veri-perëndimore
Gjatë shekujve, fiset e Malësisë kanë lëvizur vazhdimisht nga zonat malore drejt atyre më fushore, në disa raste për kullota dimërore, në raste të tjera për t’u vendosur përfundimisht në ultësirë ose në qytete. Prania e familjeve të vetëdijshme për fisin e prejardhjes në fushat e nën-Shkodrës, në Krajë e Anamal, si dhe në shumë pjesë të Kosovës, ka shtyrë shumë autorë të hamendësojnë mbi prejardhjen e këtyre familjeve.

Nga krahasimi i 71 rezultateteve nga familje të tilla me ato të fiseve të njëjta në Malësi, del se rreth 55-60% e këtyre familjeve kanë “kushërinj” gjenetikë në Malësi (këtu kemi llogaritur vetëm anëtarët nga Kosova ose zonat fushore të Shqipërisë që ruajnë gojëdhënën se vijnë nga një fis malësor, pra anëtarët e fiseve të Dukagjinit si Berishë, Thaç, Shalë, Fan, etj., dhe familjet e këtyre zonave që nuk i takojnë asnjë fisi, nuk janë përfshirë). Rreth 30-40% mund të jenë bashkuar me fiset malësore pa patur lidhje gjaku me ta. Bashkime të tilla me kanë qenë të shpeshta, për arsye politike dhe ekonomike. Duhet theksuar se përqindja e lidhjeve gjenetike mund të pësojë rritje të lehtë nëse rezultate të reja zbulojnë lidhje që nuk janë shfaqur deri tani. Po ashtu, duhet përmendur se ka pasur edhe raste kur të fiseve ose vëllazërive malësore që janë shpërngulur tërësisht, dhe për këtë arsye nuk kanë lidhje me malësorët e sotshëm, pavarësisht prejardhjes nga e njëjta trevë. Sidoqoftë, është e qartë që në trevat fushore veriore ka pasur ndërthurje mes familjeve malësore dhe atyre vendase.



Përditësimi i fundit: 24.05.2021



Burime:

Zojzi, Rr. (2018)[1962]. Ndamja krahinore e popullit shqiptar. Gegnia, 6-2018. Marrë me 17 prill 2020 nga www.bibliotekashkoder.com.

Doja, A. (1999). Morphologie traditionnelle de la société albanaise. Social Anthropology. 7 (1): 42. doi:10.1017/S0964028299000038.

Durham, E. (1909). High Albania. London: Edward Arnold.

[SHKOZA]

Labëria
Labëria është treva më e madhe malore në pjesën jug-perëndimore të Shqipërisë. Nga ana gjuhësore, janë të shumtë autorët kanë vënë re se popullsia e Labërisë shfaq karakteristika të veçanta brenda dialektit toskë (Friedman, 2005; Elsie). Po ashtu, në aspektin kulturor, etnografik dhe historik, krahina ka tipare dalluese që i japin banorëve të saj vetëdije të spikatur të identitetit lab brenda atij shqiptar (Elezi & Zojzi, 2006; Mahony, 2011; Zojzi, 2018; etj). Për këto arsye, është me interes të shqyrtohet në mënyrë krahasimore përbërja gjenetike e popullsisë labe me atë të pjesës tjetër të trevave shqiptare dhe sidomos me pjesën tjetër të Toskërisë.

Të dhënat gjenetike
Për të identifikuar sa më saktë bërthamën e krahinës, do të mbështetemi tek kufijtë e vjetër të ruajtur në traditën vendase (Zojzi, 2018, f.56): Ura e Drashovicës në veri, Ura e Tepelenës në lindje, Ura e Kalasë në jug dhe bregdeti i Jonit dhe Adriatikut në perëndim. Treva brenda këtyre kufijve është ndër më të testuarat deri tani, me 85 rezultate nga 36 vendbanime të ndryshme. Sipas vendlindjes së gjyshit në vijë atërore të çdo personi të testuar, rezultatet vijnë nga vendbanimet: Nivicë (8), Golëm (6), Kuç (5), Brataj (4), Progonat (4), Rradhimë (4), Sevastër (4), Tepelenë (4), Dhërmi (3), Himarë (3), Smokthinë (3), Vranisht (3), Bolenë (2), Dukat (2), Fterrë (2), Kardhiq (2), Luzat (2), Qeparo (2), Rexhin (2), Tragjas (2), Vajzë (2), Vuno (2), Borsh (1), Dhemblan (1), Fushëbardhë (1), Gjorm (1), Gusmar (1), Humelicë (1), Kudhës (1), Memaliaj (1), Picar (1), Prongji (1), Shkozë (1), Turan (1), Velçë (1), Zhulat (1). Tabela e mëposhtme paraqet rezultatet nga Labëria dhe treva të tjera shqiptare:

N E-V13 R-M269 J-L283 I-Y3120 R-M417 I-M253 J-M410 J-M267 I-M223
G E-M123
Gegët 367 25.9 21.5 18.8 4.6 7.1 9.0 4.9 1.4 1.4 0.8 1.6
Labëria 85 32.9 20 9.4 2.4 3.5 12.9 7.1 7.1 1.2
Toskët
(pa Labëri) 225 21.8 16 5.3 14.7 11.1 5.3 7.1 5.3 4.4 4 1.3
Rezultatet nga Labëria shfaqin lidhjet e pritshme me trojet e tjera shqiptare, megjithatë tregojnë edhe disa veçori krahinore.

– Si në përgjithësi në trojet shqiptare, gjasat janë që shumica e linjave atërore labe kanë prejardhje të lashtë ballkanike (nga Epoka e Bronzit dhe e Hekurit), kurse një pakicë kanë mbërritur në Ballkan prej Antikitetit të vonë ose Mesjetës së hershme me dyndjet gjermanike, sllave, apo të popullsive nomade nga stepat euroaziatike. Në nivel haplogrupesh, E-V13, R1b-M269, J2b-L283 dhe I1-M253 kanë dendësi më të lartë në Labëri se tek toskët e tjerë. Madje edhe jashtë kufirit që përcaktuam, këto haplogrupe gjenden disi më dendur në Tepelenë dhe Mallakastër. Sidomos I1-M253, në Labëri mbërrin përqindje më të lartë se në gjithë trevat e tjera shqiptare me përjashtim të Pukës, ku gjithashtu ka përqindje shumë të lartë. Vërehet gjithashtu dendësi mjaft e ulët e haplogrupeve R1a, I2a, G, dhe disa haplogrupeve të tjera më të rralla. Të dhënat përputhen me shpërndarjen e këtyre haplorupeve edhe në trevat e tjera shqiptare, ku R1a-M417, I2a-Y3120 dhe G gjenden më dendur në zona fushore, kurse I1-M253, R1b-M269 dhe J2b-L283 kanë dendësi më të lartë në zona malore.

Labëria: harta e rezultateve gjenetike.

– Në nivel subkladash (degëzime haplogrupesh), Labëria shfaq disa dallime me pjesën tjetër të Toskërisë:

Rezultatet E-V13 janë në pjesën dërrmuese E-V13>Z5018>FGC11450>Y173822, E-V13>Z5018>FGC11450>Y146086, ose një degëzim i veçantë i E-V13>Z5018, të cilat gjenden rrallë ose aspak në pjesën tjetër të Toskërisë. Nga ana tjetër, nëndega mjaft e përhapur në juglindje, E-V13>Z5017>CTS9320>Z17107, pothuajse mungon në Labëri.
Shumica e rezultateve nga haplogrupi R1b-M269, ashtu si në përgjithësi në trevat shqiptare, i takojnë nëndegës R1b-BY611. Një veçori e R1b-së së gjetur deri tani në Labëri është se degëzimi i dytë më i shpeshtë nuk është R1b-PF7563, i cili deri tani mungon, por R1b-L51.
Haplogrupi J2b-L283, relativisht i rrallë në pjesën më të madhe të Toskërisë, përveç dendësisë, shfaq edhe larmi mjaft të lartë në Labëri, me rezultate nga disa degëzime të vjetra.
Një ndër rezultatet më tipike labe është I1-M253>Z58>A6397>Y97339, që dominon haplogrupin I1-M253 në Labëri, por jashtë saj gjendet vetëm në Mallakastër.
J2a-M410 po ashtu përmban degëzime të pagjetura në troje të tjera, ndërsa shmuica e linjave J1-M267 kanë lidhje me disa rezultate të tjera Berati, Korça dhe Gjirokastra.
– Një numër i relativisht i lartë linjash atërore janë vendosur dhe përhapur në Labëri, duke formuar grupe që gjenden vetëm aty dhe në zonat përreth. Grupe të dallueshme për momentin janë I1-M253>Y97339, dhe degëzime të E-V13>Z5018, E-V13>Z5018>FGC11450>Y146086 dhe J2a-M410>L25. Ka shumë gjasa që nëndegë të veçanta labe të kenë edhe E-V13>Z5018>FGC11450>Y173822 dhe R1b-BY611, por duhen disa teste me rezolucion më të lartë për t’u dalluar. Për të gjitha këto degëzime do të kemi artikuj të veçantë në të ardhmen nëse rritet numri i testeve me rezolucion të lartë.

– Fshatrat e Labërisë janë shpesh të dominuara nga një trung i vetëm gjenealogjik. Në shtatë prej dhjetë fshatrave me tri, ose më shumë rezultate, të paktën gjysma e të testuarve janë të një linje atërore. Në këtë nëndarje të rezultateve, kampioni është pak më i vogël, prandaj përfundimi duhet marrë disi me rezervë. Nëse ky trend përforcohet me rritjen e numrit të testeve, ky tipar i Labërisë mund të jetë tregues i themelimit të disa prej fshatrave si bashkësi fisnore dhe ruajtjes deri në një farë shkallë të kësaj strukture deri në ditët e sotshme.

– Shpërndarja gjeografike e grupeve kryesore të linjave atërore paraqitet jo e njëtrajtshme. Përveç E-V13>Y146086, që ka shpërndarje të gjerë, linjat e tjera janë të përqendruara në zona më të kufizuara: rezultatet E-V13>Y173822 gjenden në pjesën më lindore të krahinës; linjat R1b-BY611 vijnë kryesisht nga brigjet e Vjosës dhe nga Kurveleshi; J2a-M410 gjendet gjatë gjithë bregdetit, por jo në brendësi; I1-M253>Y97339 është përhapur pak më gjerësisht por shumica e rezultateve të kesaj linje vijnë gjithashtu nga Kurveleshi. Përsëri duhet thënë se një kampion më i madh mund të tregojë me siguri më të lartë shpërndarjen lokale të secilës linjë atërore, por shpërndarja e deritanishme e linjave atërore në Labëri ka karakter lokal më shumë se krahinor. Në pritje të më shumë rezultateve, mund të hamendësojmë se formimi i identitetit të përbashkët krahinor lab ka qenë më shumë pasojë e proceseve kulturore apo ekonomike/shoqërore, se sa si zgjerim i disa fiseve kryesore, sic mund të ketë ndodhur në disa zona të veriut.

– Labëria shfaq ngjashmëri të kufizuar me linjat atërore të gegëve. Në fakt, shumë ndër fshatrat e Labërisë kanë gojëdhëna për prejardhje nga veriu, për verifikimin e të cilave nevojiten teste me cilësi të lartë. Nga rezultatet e deritanishme, mund të themi se një numër i kufizuar i të testuarve mund të ketë prejardhje veriore. Këtu hyjnë rezultate R1b-BY611>Z2705>Y31247>Y133365, R1b-BY611>Z2705>BY105603, J2b-L283>PH1751, J2b-L283>Y82533 dhe ndoshta ato E-V13>Y173822. Duhet theksuar se edhe pse ka gjasa që perjardhja e tyre të jetë nga veriu: 1- kjo duhet verifikuar me teste me rezolucion më të lartë; 2- deri tani nuk ka prova që lidhin rezultate nga Labëria me rezultate veriore në afërsi nën 500 vjet; 3- shumica dërrmuese e linjave atërore labe nuk shfaqin afërsi të dukshme me linja veriore. Në këtë rast, më shumë se rritja e kampionit ka rëndësi përmirësimi i rezolucionit të testeve të deritanishme.



Burime:
Friedman, V. (2005). Albanian in the Balkan Linguistic League: A Reconsideration of the Theoretical Implications. Studia Albania, nr.1. Marrë me 25 prill 2020 nga home.uchicago.edu

Elsie, R. Albanian Dialects. Marrë me 25 prill 2020 nga www.dialects.albanianlanguage.net

Elezi, I. & Zojzi, Rr. (2006). Kanuni i Labërisë. Toena: Tiranë

Mahony, M. (2011). An investigation of the polyphonic folk music of Albania. Marrë me 25 prill 2020 nga http://hdl.handle.net/2263/27337

Zojzi, Rr. (2018). Ndamja krahinore e popullit shqiptar. Gegnia, 7-2018. Marrë me 17 prill 2020 nga www.bibliotekashkoder.com

[SHKOZA]

Prejardhja gjenetike e shqiptarëve
Prej vitesh tashmë, përparimi i teknologjisë së zbatuar biokompjuterike ka mundësuar shfrytëzimin e të dhënave gjenetike për studimin e historisë. Veçanërisht përmes analizës së kromozomi Y, i cili përçohet drejtpërdrejt nga babai te i biri, pa kontribut gjenetik nga nëna, çdo familje apo fis mund të gjurmojë prejardhjen e vijës atërore, apo siç njihet botërisht, haplogrupit. Kurse mbledhja e një kampioni përfqësues rezultatesh gjenetike mundëson edhe hulumtimin e prejardhjes në shkallë krahinore apo vendi.

Përmbajtja hide
1 Përmbledhje statistikore
2 Historia e linjave atërore shqiptare
2.1 Nga Epoka e Bronzit deri në Antikitet
2.2 Antikiteti i vonë dhe Mesjeta e hershme
2.3 Etnogjeneza arbërore
3 Përfundim
Deri tani, në Projektin Shqiptar të ADN-së “Rrënjët” janë mbledhur në mënyrë vullnetare rezultatet e 1322 anëtarëve nga të gjitha trevat shqiptare. Nga krahasimi i tyre si me analiza gjenetike të eshtrave të lashta në Ballkan e Europë, ashtu edhe me rezultate nga popujt e sotshëm, dalin qartë disa përfundime të cilat po i paraqesim në mënyrë të përmbledhur më poshtë. Ndërkohë ftojmë çdo familje shqiptare të kryejë një test gjenetik të kromozomit Y dhe të anëtarësohet në projekt. Për më shumë rreth mënyrës së regjistrimit në projekt mund të na kontaktoni drejtpërdrejt përmes faqes “Projekti Rrënjët” në Facebook: https://www.facebook.com/Projekti-Rr...01700961530810, ose të ndiqni udhëzimet në faqen tonë: https://rrenjet.com/#Si_te_regjistroheni.

Përmbledhje statistikore
Nga drejtpeshimi statistikor i 1322 rezultateve, del se rreth 10 haplogrupet më të shpeshta përmbledhin rreth 94.6% të gjithë linjave atërore shqiptare. Afërsisht një e katërta e rezultateve u takojnë anëtarëve nga Kosova, Maqedonia dhe trevat e tjera shqiptare jashtë Republikës së Shqipërisë. Me rritjen e numrit të anëtarëve në këto treva, sidomos në Kosovë, përqindjet mund të pësojnë ndryshime të lehta, por duhet të mbesin brenda rrezeve të sigurisë 95%. Më poshtë gjeni shpeshtinë e secilit haplogrup:

Show
100
entriesSearch:
Haplogrupi Përqindja Rrezja e sigurisë 95%
E-V13 27.7% 25.2 - 30.1%
R1b-M269 21.3% 19.1 - 23.5%
J2b-L283 15.3% 13.4 - 17.3%
I2a-Y3120 7.5% 6.0 - 8.9%
R1a-M417 5.9% 4.7 - 7.2%
I1-M253 5.5% 4.2 - 6.7%
J2a-M410 4.3% 3.2 - 5.4%
J1-M267 2.5% 1.6 - 3.3%
I2a-M223 2.5% 1.6 - 3.3%
G-M201 1.6% 0.9 - 2.2%
E1b-M123 0.7% 0.3 - 1.2%
Showing 1 to 11 of 11 entriesPreviousNext
Në mënyrë të përmbledhur, nga tabela dallojmë se një përqindje e vogël e linjave atërore shqiptare (1-4%) janë të vendosura e të përhapura në Ballkan prej më shumë se 4500 vitesh kryesisht me përhapjen e bujqësisë, shumica prej 72-77% u përhapën rreth 2500 deri 4000 vite më parë me fiset e lashta të ballkanit si ilirët, dardanët, dakët, etj. Vala e fundit që ka lënë gjurmë të rëndësishme gjenetike prej të cilave vijnë 16-19% e linjave atërore shqiptare mbërriti para rreth 1200-1800 vitesh, gjatë periudhës së dyndjeve të fiseve gjermanike, sllave, etj.

Historia e linjave atërore shqiptare
Përtej statistikave të përgjithshme, secili haplogrup ka historinë e tij dhe duhet studiuar në thellësi për të kuptuar kohën dhe mënyrën e vendosjen dhe përhapjes. Prandaj më poshtë paraqesim një nga një periudhat e ndryshme arekologjike dhe historike me rëndësi për kuptimin e prejardhjes së shqiptarëve.

Para Epokës së Bronzit

Mendohet se njeriu modern mbërriti në Europë para më shumë se 30.000 vitesh. Ndër linjat atërore më të vjetra të gjetura në Europë deri në periudhën e Mesolitit janë haplogrupet C, I, F, më pas I1, I2-P37, I2-M223, I2-L596, R1b-V2219, etj. Europianët e kësaj periudhe ishin popuj nomadë që merreshin kryesisht me gjueti, duke ndjekur gjahun nga një zone në tjetrën. Edhe pse ka shqiptarë të cilët bartin disa prej linjave atërore të lartpërmendura, nuk mund të flitet për vazhdimësi gjenetike të tyre në popullin shqiptar sot, pasi pjesa dërrmuese e këtyre linjave kanë lëvizur nëpër Europë derisa kanë arritur të rishpërndahen, në shumicën e rasteve nga Europa veriore ose lindore, duke u vendosur në Ballkan relativisht vonë. Përqindja e paraardhësve atërorë të shqiptarëve që kanë banuar vazhdimisht në Ballkan prej Mesolitit është nën 0.5%.


Perhapja e bujqesise gjate Neolitit perkon edhe me shkallen e afrise gjenetike te linjave femerore te sotme me ato neolitike te nga Lindja e Mesme. Haak et al, 2010.
Prej 7000-9000 më parë, popuj që kishin përvetësuar bujqësinë në Levant filluan të përhapen drejt Ballkanit dhe Europës në përgjithësi. Kjo lëvizje është vënë re prej kohësh në arkeologji, por së fundi kemi mësuar edhe që linjat atërore që mbërritën në Europë gjatë kësaj kohe ishin kryesisht degëzime të haplgrupeve G, E, J1, J2, T, etj. Revolucioni bujqësor, brenda pak vitesh, ndërroi në mënyrë drastike përbërjen gjenetike të Europës jugore dhe qendrore, duke zëvendësuar linjat atërore mesolitike me të ardhurat rishtazi nga lindja. Kështu, haplogrupi G është qartazi mbizotërues në gjithë gjetjet neolitike në studime shkencore në Ballkan, ndërsa haplogrupe të tjera të gjetura në Ballkan përfshinin degëzime të caktuara të J2a, J1, etj. Sot haplogrupin G e mbartin më pak se 2% e shqiptarëve, kurse linjat e tjera qartësisht neolitike gjenden edhe më rrallë. Në Toskërinë veriore dhe lindore kjo përqindje është pak më e lartë por gjithesi nuk kalon 5%. Duke marrë parasysh faktin se një pjesë e këtyre linjave mund të jenë vendosur edhe në periudha më të vona nga drejtime të ndryshme, mund të themi me siguri se më pak se 4% e gjithë paraardhësve atërorë të shqiptarëve gjendeshin ndër popujt neolitikë (pra, para-ilirë) të trojeve të sotshme shqiptare.

Nga Epoka e Bronzit deri në Antikitet
Pas disa mijëravjeçarëve zgjerimi të bujqësisë dhe linjave atërore të popujve që e shpërndanë, me fillimin e Epokës së Bronzit nisën edhe dyndjet masive të indo-europianëve. Në vendorigjinën e tyre në Stepat e Euroazisë, kjo popullsi me strukturë shoqërore patriarkale merrej kryesisht me bletori, dhe kishte përvetësuar edhe përdorimin e kuajve dhe më vonë edhe të karrocave, dhe kishin fituar imunitet të lartë ndaj sëmundjeve të kafshëve dhe tolerancë ndaj laktozës. Nga zona e Stepave, indo-europianët u përhapën në të gjitha drejtimet, duke u shtrirë në pak breza nga Europa perëndimore deri në Kinë e Indi. Grupet e mëdha gjuhësore të Europës së sotshme, si grupi i gjuhëve latine, i atyre gjermanikët, sllave, keltët, ashtu si edhe shqipja e greqishtja, kanë rrënjë të përbashkët pikërisht nga gjuha që fliste ky popull. Mbërritja e indo-europianëve në Europën qendrore dhe në Ballkan është e mirëdokumentuar jo vetëm gjenetikisht, por edhe në arkeologji.


Jamnaja ishin grupi kryesor i indo-europianeve qe u perhap drejt Europes dhe Azise qendrore e jugore. Narasimhan et al, 2019.
Ndër popujt e Stepave që lëvizën drejt perëndimit gjatë Epokës së Bronzit, haplogrupi kryesor ishte R1b-M269, kurse haplogrupe të tjera përfshinin R1a-Z93, I2-M223. Ka shumë mundësi që zgjerimi drejt trojeve të sotshme shqiptare mos të ketë qenë një lëvizje e njëtrajtshme, por një seri zhvendosjesh që nisin nga Epoka e Bronzit e vijojnë deri në Antikitet, duke asimiluar e përfshirë edhe popuj të tjerë në këto dyndje. Linjat atërore kryesore të shqiptarëve që janë vendosur në Ballkan prej kësaj periudhe nga veriu dhe verilindja janë R1b-PF7562, J2b-L283, E-V13, R1b-CTS9219, I2-L701, etj.

R1b-PF7562 dhe J2b-L283, në pjesën dërrmuese të tyre, janë vendosur në trojet e sotshme shqiptare prej Epokës së Bronzit. Për prani mbi 3000 vjeçare flasin si gjetjet nga lashtësia, ashtu edhe diversiteti i linjave modern. J2b-L283 është gjetur edhe në eshtra ilire nga Epoka e Bronzit dhe e Hekurit në Dalmaci, Slloveni dhe Vojvodinë, nga Epoka e Hekurit ndër mesape të Puljas, dhe në Antikitetin e vonë në Moezi dhe Dardani. Në përputhje me këto gjetje, në databazën e Projektit Rrënjët, vërehet se nëndegët e R1b-PF7562 ndër shqiptarët e sotshëm janë veçuar prej 3400-4000 vitesh, kurse ato të J2b-L283 prej 3100-3600 vitesh. Sot R1b-PF7562 gjendet në dendësi të ngjashme (3-4%) në gjithë trojet shqiptare, kurse J2b-L283 gjendet shumë më dendur në veri (15-30% sipas zonës) se në jug (7-10%). Këto dy linja atërore përmbledhin rreth 20% linjave atërore shqiptare.


Disa grupe indo-europiane u vendosën fillimisht në pellgun panonik, prej ku, pasi asimiluan popuj vendas, vijuan më në jug drejt Ballkanit perëndimor.
Për linjat atërore E-V13 dhe R1b-CTS9219, ka më shumë mundësi që vendosja në Ballkanin perëndimor ka nisur nga veriu, me gjasë nga zona mes Alpeve Europiane dhe Karpateve, duke filluar nga fundi i Epokës së Bronzit e përgjatë Epokës së Hekurit deri në Antikitet. R-CTS9219 është gjetur në kufi të Dardanisë së periudhës romake, kurse linja të afërta me të janë gjetur edhe në Vojvodinë nga Epoka e Bronzit. Për këtë linjë atërore, pellgu panonik duhet të ketë qenë ndalesa mes Stepave dhe Ballkanit. Kurse E-V13 ishte një linjë e rrallë atërore e mbijetuar ndër pasardhësit e popujve bujqësorë që indo-europianët i gjetën në Europën qendrore e lindore, por përhapja e saj nisi gjithashtu gjatë Epokës së Bronzit. Gjetja e linjave të afërta në Ballkanin verior dhe në Hungari, dhe prania masive e vetë E-V13 në Moezi dhe në kufi të Dardanisë në periudhën e vonë romake dhe më rrallë në kulturat kelte të Europës qendrore, gjithashtu tregon se në trojet e sotshme shqiptare duhet të ketë mbërritur kryesisht nga veriu e veri-lindja. R-CTS9219 gjendet e përhapur me dendësi të njëtrajtshme (14%) në trojet shqiptare, kurse E-V13 ka shumë nëndegë, secila me shpërndarjen e saj të veçantë. Si nëndegët e sotshme shqiptare të R-CTS9219, ashtu edhe ato të E-V13, kanë lidhje gjenetike rreth 2500-3500 vjeçare me linja atërore jashtë ballkanit, kryesisht në Europën qendrore. Pra vendosja e këtyre dy linjave në trojet e sotshme mund të hamendësohet rreth fundit të Epokës së Bronzit ose gjatë Epokës së Hekurit. Këto dy linja atërore përbëjnë rreth 40-45% të gjithë linjave atërore shqiptare.

Përveç linjave të lartpërmendura, edhe nëndegë të I2-L701, R1b-L51, J2a-M410 dhe J1-M267 mund të jenë vendosur në trojet e sotshme shqiptare mes Epokës së Bronzit dhe Antikitetit. Në përmbledhje, me të dhënat e deritanishme, rreth 75% e gjithë linjave atërore shqiptare duhet të kenë qenë në Ballkanin qendror e perëndimor prej asaj kohe, duke qenë edhe pjesë e fiseve ilire.

Antikiteti i vonë dhe Mesjeta e hershme
Me dobësimin e Perandorisë Romake, fise të ndryshme nga Europa veriore e lindore filluan të depërtonin kufinjtë perandorak, duke vërshuar rregullisht edhe drejt Ballkanit. Ndër dyndjet më të famshme mund të përmendim ato të gotëve, hunëve, vandalëve, avarëve, sllavëve, etj. Elementi i lashtë ballkanik arriti t’u mbijetojë këtyre vërshimeve, por duke përthithur edhe prurje të reja, diku më rrallë e diku më dendur. Një studim i fundit mbi trashëgiminë gjenetike të ballkanasve të lashtë dhe dyndjeve sllave, vlerëson se shqiptarët dhe grekët u prekën nga këto lëvizje më pak se serbët, bullgarët, rumunët e kroatët.


Gjurme gjenetike te dyndjeve qe preken Ballkanin ne shek 3-7 sipas Olade et al 2021.
Linjat atërore që u bashkuan në këtë periudhë me ata banorë të Ballkanit që u mbijetuan dyndjeve janë I1-M253, R1a-CTS1211 e R1a-M458, I2a-Y3120, N-P189.2, etj. Të gjitha këto mugojnë në gjetjet e lashta deri në periudhën perandorake romake, dhe linjat moderne që gjenden ndër shqiptarë zakonisht lidhen me linja nga Europa veriore dhe lindore në rreth 1400-2000 vjet. I1-M253 është e lidhur më ngushtë me lëvizjet e fiseve gjermanike, N-P189.2 me ato të popujve të Euroazisë (avarët, magjarët, etj.), kurse R1a-CTS1211, R1a-M458 dhe I2-Y3120 me ato të sllavëve. Megjithatë, nuk përjashtohet që ndonjë nëndegë e veçantë e R1a ose I2-Y3120 të ketë lëvizur me fiset gjermanike, ose ndonjë degëzim I1-M253 me ato sllave. Sot I1-M253 është më e përqendruar në treva malore si Kurveleshi, Puka dhe zona mes Matit e Mirditës, kurse R1a-M417 dhe I2-Y3120 gjenden më shpesh në treva fushore. Gjithë këto linja së bashku përbëjnë rreth 16-19% të linjave atërore shqiptare sot, ndër të cilat rreth ¾ kanë mbërritur me fiset sllave, kurse pjesa tjetër kryesisht me fiset gjermanike.

Etnogjeneza arbërore
Pas kalimit të trazirave nga rënia e Perandorisë Romake, dyndjeve të njëpasnjëshme barbare dhe epidemive të ndryshme, popujt e sotshëm të Ballkanit filluan të ravijëzohen gjatë Mesjetës së Hershme. Populli arbër, i cili del në dokumente nga shekulli i XI, arriti të ruajë një gjuhë që rridhte nga gjuhët e lashta të Ballkanit. Edhe në rrafshin gjenetik, vëmë re se shekujt e fundit të Antikitetit ishin periudhë e vështirë për paraardhësit tanë, pasi shumica e linjave tona kanë kaluar efektin bottleneck (rrallim i degëzimeve të linjës atërore) gjatë kësaj kohe.

Albanian haplogroups
Haplogrupet atërore ndër shqiptarë sipas qarqeve/komunave (përmasat e rrathëve sipas numrit të rezultateve nga secila njësi)
Shqiptarët e sotëm të të gjitha linjave atërore, në tërësi janë pasardhës i asaj popullsie të tkurrur me prejardhje në kryesisht paleo-Ballkanike dhe trashëguese të një gjuhe të lashtë, që u mbijetoi përmbysjeve të shekujve 3-7. Në përputhje me këtë vërejtje, një studim i vitit 2013 thekson se shqiptarët janë populli më homogjen në Europë, dhe shumica vijnë nga paraardhës të përbashkët që përbënin një popullsi të vogël por kompakte para rreth 1500 vitesh.

Përfundim
Si përfundim, duhet theksuar se gjenetika e popujve është disiplinë e re e në zhvillim, prandaj ky artikull do të zgjerohet dhe përmirësohet vazhdimisht, si me rritjen e kampionit të shqiptarëve të sotëm, ashtu edhe me daljen në dritë të rezultateve të reja nga eshtra të lashta. Nga ana tjetër, numri i rezultateve te sotshme e të lashta na lejon tashmë të përmbledhim me siguri prejardhjen e linjave atërore shqiptare në tri grupe kryesore: (1) një pakicë shumë e kufizuar, nën 4%, që mund të jetë pasardhëse e popujve neolitikë në të njëjtat troje si sot; (2) një pakicë e rëndësishme, rreth 20%, që vjen nga fiset që u vendosën këtu mes shekujve 3 dhe 7; dhe (3) shumica dërrmuese, rreth 75%, që vjen nga fiset e lashta ballkanike që mbërritën mes Epokës së Bronzit dhe Antikitetit.

Informacion më të hollësishëm rreth secilit haplogrup mund të gjeni këtu: https://rrenjet.com/linjat-aterore/. Për pyetje apo ndonjë paqartësi, mund të kontaktoni një prej vullnetarëve të projektit përmes faqes në Facebook ose adresave të email-it që gjenden këtu: www.rrenjet.com/rreth-nesh.



Përditësimi i fundit: janar 2022.