Kostaq Stefa

[Albo]

Kostaq Stefa, pse u pushkatua përkthyesi i amerikanëve: Takimi i fundit me Mehmetin

AFRIM IMAJ

Një grusht me kocka, dy metra tel me gjemba dhe një dry i zi. Asgjë tjetër! Kontakti pas gjysmë shekulli me atë që kishte mbetur nga Kostaq Stefa, profesori i “Harri Fullcit” pushkatuar një natë marsi të vitit ‘48, kishte qenë tronditës. Më në fund, njeriu që kishte mbajtur të fshehtë misterin e aktit përmbyllës të tragjedisë së tij dhe tre martirëve të tjerë, u është përgjigjur lutjeve të familjarëve dhe ka treguar vendin e pushkatimit. Pastaj ka rrëfyer dalëngadalë çfarë ka parë atë natë marsi pa hënë. “Ishte pas mesnate kur i pushkatuan. Si mbaruan krismat e armëve, policët ia behën te dera e shtëpisë. U çuam menjëherë. Çfarë ka ndodhur, pyeta unë. Merrni kazma e lopata dhe hajdeni me ne!, urdhëroi njëri ndër ta dhe na vuri përpara. Shkuam te vendi ku i kishin vrarë. Hajde shpejt!, ia bëri komandanti i tyre duke urdhëruar për t’i mbuluar me baltë. As diskutohej të refuzonim. Ashtu bëmë. Hapëm një gropë të madhe dhe i futëm aty të katërt. Në të ikur na porositën kërcënueshëm për ta harruar atë që kishim parë…”. Ka mjaftuar kaq për të mbyllur brengën sfilitëse. Rrëfimi i dëshmitarit të skenës makabre, pas 50 vitesh ka risjellë çastet fatale të katër martirëve beratas, Kostaq Stefës, Hamit Myftiut, Tajfur Haznedarit dhe Baba Bedri Cakranji, eshtrat e të cilëve u gjetën më 18 janar 1993, të lidhur me tel me gjemba e të mbërthyer me dry, ashtu siç ishin pushkatuar pa faj, më 3 mars 1948. Familjarët e rehatuar disi, u janë rikthyer kujtimeve të dhimbshme…


E shoqja: Jeta-dramë e Kostaq Stefës

Njëqindvjeçarja Eleni Stefa, kur bie fjala për të shoqin, Kostaqin, ka dëshirë të depërtojë përtej 3 marsit ‘48. Ditëvdekja e tij është vetëm një nga momentet e jetëshkrimit të të shoqit, pavarësisht misterit me të cilin ka qenë mbuluar për shumë dekada. Ajo ndjehet krenare që jeta e lidhi me djalin e familjes së madhe të Stefajve, të njohur përtej “Magalem”-it e Beratit jo vetëm për traditat atdhedashëse, por edhe brezat e intelektualëve që bënë histori. “Ky truall i shëndetshëm, shprehet Eleni, i dha tim shoqi një avantazh të madh në rrugën e shkollimit e të formimit qytetar”. Ajo tregon se pas mbarimit të shkollës qytetëse në Berat, Kostaqi nisi studimet në Shkollën Teknike shqiptaro-amerikane, të porsaçelur në Tiranë nga Kryqi i Kuq i SHBA-së. Vlerësimi “shkëlqyeshëm” dhe paraqitja dinjitoze aty, e vunë në vëmendjen e drejtorit Harri Fullci, i cili e përzgjodhi për të ushtruar mësuesin në këtë shkollë. Vetëm 20 vjeç u bë pjesë e stafit mësimdhënës dhe një nga pedagogët më të dëgjuar të shkollës shqiptaro-amerikane. Kjo periudhë do ta miqësonte me drejtorin Fullci dhe bashkë do të ndanin angazhimin e përbashkët për arsimin e rinisë shqiptare dhe zgjimin e ndërgjegjes kombëtare të saj. Eleni Stefa, e shoqja e Kostaqit, thotë se ai ka patur nxënës me emra mjaft të njohur të gjysmës së dytë të shekullit të XX, siç ka qenë piktori i mirënjohur Ibrahim Kodra, dëshmori Muhamet Gjollesha, Eqrem Stërmasi, Avni Zajmi, Stavro Bojaxhi, Irfan Tërshana, ish-kryeministri komunist Mehmet Shehu, Mirush Përmeti, Anton Delhysa, Dhimosten Malo etj. Sidoqoftë, një ditë shkolla e njohur me emrin e Harri Fullcit u mbyll, por profesori i saj nuk u shkëput për asnjë moment nga nxënësit, kolegët dhe miqtë me të cilët u njoh aty. Po kështu nuk u shkëput as nga ambicia për t’u thelluar në studimet kualifikuese. “Në vitin 1933 kur u shtetëzua shkolla amerikane e Tiranës, Kostaq Stefa bashkë me Beqir Haçin, një nga shokët e ngushtë, filloi studimet në ‘Instituto Superiore di Magistero’ në Firence të Italisë. Me rikthimin pas diplomimit, ‘profesori’, siç e thërrisnin të njohurit, iu kthye profesionit, fillimisht në Berat, e mandej në Tiranë, Shkodër e Dibër. Kështu deri ditën e zbarkimit të okupatorit fashist. Kostaq Stefa me një korpus të zgjeruar miqsh e shokësh, zgjodhi mënyrën e vet për t’iu kundërpërgjigjur atij. Lufta dhe reagimi ndaj pushtuesit i dha rrugë një tjetër historie”. “Eh, lufta, aty fillon drama e Kostaqit…” përmbledh me një ngashërim të brendshëm Eleni.


E bija: Lufta në jetën e tim ati

“Fatin e Kostaqit e paracaktoi mbarimi i luftës”. Eleni Stefës, gruas që ndau me të pjesën më të bukur të jetës, i vjen për mbarë të fokusohet në vitet e rinisë e të shkollimit të të shoqit. Tregimi i saj shkon deri tek epilogu i luftës. Ndryshe ndodh me Vitoren, të bijën, e cila prej kohësh këmbëngul të zbardhë pjesën e jetëshkrimit që lidhet me të. Përtej dritëhijeve të kohës ajo ka konturuar biografinë e kontributit të tij në lëvizjen antifashiste. I është dashur kohë për të depërtuar tek e vërteta e mohuar për arsye ideologjike dhe është e bindur se në rastin e të atit kemi të bëjmë me një histori të veçantë. “Vetë lidhjet e Kostaqit me krerët e lëvizjes dhe aleatët, shprehet Vitorja, shoqëria me protagonistët e orëve të para të rezistencës antifashsite dhe aktiviteti në terren, ishin të tilla”. Pjesën më të rëndësishme të argumenteve të saj i mbështet te dëshmitë e miqve dhe bashkëluftëtarëve, të cilët bënë emër në vitet e luftës dhe më vonë. Mjaft nga ngjarjet kryesore ka mundur t’i zbulojë në shënimet e tij, të cilat i ka lexuar e rilexuar me dhjetëra herë. Aty është njohur, sic thotë, me emrat e shokëve të të atit që lanë gjurmë të veçanta në vitet e luftës. “A nuk ishin të veçantë, argumenton Vitorja, dy nga nxënësit e tij, Muhamet Gjollesha e Eqrem Stërmasi, që u vetëflijuan në betejat e luftës për liri?! A nuk ishte i veçantë piktori Ibrahim Kodra, që një pjesë të suksesit të vet si artist i madh ia dedikoi profesorit të “Harri Fullcit”, Kostaq Stefa?” Në listën e gjatë me emrat e bashkëluftëtarëve të të atit, Vitore Stefa nuk nguron të përmendë emrin e Mehmet Shehut, numrit “Dy” të lidershipit komunist të Shqipërisë, i përfolur gjatë në vitet ‘80 për aktin e vetëvrasjes. Pavarësisht misterit rreth figurës së tij, vajza e profesorit të Harri Fullcit, ndjehet mirë kur përmend opinionin e të atit që e vlerësonte si luftëtar të revolucionit spanjoll dhe lider të spikatur të betejave partizane. “Babai im, rrëfen Vitorja për “Panorama”, ndjehej krenar për lidhjet me njerëzit e aksionit e të betejave antipushtuese. Se edhe vet ishte një i tillë”. Sakaq vajza e profesorit që shërbeu me zell e sakrifica për lëvizjen a nacionalcclirimtare, i kthehet përmbledhtazi njërit prej misioneve të të atit në ato ditë lufte. “Gjatë operacionit të dimrit `43-`44, kujton ajo, Kostaq Stefa shoqëroi 30 misionarë amerikan 90 ditë në zonat e thella për ti shpëtuar nga sulmi i gjermanëve që i ndiqte këmba këmbës. E përgëzoi për këtë Karaman Ylli, njeriu që ja besoi. E përgëzoi Mehmet Shehu, lideri që e rekomandoi. Vetëm pak muaj pas kësaj, përgëzimet do të merrnin trajtë tjetër. Këtë herë amerikanët nuk vlerësoheshin si aleatë. Ata që operuan me ta gjatë luftës shikoheshin me dyshim. Madje jo vetëm, kaq...”
Kostaq Stefa ishte ndër të parët që ra viktimë e kësaj metamorfoze dhe përfundoi në pranga me akuzën e agjentit të zbulimit amerikan. Të njëjtin fat, por shumë vite më vonë, përjetoi dhe nxënësi i tij Mehemt Shehu, i kryqëzuar si poliagjnet. Gjithsesi, për Vitore Stefën, vetëm epoka e demokracisë ka mundësuar zbulimin e së vërtetës për martirizimin e jashtëzakonshëm të ushtruar nga dikatura komuniste në emër të antiamerkanizmit...


‘Një natë me mysafir Mehmet Shehun’

AFRIM IMAJ

“Ishte një natë qershori e vitit ‘42 kur trokiti në derë të shtëpisë Mehmet Shehu. Ishte me të shoqen, Fiqireten dhe një nga krerët lokalë të lëvizjes antifashiste. U përqafuan me Kostaqin si dy miq të vjetër dhe pasi folën për miqësinë e dikurshme në shkollën e Fullcit, biseduan gjatë për fatin e qëndresës ndaj okupatorit”.Ka shumë arsye që Eleni Stefa, e shoqja e Kostaqit, i kthehet kësaj ndodhie me një përkujdesje të veçantë. Mehmet Shehu, numri dy i lidershipit komunist, ishte nxënësi i Kostaqit te Harri Fullci. Ish-kryeministri, me kthimin nga Spanja, mbeti në kontakte të pandërprera me të.
Ditët e ofensivës antifashiste i afruan edhe më shumë. Jo thjeshtë si bashkëluftëtarë. Misioni i tyre kapërcente përballjen në front. Në pozicione të ndryshme i gjeti epiloku i luftës. Po asnjëherë larg vëmendjes së njëri-tjetrit. Kështu deri natën tragjike të 3 marsit ‘48. Qysh prej këtej Mehmet Shehu nuk u bë më i gjallë për Stefajt. Kujtesa e tyre do të fiksonte vetëm çastet e vizitës së asaj nate lufte dhe indiferencën e tij për fatin e tyre. Gjithsesi, në rrëfimin për natën e shtetrrethimit kur kishin mysafir Mehmet Shehun, Eleni Stefa, e shoqja e Kostaqit, veçon momentet kur ndanin qëndrimet e njëjta me njeriun që më vonë u bë numri dy i hierarkisë politike…


Mysafir te profesori

Ishte krejt e papritur vizita e Mehmet Shehut atë natë lufte në shtëpinë tonë. Berati ato ditë ishte në shtetrrethim dhe karabineria fashiste bënte represionin në qytet. Frika dhe paniku mbizotëronin kudo. Autoritetet policore kontrollonin shtëpitë e dyshuara si baza ilegale dhe bënin arrestime në masë. Mehmeti vinte nga një rrugë e largët dhe dukej i lodhur. E solli një nga krerët e qarkorit, në kërkim të një baze të sigurt. Erdhi bashkë me të shoqen, Fiqireten që ishte vajzë qyteti, por nuk mund të shkonte në shtëpi për çështje sigurie. Takimi me Kostaqin ishte i përmallshëm. Kishin vite pa u parë. Ishin ndarë që me mbylljen e “Harri Fullcit” në Tiranë dhe qysh atëherë jeta i kishte degdisur në drejtime të ndryshme. Njohja me Kostaqin e ndihmoi mysafirin të rrinte i qetë e të fliste natyrshëm. Më kujtohet një çast kur Mehmeti duke iu drejtuar Fiqiretes, i tha me një lloj shpotie: Ti shko ku të duash, unë e gjeta strehën time. Më i sigurt se te profesori nuk kam ku të jem! Pastaj foli gjatë për ditët që kishte kaluar në Spanjë, si luftëtar i brigadave internacionaliste dhe rolin e nxënësve të Harri Fullcit në qëndresën antifashiste. Kostaqi rrinte i përqendruar në rrëfimin e tij dhe ndjehej mirë kur dëgjonte për kontributin e ish-teknikumsave të Tiranës në luftën kundra okupatorit. Fjalët e Mehmetit për miqtë dhe nxënësit e dikurshëm e lumturonin. “Sa do gëzohet mister Fullci kur të marrë vesh mrekullitë e tyre”, iu kthye një moment atij. Në bisedë e sipër, babai i Kostaqit tregoi për miqësinë me Sheh Ismailin dhe vizitat e shpeshta të tij në Corrush, te shtëpia e Mehmetit. Qëndroi dy ditë e net me radhë Mehmeti me të shoqen në shtëpinë tonë. Lufta dhe fatet e vendit, ishte kryefjala e bisedave me të. Në ikje, ashtu si spontanisht, u kthye nga Kostaqi dhe i shqiptoi një mesazh që aty për aty dukej si diçka jo fort e rëndësishme. “Mos harro miku im se jemi me anën e aleatëve”. Si tha këto, i kujtoi diçka Fiqretes dhe u largua. Sidoqoftë, meraku i tij për aleatët më ka ngacmuar për vite me radhë. Një metamorfozë e çuditshme ndodhi me ta fill pas luftës. “Aleatët” u bënë “armiq” për lidershipin bolshevik që erdhi në pushtet. Madje jo vetëm kaq, por dora e hekurt e tyre do të binte si gijotinë mbi njerëzit që kishin bashkëpunuar me ta. Ndër të parët do të provonte plumbat e pabesisë, Kostaqi, ish-profesori i Harri Fullcit. Fati i tij do të ndiqte me dhjetëra ish-kolegë dhe nxënës të teknikumit të Tiranës, të cilët u martirizuan njëri pas tjetrit si agjentë të amerikanëve. I fundit ndër ta ishte mysafiri i asaj nate lufte që u kryqëzua si poliagjent…


Takimi i fundit me Mehmetin

Ishin ditët e operacionit të dimrit ‘44. Diku fundi i janarit apo fillimi i shkurtit. Kostaqi sa ishte kthyer nga Vlora, ku kishte përcjellë për në Itali grupin e 30 ushtarakëve amerikanë që kishin rënë nga një avion në vendin tonë. Ishte një detyrë që ia besoi Karaman Ylli në emër të komandës partizane dhe ai për 90 ditë me radhë rrugëtoi bashkë me ta nga Belshi i Elbasanit deri në Karaburun. Kur nuk ishte rehatuar mirë nga ky inkursion i vështirë, e lajmëruan se e kërkonte Mehmet Shehu, i cili ishte bërë ndër figurat kryesore të lëvizjes antifashiste. E falënderoi për suksesin e misionit dhe i transmetoi konsideratat e komanduesve më të lartë të ushtrisë nacionalçlirimtare. Siç dukej inkursioni ishte ndjekur nga afër prej tyre. Modest si gjithnjë, i gjori Kostaq, e siguroi Mehmetin se këtë do ta bënte çdo njeri nga miqtë e Harri Fullcit. I tregoi pastaj fotografitë që kishte bërë me aleatët amerikanë dhe duke u ndarë i fali dylbitë që i kishin dhuruar misionarët që kishte përcjellë në Karaburun. E njihte hobin e tij për armët dhe pajisjet ushtarake dhe nuk nguroi t’ia jepte me gjithë zemër. Ishte një dhuratë që Mehmeti e ruajti në kabinetin e punës deri ditën e fundit të jetës. Sidoqoftë, ndodhi ajo që ndodhi dhe ish-kryeministri komunist nuk u bë më i gjallë për të trokitur në portën e mikut të dikurshëm. Përqafimi i asaj dite dimri, do të ishte takimi i fundit i tyre…

vijon nesër...



Shtëpia e Stefajve në “Mangelem”

E vendosur në lagjen e “Mangelem”-it, shtëpia e Stefajve njihet në Berat si një portë fisnike që ka nxjerrë burra të mençur e atdhetarë të shquar. Gjergj Stefa, njëri ndër ta, ka qënë patrioti më në zë i Sanxhakut që komandoi armatën me 1500 luftëtarë në përleshjet me ushtrinë osmane. Si miku i Abdyl Frashërit, ai ofroi kontribute të spikatura për Lidhjen e Prizrenit. Ndërkaq vëllai tjetër, Kozmai, gjyshi i Kostaq Stefës, e ndoqi hap pas hapi duke u bërë bashkëpunëtori më i afërt i tij. Martesa e Kozmait me Marie Kristoforidhin, motrën e Kostandin Kristoforidhit, solli një krushqi tjetër fisnikësh. Nipi i tyre, Kostaqi do ti shtonte jetëshkrimit të shtëpisë së Stefajve, faqe të tjera dinjiteti e lavdie....

Martirët

Të pushkatuar më 3 mars 1948

- Kostaq Stefa, profesor
- Hamit Myftiu, ish-deputet
- Tajfur Haznedari, nëpunës bashkie
- Bedri Cakranji, klerik (babai i Teqesë)


neser do te lexoni

Rrëfimi i amerikanes Agnes Jensen Mangerich: Si e martirizuan përkthyesin Kostaq Stefa, shoqëruesin e misionit tonë në Shqipëri në vitin 1944.

Historia e operacionit për riatdhesimin e 30 ushtarakëve amerikanë, që ranë nga një avion luftarak në Belsh të Elbasanit në nëntor të ‘43-shit.

Të papriturat e rrugëtimit në rajonet e pushtuara dhe çastet e përballjes me forcat naziste në malësitë e Skraparit e të Labërisë.

Rikthimi pas 50 vitesh në Berat te shtëpia e përkthyesit: Kostaq Stefa u pushkatua nga komunistët se shërbeu për aleatët perëndimorë.


Panorama
22 shkurt 2009

[Albo]

Ditari i amerikanes Agnes Mangerich: Përkthyesi që na shpëtoi jetën në dimrin e ‘44

AFRIM IMAJ

Ka qenë korriku i vitit 1995 kur në portën e Kostaq Stefës, në Mangalem të Beratit ka trokitur një mysafire e veçantë. Veterania amerikane Agnes J. Mangerich, me këmbënguljen për ta filluar vizitën e parë në Shqipëri nga shtëpia e përkthyesit që i shoqëroi në dimrin e ‘44 gjatë marshimit në shpinë të gjermanëve, është përballur pas 50 vitesh me Elenin, gruan e tij. Pastaj me lot në sy, kanë qëndruar gjatë në krahë të njëra-tjetrës dhe kanë kujtuar historinë e atyre ditëve dramatike.Vitore Stefa, e bija e përkthyesit të pushkatuar si agjent i amerikanëve pas luftës, thotë se atë ditë kanë mundur të zbulojnë për herë të parë të vërtetën për rolin e Kostaqit në inkursionin e trupës ushtarake amerikane në territorin shqiptar në dimrin e ’44-ës. Mysafirja e rrallë e mbërritur nga matanë Atlantikut, ka zbardhur më në fund misterin disavjeçar të ngjarjes, që i kushtoi jetën njeriut të tyre të dashur. Si u ka treguar rrugëkalimin e mbijetesës në malet e Skraparit e të Labërisë, ku i ndiqnin këmba-këmbës forcat gjermane, u ka falur ditarin që ka mbajtur në pushimet e atij operacioni të rrezikshëm. Vitorja mendon se botimi i tij, është me interes jo thjesht për të dëshmuar të vërtetën për babanë e tyre, po shumë më tepër se kaq. “Leximi i vëmendshëm i këtij dokumenti, -shton ajo, -hedh dritë në një aspekt pak të njohur të marrëzive të komunizmit në Shqipëri, siç ishte antiamerikanizmi i demonstruar me tërbim e barbari fill pas luftës”. Po çfarë ka shkruar në ditarin e saj amerikania Mangerich, e cila ishte pjesë e një misioni në vendin tonë gjatë operacionit të dimrit...


8 nëntor 1943, e papritura e një misioni

Infermierja e ushtrisë amerikane Agnes Jensen linte pas krahëve një shi të ftohtë në Katania, Sicili dhe hynte në një C-53 aeroplan për transport. Por ajo me 12 infermieret e tjera nuk arritën kurrë në Bari, Itali, ku duhej të transportonte ushtarët e plagosur në spitale larg linjave të frontit. Një stuhi e fuqishme dhe ndjekja nga Messerschmitt-ët gjermanë, ishin shkaqet e uljes së detyruar të avionit në një vend të humbur të Shqipërisë, duke lënë infermierët, skuadrën e mjekëve dhe ekuipazhin e fluturimit të bllokuar dhe të humbur në një territor të pushtuar nga nazistët. Ajo që vjen pas kësaj ishte e rrezikshme “kukafshehthi’ me armiqtë, një situatë kjo që presidenti Ruzvelt kërkonte të vihej në dijeni çdo ditë. Partizanët shqiptarë i ndihmuan amerikanët e humbur për të gjetur një mision të Inteligjencës Angleze dhe grupi filloi një udhëtim të gjatë dhe të rrezikshëm drejt bregut të Adriatikut, gjatë javëve që ndoqën, ata kaluan malin e dytë të Shqipërisë për nga lartësia, nëpër stuhi të forta dëbore, u goditën nga aeroplanët gjermanë dhe arritën të mbijetojnë. Natën e parë ishim mysafirë tek shtëpia e përkthyesit në Berat.


11 nëntor 1943, Berat

“Jens ishte shumë e lumtur kur ajo dhe Vilma u caktuan të strehoheshin tek shtëpia e një përkthyesi anglisht. Burri prezantoi veten me emrin Kostaq Stefa. Ishte gati duke rënë dielli kur ato arritën në shtëpinë e rehatshme dykatëshe të Stefës. U futën në njërën nga dhomat. Dhoma ishte e ngrohtë nga një sobë që shpërndante në mënyrë uniforme ngrohtësinë. Stefa prezantoi gruan dhe prindërit e tij dhe pastaj na ftoi të rrinim si në shtëpitë tona. Zonja Stefa, një grua e dobët me flokë të zeza, e cila fliste një anglishte minimale, ishte mësuese në një shkollë elementare të Beratit. Çifti kishte 4 fëmijë, më i vogli i të cilëve ishte tre muajsh. “Anglishtja juaj është e përkryer!, i tha Jens të zotit të shtëpisë, nuk mund të rri pa pyetur nëse ke ndjekur ndonjë shkollë jashtë Shqipërisë?! Stefa buzëqeshi: “Po kam bërë shkollë në Itali disa vite, por nuk kam studiuar në ndonjë vend ku flitet anglisht”. Ai e kishte mësuar anglishten në shkollën shqiptaro-amerikane (“Harry Fulz”) ku kishte ndjekur studimet për katër vite me radhë. Stefa na tha se zoti Fullc kishte qenë drejtor shkolle dhe u kishte mësuar atyre shumë gjëra nga historia e vendit të tij. Jensi më tej pyeti: Pse njerëzit këtu kujtuan se ne jemi forcë pushtuese? “Njerëzit këtu kanë pritur një kohë të gjatë, që amerikanët të na dërgonin ndihma, në mënyrë që ne të luftojmë gjermanin. Kur u hap fjala e ardhjes tuaj njerëzit kujtuan se ju ishit pushtues?!”. “Populli ynë e ka parë gjithmonë vendin tuaj si një shembull demokracie, tha Stefa, ne madje kemi një qytezë të quajtur Port Willson në nder të një nga presidentëve tuaj!”. “E keni zgjedhur për ndonjë arsye të veçantë presidentin Willson? pyeti Wilma. “Ai ishte personi i vetëm që foli për Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve, atëherë kur dukej sikur vendi ynë do të ndahej midis Greqisë dhe Jugosllavisë pas Luftës së Parë Botërore. Bashkëbisedimi politik i Stefës u rrallua gjatë darkës...


13 Nëntor 1943, e shtunë ora 09.00

Pas ngrënies së mëngjesit me bukë misri të thekur dhe djathë të bardhë, përkthyesi Stefa na tregoi se plani ishte të shkonin për një vizitë në një vend të shenjtë dhe të takonin njerëz të tjerë në qytet. Ndërkaq, ato prisnin me ankth pilotin ta pyesnin nëse kish gjetur rrugët e komunikimit ose ndonjë mesazh...


14 nëntor, në katundin Dobrushë

Mbërritëm në fshatin e vogël dhe gjetëm të shtruar mirësinë e mikpritjen. A nuk është krejtësisht mahnitëse se si këta njerëz ndajnë edhe atë pak që kanë me ne! - tha Jensi. A mund të imagjinosh 30 veta që vijnë për vizitë në shtëpinë e amerikanëve e kanë nevojë për ushqimin e caktuar për familjet e tyre? Shtoi kësaj dhe mundësinë e një ekzekutimi për faktin, që ke ndihmuar këta njerëz dhe u ke dhënë një çati mbi kokë. Është e habitshme se si këta shqiptarë që kanë kaq pak po rrezikojnë kaq shumë për 30 veta, të cilët nuk do t’i takojnë më kurrë në jetën e tyre”. Përkthyesi Stefa u shpjegoi se në Shqipëri ndodhej një mision ushtarak britanik, i cili ka bazat e tij në Itali dhe në Afrikën e Veriut dhe se mendonte për të siguruar lidhjet me të, në mënyrë që të siguronte ndihmën e tyre për evakuimin e amerikanëve që ndiqeshin nga gjermanët. Pasi mori miratimin e tyre gjeti një korrier dhe e nisi në drejtim të vendndodhjes së misionit anglez për ta njohur me gjendjen e tyre. Aty për aty përkthyesi i nxitoi të ngriheshin për të shkuar në një fshat në lartësi. Ofensiva gjermane sa vinte dhe bëhej më e ashpër dhe duhej me çdo kusht që ata t’i shmangeshin kontaktit me të...


20 nëntor 1943, e shtunë

Gjatë rrugës Stefa mbante biseda me njerëzit që takonim dhe i pyeste nëse dinin gjë për gjermanët. Ne nuk dinim shqip, por e kuptonim nga mënyra si komunikonin. Fshatarët që herë pas here e pyesin Stefën për ne shqiptonin shkujdesur fjalën “Amerikano”. Ne ishim të bindur se Stefa ishte një partizan i vërtetë, por ende nuk e kuptonim se si ai kishte lënë gruan e tij dhe katër fëmijët në mëshirën e gjermanëve. Gjatë një pushimi, Stefa sugjeroi për të shkuar drejt një fshati në lartësi për të cilin i kishin folur gjatë rrugës. Mbase mund të çlodheshim atje për një ose dy ditë, gjë që varej natyrisht nga strehimi dhe ushqimi në dispozicion. Sidoqoftë ramë dakord me përkthyesin dhe filluam marshimin pas 15 minutash. Ishte gati errësirë kur arritën në fshatin Vërzhezhë. Për të mbërritur deri aty kishin ngjitur një majë mali dhe e kishin zbritur nga ana tjetër në një dishezë të thepisur. Stefa foli me banorët vendas dhe u bë sistemimi i tyre nëpër shtëpitë e fshatarëve të ndarë në grupe...


21 nëntor 1943, në rrugën drejt Leshnjes

Shpejt në mëngjesin tjetër një shqiptar që me sa dukej ishte kryeplaku i fshatit, erdhi dhe u ul në tokë pranë Kostaq Stefës. Si foli 15 minuta me të Stefa u kthye nga amerikanët. “Fshatarëve ju vjen keq që ata nuk mund tu ofrojnë një vend, ku të rrini për disa ditë, tha Stefa, por ata nuk e kanë ushqimin e mjaftueshëm as për veten e tyre për të kaluar dimrin”. “Të lutem thuaju atyre, se ne e kuptojmë këtë dhe falënderoi për zemërgjerësinë e treguar gjatë natës që kaluam në shtëpitë e tyre”, tha Jensi...
Filloi përsëri marshimi nëpër male e boriga. Gjendja sa vinte dhe bëhej më e rënduar. Kur mbërritëm në fshatin që duhej të pushonim për një natë, përkthyesi u interesua te fshatarët për gjendjen dhe aty për aty mësoi se gjermanët ishin duke u afruar përditë e më shumë në zonën përreth. Nga sa mësoi atje vetëm pak ditë më parë forcat gjermane kishin sulmuar e bastisur fshatrat fqinjë. Fshati kishte dërguar një grup zbulimi në terren për të marrë vesh se ku po ndodheshin armiqtë dhe se ku ishin drejtuar ata, por zbuluesit nuk ishin kthyer ende. Kështu që gjendja mbetej e paqartë. “Kaq keq mendon se është situata, iu kthye një çast njëri nga pilotët Stefës”. Përkthyesi diçka pohoi me kohë dhe ndenji një çast në heshtje. “Besoj se asnjë nuk është i sigurt deri sa të kthehet grupi i zbuluesve”, tha Jensi.


27 nëntor 1943, gjatë rrugës për në Zhulat

Në Zhulat arritëm rreth orës 14 e 30. Takuam në fillim një burrë që dukej i tronditur. Çfarë thotë ky fshatari? -tha Jensi. Stefa iu përgjigj që këtu kanë ardhur gjermanët, kanë marrë gjithçka që kanë gjetur. Ata dëbuan njerëzit nga shtëpitë, sqaroi përkthyesi me pretekstin e një kërkimi dhe i vunë flakën atyre nga brenda. Fshatarët vrapuan dhe u fshehën, tha ai, sepse kishin frikë mos i kapnin rob. Gary pyeste fshatarët e tjerë nëpërmjet përkthyesit. “Gjermanët kishin ndonjë arsye që filluan t’ju sulmojnë? Kini parë gjermanë të tjerë para këtij rasti?”. Pas shpjegimeve një fshatar i hutuar tregoi se gjermanët kishin shkretuar çdo gjë në fshat dhe tani në prag të dimrit i kishin lënë si mos më keq...


17 dhjetor 1943, në rrugën për në Progonat....

Gjatë rrugëtimit për në Progonat, shkuam në një kishë dhe kënduam gjithë natën këngë për Krishtlindje. Stefa u mundua t’u shpjegonte një pjesë të meshës. Një pjesë e predikimeve dikur bëhej në latinisht, por që kur kisha greke ishte ndarë nga ajo e Romës, tani predikimi mbahej në greqisht dhe shqip. Në mbrëmje rreth zjarrit ia nisëm sërish duke kënduar. Stefa na u lut të këndojmë “Hark the Harald Angels Sing”. Kam shumë vite, tha ai, që nuk dëgjoj një këngë të kënduar nga një grup që me të vërtetë e njeh atë. Kur filluam ta këndojnë, ata u befasuan që Stefa njihte më shumë strofa se ata vetë. “Na i ka mësuar zoti Fullc në shkollë, shtoi ai dhe unë nuk i harroj kurrë. Madje ua kam mësuar edhe gruas e fëmijëve. Kur rreth orës 23:00 infermieret u çuan të flenë, Gary u ngrit në këmbë, buzëqeshi dhe tha: “Duhet të këndojmë edhe “God save the king”, apo jo?!”. Njëri prej rreshterëve shtoi se duhej të këndonin edhe “Star Spangled Banner”...


30 dhjetor 1943. E enjte...

Njerëzit psherëtinë kur panë amerikanët në prag të dyerve të tyre, por pasi Stefa foli me ta, ata u bënë më të përzemërt. Në Dhoksat njerëzit vazhdonin të vinin dhe të sillnin të reja nga qyteti që nga pushtimi i Gjirokastrës nga gjermanët. Disa përshkruanin aeroplanët amerikanë që kishin parë një ditë më parë, po nuk ia kishin idenë për misionin e tyre. Stefa shpjegonte se sipas rrëfimeve të tyre gjermanët ishin frikësuar dhe ishin kapur në befasi nga goditjet e avionëve amerikanë. Njëri nga fshatarët qeshte kur tregonte se si tre oficerë gjermanë, të ulur duke pirë puro në një klub të vogël ishin shpartalluar të llahtarisur kur kishin dëgjuar zhurmën e aeroplanëve mbi qytet.


07 janar 1944, në rrugën Tërbac dhe Dukat...

“Unë po kthehem se nuk mund të vazhdoj më tej”, tha Stefa dhe mbushi sytë me lot. Grupi ishte mbledhur në mes të fshatit në mëngjes herët. Tanimë përcjelljen e tyre deri në Dukat prej nga do të niseshin për në Itali do ta siguronin dy shqiptarë të tjerë. “Mirupafshim!” tha përsëri përkthyesi duke i kujtuar se ai deri aty mund të shkonte dhe u afrua duke u dhënë dorën njëri pas tjetrit. “Mirupafshim dhe faleminderit për gjithçka!” e përgëzuan ata më ndjenjën e kënaqësisë se më në fund ishin shumë afër riatdhesimit. Teksa po përshëndeteshin me përzemërsi Stefa ndaloi pak çaste e bisedoi me Jensin. I tha asaj se kishte dy vëllezër që jetonin prej kohësh në Amerikë dhe kishte humbur komunikimin me ta qysh me pushtimin e Shqipërisë. Pikërisht për këtë iu lut që kur të kthehej të interesohej për ta ndihmuar për të rivendosur kontaktin me ta. Jensi pranoi me shumë kënaqësi se do ta realizonte patjetër. Sakaq, Stefa shkroi në një letër emrat e tyre dhe ia zgjati asaj duke u përshëndetur. Pas pak ata ishin përsëri në rreshtin e gjatë, pas shoqëruesve dhe mushkave. Shumë prej tyre kthyen kokën për të parë Stefën që kishte filluar të largohej. Ai ua bëri me dorë dhe amerikanët kthyen përshëndetjen. E ndoqën me sy deri sa humbi prapa disa kodrave të murrme. Jensi mori nga xhepi copën e letrës që Stefa i kishte dhënë. Në të shkruante: “Telemak Stefa, George Stefa, 29th Street, Cleveland.O.” Ajo shkroi emrin Telemak dhe George në ditar në një kolonë dhe rrugën në një fletore tjetër. Ajo e dinte me siguri që nuk do ta harronte kurrë mbiemrin Stefa. Sakaq grisi letrën në copa të vogla dhe filli të ecte me ritmin e shokëve në një shteg të ngushtë... Nga fundi i korrikut 1945, Jensi shkoi në Cleveland dhe mori në telefon vëllain e Kostaq Stefës...

vijon nesër...


“Në Amerikë na thanë se përkthyesin e vranë gjermanët”

“Në Amerikë na thanë se e vranë gjermanët, por na mashtruan” E kthyer pas 50 vjetësh në shtëpinë e Kostaq Stefës në Berat, veterania amerikanë Agnes Mangerich, mbeti e befasuar kur mësoi se përkthyesi që u kishte shërbyer gjatë viteve të luftës ishte pushkatuar nga komunistët. “E tmerrshme!”, do shqiptonte me dhimbje teksa do rrinte përballë Elenit, bashkëshortes së njeriut, që u kishte shpëtuar jetën në Operacionin e Dimrit, ku gjermanët i ndiqnin këmba këmbës. Gjatë bisedës me të do risillte me detaje çastet e ndarjes me Kostaqin në një fshat të Vlorës pas përfundimit të misionit. “I thamë të vinte me ne për t’u bashkuar me vëllezërit që kishte në SHBA, do kujtonte Agnes Mangerich, po ai refuzoi prerë. I vetmi nder që na kërkoi ishte identifikimi i adresës së tyre dhe si ja premtuam u ndamë. Mbaj mënd që i falëm një palë dylbi në shenjë kujtimi dhe një emblemë me krahë avioni. Si mbaroi lufta deshëm të lidheshim me Kostaqin, po ishte e pamundur. Lajmi i parë që erdhi nga Tirana bënte të ditur se e kishin vrarë gjermanët kur kthehej nga Vlora...”


Lista

Infermierët e skuadronit nr.807 ajror
Togere Gertude Dawson, 29 vjeçe,
Ann Maness 32 vjeçe,
Jean Rudkowsvki 26 vjeçe,
Ela Schwant 25 vjeçe,
Lois Watson 25 vjeçe,
Lillian Tacina 23 vjeçe,
Pauleen Kanable 26 vjeçe,
Helen Porter 30 vjeçe
Ann Marcowitz 25 vjeçe
Vilma Lytle 31 vjeçe
Frances Nelson 25 vjeçe,
Ann Kopsco 25 vjeçe,
Agnes Jenson 29 vjeçe.

Mjekët e Skuadronit 807 Ajror
Laurence D. Abbot Newajgo, Michigan,
John P. Wolf Milwaukee, Wisconsin,
Charles J. Adams Niles, Michigan,
Robert A. Cranson Sandy Creek, New York,
Raymod E. Eberg Steeleville, Illinois,
Harold L. HAYES Indianola, Ioëa,
Robert E. Owen Weldon, New York,
Paul G. Allen Greenville, Kentucky,
Jems P. Cruise Brokton, Massachusetts,
William J. Eldridge Eldrige, Kentucky,
Gordon M. Mackinnon Los Angeles, California,
Charles F. ZEIBER, Reading, Pennsilvanya,
Hornsby (802 d Maes) Manchester, Kentucky,

Ekuipazhi i avionit
Pilot i parë Charles B. Thrasher 24 vjeç,
Daytona, Florida,
Piloti i Dytë, James A. Baggas, 28 vjeç,
Savannan, Gergia,
Shefi i Ekuipazhit Wills L. Shumaway,
23 vjeç, Tempe, Arizona,
Radist, Richard Lebo 24 vjeç, Halifax,
Pennsilvania.


Neser do te lexoni

Çfarë ndodhi me përkthyesin Kostaq Stefa pas kthimit nga misioni për riatdhesimin e 30 ushtarakëve amerikanë

Rrëfimi i të shoqes për pabesinë e Sigurimit të Shtetit me mikun e Harri Fullcit dhe bashkëpunëtorin e amerikanëve gjatë luftës.

Misteret e gjyqit ushtarak dhe pushkatimi pas mesnatës së 3 marsit ‘48.
E bija: Odiseja 50-vjeçare në kërkim të vendvarrimit

Panorama
23 shkurt 2009

[Albo]

E shoqja e përkthyesit të pushkatuar: Ja si na masakroi Sigurimi i Shtetit

AFRIM IMAJ

“Ndodhi me Kostaqin diçka e pabesueshme. E urdhëruan të shoqëronte amerikanët gjatë operacionit të dimrit dhe sa u kthye prej aty e kryqëzuan si agjent të tyre. Ata që i besuan misionin e vështirë e vunë përpara skuadrës së pushkatimit”Rrëfimi i familjarëve të njeriut që u martirizua barbarisht një natë marsi të vitit ‘48, mundohet të përqendrohet në thelbin e metamorfozës që ka përjetuar Kostaqi i tyre i dashur. E para, Eleni, gruaja që ka kaluar pjesën më të bukur të jetës në krahë të tij, pastaj Elda, Vangjua, Vitorja e Parashqevia, fëmijët që i deshi si sytë e ballit profesori i “Harry Fultz”-it, teksa u kthehen kujtimeve për ditët që kanë kaluar bashkë, përloten e hera herës shpërthejnë në dënesë pavarësisht se tragjedia i përket një kohe të largët. Mundohen të jenë modest e të përmbajtur, pa e fshehur krenarinë për jetën dinjitoze të Kostaqit. Kur bie fjala për për mënyrën si u martirizua, të rekomandojnë për të lexuar shënimet që kanë mbajtur nga rrëfimet e Elenit gjatë viteve. Megjithëse ajo ende vazhdon ta ruaj kujtesën dhe dëshiron ti rrëfejë vet momentet kur sigurimi i shtetit në mënyrën më barbare do ti merrte jetën Kostaqit të saj...


Eleni: Ditët e ankthit pa Kostaqin

“Ishte një pasdite nëntori kur Kostaqi na foli për misionin që i kishin besuar. Pa shumë hollësi na shpjegoi se do shoqëronte një trupë ushtarake amerikane, që kishte mundur të mbijetonte pas rrëzimit të një avioni në Belsh të Elbasanit.
“Ata janë aleatët tanë në luftën kundër gjermanëve dhe janë në rrezik të madh po të kapen prej tyre”, shtoi ai. Të nesërmen sipas planit mbërritën në Berat. Dy prej tyre erdhën në shtëpinë tonë. Me sa mësuam ishin me profesion infermiere. Ndenjëm deri vonë atë natë me to. Ju ofruam gjithçka për t’u qetësuar dhe folëm gjatë rreth luftës dhe pushtuesit. Në mëngjes u nisën në inkursionin e riatdhesimit. Kostaqi u nis bashkë me ta. Na tha se do të kthehej sa t’i përcillte në një bazë të sigurt. Kaloi një ditë, dy, tre. Kaluan disa javë. Asnjë lajm për fatin e tij. Ankthi sa vinte e shtohej. Shumë herë kur merrja vesh ofensivën e forcave gjermane më bëhej sikur prisja kot kthimin e tij. Kishte raste që mendoja se s’do ta shihja më kurrë. E quaja mrekulli sikur të kthehej gjallë. Megjithatë shpresat nuk i humba deri sa pasditen e 30 janarit ‘44 Kostaqi trokiti në portë. Mjaftoi kaq që shtëpia të gjallërohej menjëherë. Të parët turfulluan fëmijët. U çuan në këmbë si të tërbuar dhe filluan të thërrasin “Erdhi Taçi” “Erdhi Taçi”. Ndenjëm deri në të gdhirë atë natë e folëm me të për ditët që kishte rrugëtuar me amerikanët e kërcënuar…


Misioni në vëmendjen e Ruzveltit

“Ushtarët e humbur” i kërkonte drejtpërdrejt Presidenti Ruzvelt. Ai interesohej orë e çast për fatin e tyre”. Në rrëfimin e Kostaqit ky pohim veçohej si një nga momentet kulmore të misionit. Pastaj tregimi i tij vazhdonte me përjetime nga ditë-netët e marshimit të jashtëzakonshëm. “Kaluam vështirësi e rreziqe të mëdha, po falë Zotit ia dolëm mbanë. Përshkruam tetëqind kilometra më këmbë, në borë e shpate të thepisura, poshtë fluturimit të avionëve gjermanë që na ndiqnin kudo. Na dha krahë bujaria e fshatarëve, që ndanë bukën e fëmijëve me ne. Trimëria dhe intuita e korrierëve partizanë, u bënë zemra e misionit. Forcë e kurajo na u bë sidomos qëndrueshmëria shembullore e ushtarakëve amerikanë. Dhjetë prej tyre ishin femra, madje në një moshë të re, por asnjëherë nuk thanë “u lodhëm”. Një trupë vërtetë heroike. Kur ecja në krahë të tyre më kujtoheshin fjalët e mikut tim Harri Fullc: ‘Mundohu ta bësh veten dhe Atdheun tënd sa më të nderuar dhe të vlefshëm për të jetuar dhe po qe nevoja të japësh edhe jetën për të’. Tek ta e pashë më së miri mishërimin e kësaj filozofie”. Ndërkaq, interesimi i krerëve të Pentagonit për fatin e tyre, për Kostaqin kishte qenë befasues. Ata e ndiqnin çast pas çasti inkursionin e “ushtarëve të humbur”. Në çdo kontakt me radio, shtabi madhor kërkonte të dhëna për t’u ardhur në ndihmë me të gjitha mundësitë. Një ditë afër Gjirokastrës, fluturuan dy aeroplanë të SHBA-së në përpjekje për të shpëtuar grupin e ushtarakëve amerikanë, po sa ishin dalluar nga gjermanët ishin përballur me një bombardim të rrufeshëm dhe ishin tërhequr menjëherë. Sakaq, qyteti ishte përfshirë në kaos e panik dhe njerëzit ishin larguar të traumatizuar. Sidoqoftë, me kalimin e ditëve misioni do të shkonte drejt suksesit dhe Kostaqi do të ndahej me ta në afërsi të Vlorës. Në ndarje e sipër aleatët i dhuruan një palë dylbi, të cilat ia fali Mehmetit (Shehut) qysh në takimin e parë. Rikthimi në shtëpi i dha në një farë mënyre fund makthit të pritjes së gjatë, po vetëm përkohësisht. Hallet e familjes Stefa do të vazhdonin dhe më tej. Mbarimi i luftës do të shoqërohej me një tjetër tronditje në familjen e përkthyesit në Mangalem…


Miqtë e amerikanëve në shënjestër

“Fill pas luftës, komunistët i shpallën amerikanët tradhtarë. Miqtë e tyre u vunë në shënjestër”. Retrospektiva e atyre ditëve të dhimbshme, në kujtimet e gruas së përkthyesit të pushkatuar, risjell momentet dramatike të zhgënjimit që shkaktoi sjellja monstruoze ndaj aleatëve. “Vizita e parë e në Tiranë, pas kthimit nga misioni me ushtarët amerikanë, e kishte tronditur e befasuar Kostaqin. Shkoi aty për të qëndruar disa ditë te motra, por u kthye që të nesërmen. Dukej i mërzitur e i prerë në fytyrë. E pyeta pse nxitoi, por më tha ta lija të qetësohej nga rruga. Vonë, diku nga mbrëmja më shpjegoi gjëra e gjatë për atë që e vlerësonte mosmirënjohje e pabesi. “Në Tiranë po bëhet hataja,- më tha. -Po arrestojnë teknikët dhe ata që kanë pasur lidhje me amerikanët. Qeveria ka shpallur tradhtarë, miqtë e aleatëve perëndimorë...”. Mu duk e pabesueshme dhe i thashë se do të ishte ndonjë e dhënë dashakeqe. Po ai këmbëngulte në të tijën dhe shprehej i bindur se kishim të bënim me një strategji të fshehtë. Më dukej marrëzi ajo që thoshte dhe aty për aty, i kërkova arsyet pse duhej të goditeshin miqtë e aleatëve. “Ku e di unë, bëri ai duke ngritur supet dhe nisi të rrëfejë atë që kishte mësuar në Tiranë. “Kështu më thanë miqtë e mi, bile më porositën të ruhem se edhe për mua kishin dëgjuar lajme jo të mira. Më porositën të kem kujdes, të mos flas me njeri, madje më sugjeruan që të ikja jashtë shtetit. U thashë që këtë nuk e shkoj kurrë në mëndje dhe se nuk kisha pse të trembesha. Në fund të fundit unë isha profesor në shkollën e Fullcit dhe amerikanët i shoqërova me urdhër të partizanëve. Ata kishin bindje të padiskutueshme se fushata antiamerikane do të zgjerohej shumë...”. Vetëm kaq më shpjegoi atë natë Kostaqi për lajmin ogurzi, që kishte mësuar në Tiranë. Në tronditjen që përjetonte, lexohej qartazi makthi se diçka do të ndodhte dhe me të e i vinte keq që ishte i pafuqishëm për ta ndryshuar rrjedhën e fatit...

Arrestimi: Në emër të popullit

“Kostaq Stefa, në emër të popullit je i arrestuar!” Mjaftoi kaq dhe tre ushtarakët e paraqitur te porta një mbrëmje vjeshte do ta merrnin për mos ta kthyer kurrë tek streha e tij. Edhe pas kaq dekadash, Eleni gruaja që lidhi jetën me të, e ka në sy dramën e atyre çasteve. “I pari shkoi te dera Kostaqi. Pas tij u avitëm unë me fëmijët. Policët i komunikuan urdhrin e arrestit dhe menjëherë i hodhën prangat. Pastaj e tërhoqën me forcë dhe dolën në rrugë. Ngriva e tëra dhe nisa t’i ndjek nga prapa. Ashtu nxitimthi vrapova deri te hyrja e Degës së Brendshme. Pyeta aty, por ishte e pamundur për të mësuar gjë. Prita disa minuta dhe ika me shpresën se do të ishte ndonjë keqkuptim. Por fatkeqësisht jo....”. Teksa flet për dramën e të shoqit, Eleni ndalon në momentet e përballjes me njerëzit e sigurimit. “Menjëherë pas arrestimit e nisën në Tiranë. E mbajtën tre muaj në hetuesinë speciale aty dhe e rikthyen Degën e Brendshme të Beratit. Një ditë më thirrën dhe mua atje. Shkova me shpresën e ndonjë lajmi të mirë. Më priti në zyrë njëri nga hetuesit e Kostaqit, i cili pas pyetjeve standarde, doli aty ku i interesonte. “Ju jeni mësuese, - më tha. - Besoj se do të kuptohemi mirë?”. - “Po”, i thashë. “Pa më thuaj sa herë ka ardhur Harri Fullci në shtëpinë tuaj?, “Fullci në shtëpinë tonë?! As edhe njëherë”,- iu përgjigja aty për aty. “Nuk besoj. Po mbledhjet që ka bërë tek ju me miqtë e tij?!” -”Në shtëpinë tonë, Fullci nuk ka qenë kurrë. Asnjë mbledhje sekrete nuk është bërë te ne”,- iu përgjigja unë. Pastaj ai ndërroi taktikë dhe me një lloj mirësjellje të stisur pohoi se Kostaqi kishte deponuar të kundërtën. “Nuk besoj kurrë që tim shoq të thotë gjëra të paqena. Ma sillni këtu t’ia them në sy.”, i thashë unë e turbulluar. Hetuesi shtrembëroi fytyrën dhe me vështrimin nga dritarja ma bëri me shenjë të dilja nga zyra. Ashtu bëra...


Vendimi: “Dënim me vdekje”

“Gjyqi i Kostaqit u bë në mesin e janarit 1948. Ishte një gjyq ushtarak me dyer të mbyllura. Mjaft nga të njohurit më thanë të përgatitesha për më të keqen. Sidoqoftë në ditën e caktuar u paraqita në kinemanë e qytetit, ku ishte paralajmëruar zhvillimi i tij. Kur mbërrita aty i pari që takova ishte një komshiu ynë. Me zërin që i dridhej më tha se çdo gjë kishte mbaruar dhe Kostaqin e kishin dënuar me vdekje, me pushkatim. Mu errën sytë dhe nuk dija çfarë të bëja. Ndenja një çast sa përmblodha veten dhe mora rrugën për në shtëpi. Sa mbërrita aty, ja behën njerëzit me radhë. Dënimi i Kostaqit kishte rënë si rrufe në qiell të pastër. Çfarë kishte bërë? Cilin kishte tradhtuar? Kë kishte vrarë? Cila ishte veprimtaria armiqësore e tij? E vetmja shpresë që na ngrohte ato momente ishte rishqyrtimi nga Gjykata e Lartë. Vetëm ajo mund të ndërhynte për t’i falur jetën. Po ende pa mbërritur përgjigjja prej saj, një tabor me policë trokitën në portën e shtëpisë dhe bënë konfiskimin e pasurisë. Diku pas një muaji nga Gjykata e Lartë na njoftuan se Kostaqit i ishte falur jeta. Nga dënim me vdekje ia kishin konvertuar në 101 vjet burg, të cilin do ta vuante në burgun e Burrelit. Kjo na gëzoi pa masë dhe në shtëpi filluan të na vijnë njerëz për urim. Sidoqoftë momentet e gëzuara nuk do të vazhdonin gjatë. Një ditë krejt papritur kur djali i madh, Alfredoja do çonte ushqimet për Kostaqin te Dega e Brendshme, oficeri i rojës, duke ia kthyer mbrapsht do t’i komunikonte lajmin e tmerrshëm: “Për Kostaq Stefën i keni këto? Thoni rroftë Partia, se ai është pushkatuar sot në mëngjes”. Nuk desha t’i besoja asaj që më tha Alfredoja me lot në sy dhe u nisa vetë për aty. Po edhe mua më thanë të njëjtën gjë. U kujtova për vendimin e Gjykatës së Lartë, por ishte e kotë. Ata rrinin përballë meje sikur mos të kishte ndodhur gjë dhe ma bënin me shenjë të largohesha prej aty. Një çast e humba durimin dhe nisa t’i shaja me zë të lartë, por shkelmi i njërit prej policëve më hodhi për tokë. Ndenja ashtu e përhumbur për disa çaste dhe pastaj mora rrugën për në shtëpi. Nuk e di se si mbërrita deri aty, po mbaj mënd që bashkë me fëmijët ia dhamë kujës me dënesë”.


Barbaria e natës së 3 marsit ‘48

Ishte natë kur i nxorën nga qelia, një natë marsi e errët pa hënë. I futën në gazin e Degës së Brendshme dhe i drejtuan tek vendi i pushkatimit. Të dënuarit me vdekje rrinin në heshtje dhe deshifronin secili në mënyrën e vet atë që i priste. Të mbështetur në supet e njëri-tjetrit, kujtonin kalvarin që kishin lënë pas, pa kuptuar çfarë do të ndodhte më tej. Madje, as Kostaqi, përkthyesi i aleatëve gjatë luftës, nuk ishte në gjendje të përkthente gjuhën e barbarisë që i shoqëronte në fundin greminor. “Këtu!” thirri eprori i skuadrës së pushkatimit dhe ata u shkundën nga përgjumja e thellë. Me sa dukej djalli vet kishte gjetur humbëtirën. U dëgjua breshëria e parë. Pastaj një breshëri tjetër. Kostaq Stefa ra në rrënjët e gëmushës. Pas tij ranë një nga një tre të tjerët. Lopatat që kishin hapur gropën e zezë, tani po kthenin baltën në vendin e saj, por me një ndryshim, për të bërë mbulojën që “dheu s’e fsheh dot”. Mjaftoi kaq dhe përkthyesi i viteve të luftës me tre të tjerë, u bënë shokë me baltën e përroit të Uznovës. Miqtë e tij u harruan në harrim. Sidoqoftë, misteri nuk do mbetej i tillë përgjithmonë. I fundmi i dëshmitarëve të natës tragjike, një ditë do të hapte gojën. Njerëzit e mirë do të nxitonin për te vendvarrimi i fshehtë. Kazmat do takonin eshtrat e pleksura me telin me gjemba dhe historinë e dhimbshme të natës pa hënë të 3 marsit ‘48. Dalëngadalë do të zbulohej dhe barbaria, që mjeshtri i përkthimeve Kostaq Stefa, nuk mundi ta përkthente ato çaste fatale.


Dhurata e Jordan Misjes

Familjarët e Kostaq Stefës, përkthyesit të amerikanëve gjatë luftës, janë të lumtur që kanë mundur të ruajnë nga koleksioni i tij një dhuratë të Jordan Misjes. Është një portret, që piktori i martirizuar në barrikadat e luftës për liri, e ka punuar me merak gjatë ditëve të miqësisë me Kostaqin. Eleni, e shoqja e tij, kujton se Jordani, një nga shokët e afërt të Kostaqit kur ishte mësues në Dibër, iu lut një ditë për t’i pozuar dhe hodhi në telajo portretin e tij. “Jemi në luftë, - i tha - dhe e nesërmja nuk i dihet”. Qysh atëherë, rrëfen e moshuara 100-vjeçare, e kemi ruajtur si diçka të rrallë e të shenjtë.

Panorama
24 shkurt 2009