Kush janë Dibranët ?

[biligoa]

Për çështjen shqiptare shkriu jetën dhe pasurinë Personalitet që rezaton shembëlltyrë

Në torbulencat që po përjeton sot lidershipi shqiptar në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, kur pa përjashtim partitë politike shqiptare në vend të afrimit dhe të shtrëngimit të duarve, kanë drejtuar gishtërinjtë e shtangur për t’ia nxjerrë sa më thellë sytë njërit- tjetrit, duke ndarë popullin shqiptar copa- copa, kur gogolat nga brënda dhe shtetet fqinje rreth nesh gëzohen dhe fërkojnë duart, duke i parë me sehir zënkat tona, me shpresë se do të rrjepin edhe pak nga territoret tona, nga gjaku ynë, apo nga shkelja e të drejtave tona, sot kur ne më shumë se kurdoherë lypset të mësojmë nga historia jonë, për të konsoliduar forcat dhe energjitë tona , aty ku mbrohet, ruhet e ndërtohet dinjiteti ynë mbarëkombëtar, vendosëm të paraqesim para opinionit tanë lexues, Fuad Dibrën, patriotin e shquar nga Dibra e Madhe, patriotin dibran dhe mbarëshqiptar (1886-1944),për të na qenë shembëlltyrë dhe për të parë se si duhet punuar dhe sakrifikuar për kombin tonë të përvuajtur,për të mos na u përsëritur gjërat, dhe se si duhet të sillemi, po qe se vërtet ia duam të mirën kombit dhe vetes sonë.

Fuad Dibra, ky patriot dibran dhe mbarëshqiptar me shpirt martiri për çështjen kombëtare shqiptare, shkriu tërë pasurinë e madhe që kishte, refuzoi ofiqet mashtruese, dhe në Konferencën e Paqes në Paris më 1919-1920, ku u arrit që Shqipëria të njihet si shtet i pavarur, vuri në dispozicion dhe harxhoi më shumë se 500 mijë franga ari.

Kjo fëtyrë e lavdishme e patriotizmit dhe e atdhedashurisë shqiptare, si gjithnjë edhe sot shndërit me shembëlltyrën e saj , kur të gjithë duhet të bëhemi si një grusht i vetëm, e t’i tregojmë botës seriozitetin tonë për kauzën mbarëshqiptare, sepse ende nuk e kemi punën të sillemi komodë, krahas këtyre rreziqeve që i kemi pranë.
E pashë të udhës të vë dritë në figurën e patriotit Fuad Dibra, që të na shërbejë si shëmbull të vetëdijësohemi e të bashkohemi në zgjedhjen e rrugës së drejtë në këto çaste vendimtare për kombin tonë në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Kosovë Lindore (Luginë e Preshevës), Mal Të Zi e Çameri..

Sakrifica për Shtetin Etnik Shqiptar

Fuad Dibra u takon figurave më të shquara të patriotëve të denjë dhe të pastër që për Shqipërinë e Pavarur Etnike shkriu tërë pasurinë e tij të madhe, tërë arin, shkriu jetën e tij , dhe nga Shqipëria as mori e as kërkoi gjë. Ky burrë mbi burra, siç e quan populli, tërë jetën e tij ia dedikoi popullit dhe kauzës së Shtetit Etnik Shqiptar, duke sakrifikuar dhe duke mos prituar që të jetë atje ku e lypte nevoja dhe të sjellet ashtu si e lypte nevoja e popullit, ku bisedohej për vendosjen e bazave të shtetit shqiptar.

Kur shqiptarët me karakter të lig asokohe vraponion pas posteve dhe pasurisë, duke grumbulluar pasuri mbi pasuri dhe ar mbi ar, Fuad Dibra zgjodhi rrugën e drejtë e të ndershme të atdhedashurisë dhe të patriotizmit, duke u përpjekur gjer në vetëmohim për shqiptarët e Shqipërinë, duke luftuar kundër cungimit dhe grabitjeve të tokave shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në Londër më 1912-1913 dhe në përsëritjen e kësaj padrejtësie në Konferencën e Paqes në Paris me 1919-1920. Këto ngjarje e tronditën pamasë shpirtin e Fuadit, i cili me me ngulm vazhdoi përpjekjet e tij për t’i bashkuar shqiptarët rreth një programi, siç thoshte ai , “të aftë për të siguruar shpëtimin tonë kombëtar, konkretizimin e ëndrës së qindramijëra martirëve të kombit për realizimin e të drejtës për Shqipërinë Etnike dhe për ta shpëtuar nga kthetrat grabitqare të fqinjëve”. Ai ishte më se i bindur dhe i patundshëm për plotësimin e këtij ideali të shenjtë dhe thoshte: “Do ta bëjmë Shqipërinë me kufijtë e saj etnikë patjetër, pse edhe sikur Evropa të dëshirojë me na i dhunuar të drejtat tona legjitime, na të bashkuar rreth flamurit të Kastriotit, do të jemi një bllok i pathyer që me fuqinë e armëve tona do t’i fitojmë vetë të drejtat që na takojnë”.
Fuad Dibra ithtar dhe lëvrues i palodhshëm për Shqipërinë Etnike, në krye të Kolonisë së Shqiptarëve të Stambollit shkrinte pamëshirë çdo gjë që kishte, edhe pasurinë e tij shumë të madhe, për të mbrojtur të drejtat e shqiptarëve dhe të Shqipërisë kudo në Evropë, dhe su pendua asnjëherë. Ky martir edhe në momentet e fundit të jetës së tij na len tri porosi : “ Me u bashkuar tërë shqiptarët rreth një ideali të vetëm, rreth realizimit të shtetit tonë etnik shqiptar, me u vëllazëruar dhe me u bashkuar në mënyrë të përsosur, që përçarjet e nxitura nga propagandat e huaja , të cilat mundohen drejtpërdrejt të na ndajnë , të mos munden me gjetur vend ndër ne, dhe së fundi , me çfarëdo çmimi të jetë , me përmbushur idealin e konkretizimit të Shqipërisë s’onë Etnike. Këto porosi të trashëguara prej martirëve brez pas brezi, do t’i dëgjojnë me krenari dhe shpresë zogjtë e shqipes”, thoshte Fuadi.
Qeveritë e shumta që shkonin e vinin në Shqipëri kërkonin bashkëpunimin dhe rënien dakord të Fuad Dibrës për poste të ndryshme, bile edhe me lutjet direkte të drejtuesv italianë , mirëpo shpirti i pastër dhe patriotik i Fud Dibrës, i refuzoi të gjitha dhe asnjëherë nuk u dakordua që të vihej në shërbim të të huajve. Kjo sjellje e tij prej patrioti bënte jehonë të madhe dhe ngushëllonte zemrat e motrave shqiptare të mbetura pa vëllezër, të nuseve pa burra dhe të nënave pa djem , të cilët kishin dhënë jetën e tyre për mbrojtjen e atdheut.



Përpjekje për t’I afruar shqiptarët rreth një programi

Deri në fund të jetës së tij ai punoi për bashkimin e trojeve shqiptare, për bashkimin e tërë shqiptarëve , “se të drejtat tona mund t’i fitojmë vetëm po të jemi të bashkuar”, thoshte ai.
U lind në Dibër të Madhe në vitin 1886 dhe qysh në moshën e re u vu në radhët e lëvizjes kombëtare shqiptare ku bënte pjesë edhe i ati Ismail Pasha, deputet i Dibrës në Parlamentin turk, i cili ishte njëri nga personalitetet e para dhe organisues i Kongresit të Dibrës më 1909, që u mbajt në shtëpinë e tij, ku morrën pjesë delegatë nga të gjitha vendet shqiptare, dhe ku u morrën vendime të rëndësishme për fatin e ardhmërisë së kombit shqiptar. Ismail Pasha ishte patriot i dëshmuar dhe me pasurinë e madhe të trashëguar radhitej si njëri nga zengjinët më të mëdhenj të Ballkanit.
Fuad Dibra pasi mbaroi shkollën fillore në vendlindje shkoi te i ati në Selanik, ku mbaroi shkollën e mesme dhe studimet universitare – fakultetin e drejtësisë në Selanik dhe Zvicër. Babë e bir influencën e tyre në mesin e pasanikëve e përdorën për t’i dhënë shpirt çështjes kombëtare shqiptare. Fuadi me pjekurinë e tij universitare që dispononte , bashkë me të atin Ismail Pashën , bënë një veprimtari të madhe edhe për organizimin e Kongresit të Manastirit, ku u vendos fati i alfabetit shqip. Lufta që u bë në këtë kongres për të bindur pjesëmarrësit për përdorimin e gjuhës shqipe, për nga forca i ngjante luftës së pushkës, dhe askush nuk e përdori këtë armë morale më shumë dhe më bukur se sa Fuad Dibra, për t’i bindur ata që preferonin alfabetin arab në vend të atij shqip. Ky patriot veç ndihmës morale, çështjen shqiptare e ndihmonte edhe materialisht, duke përballuar shpenzimet e aktiviteteve të shumta, ose duke blerë lokale për mbajtjen e mbledhjeve të ndryshme me rëndësi historike kombëtare. Ndoqi me vëmëndje lëvizjen e Xhon Turqve dhe shpejtonte të përfitonte nga rasti i krijur në horizontin ballkanik, duke ndje nevojën se duhet vepruar shpejt para se të bëhet vonë. Punoi aktivisht me delegatë të ndryshëm dhe organizoi e financoi dy komisione të kryesuar nga Haxhi Ismail Manastiri dhe Haxhi Vildani ku merrnin pjesë figura të shquara si Abdyl Ypi, Fadil Pashë Toptani, Fuad Pashë Prishtina dhe Ali Pashë Velikarda, që shëtitën anekënd trojeve shqiptare dhe përgatitën terrenin për reformat e Kongresit të Manastirit dhe për veprimtari tjera mbarëkombëtare shqiptare.


Më shumë se gjysmë milionë franga ari
për mbrojtjen e çështjes shqiptare


Pas vdekjes së tet, Fuadit i propozuan të vinte kandidaturën për deputet në parlamentim turk, por ai nuk pranoi.
Si edhe shumë herë tjera në vitin 1921 nuk pranoi ofertën e Kabinetit të Sulejman Delvinës për postin e ministrit.
Nuk duhet të lëmë pa përmendur edhe vitin 1913, kur dibranët ishin të detyruar nga masakrat serbe t’i braktisin shtëpitë e tyre, ndërsa Fuadi u ndihmoi të gjithëve si vëlla dhe mik, duke ua lehtësuar dhembjen.
Menjëherë pas Luftës së Parë Botërore vazhdoi me vrrull aktivitetin e tij patriotik në Koloninë Shqiptare të Stambollit dhe me përkrahjen e tij materiale.U themeluan shumë klube dhe u hapën shkolla shqipe me 450 nxënës shqiptarë, në krye të të cilëve ndodheshin mësuesit si Riza Drini, Mumtaz Kokalari, Nesip Voshtina, Qemal Baci etj.
Kolonia Shqiptare e Stambollit dërgoi delegacionin e saj në Konferencën e Paqes në Paris që u mbajt më 1919-1920, të kryesuar nga Fuad Dibra ku merrnin pjesë anëtarët Halil Pashë Gjirokastra, Mihal Shan Tepelena, Pier Bonati dhe Benedik Bilishti. Këtu kishin ardhur edhe përfaqësues të Kolonive tjera shqiptare nga Amerika, Rumania dhe trojet e tjera shqiptare. Me këtë rast Fuad Dibra vuri në dispozicion dhe harxhoi më shumë se gjysmë milionë franga ari për mbrojtjen e çështjes kombëtare shqiptare. Në Paris të deleguarit qëndruan 17 muaj me shpenzimet e këtij patrioti, dhe pas shumë peripecive të krijuara nga shtetet e mëdha dhe armiqtë, u arrit në këtë Konferëncë të Paqes në Paris dhe nga Lidhja e Kombeve, që Shqipëria të njihet si shtet i pavarur, por nuk u arrit për fat të keq që të ndreqeshin padrejtësitë që ishin bërë me copëtimin e tokave shqiptare nga Kongresi i Berlinit më 1878, dhe nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër më 1912-1913.
Duke shkrirë tërë pasurinë e vet për çështjen kombëtare dhe duke mos pranuar postet joshëse të ofruara nga të huajt, Fuad Dibra u dha të kuptojnë të gjithëve, se duhet të dallohet vullneti për t’i shërbyer atdheut nga ambicjet për pozitë. Ai ishte shumë i pasur, por kur çështja kombëtare shqiptare u vu në tryezën e negociatave të Fuqive të Mëdha, nuk u hamend fare dhe nuk nguroi të sakrifikonte , duke u hedhur në luftën e tmerrshme dhe të padrejtë që i bëhej atdheut të tij të dashur, duke luftuar si hero gjersa shkriu tërë pasurinë e tij, për një Shqipëri Etnike. Këtë parim e ndoqi gjatë tërë jetës së tij, por edhe në Konferencën e Paqes në Paris më 1919-1920 dhe në Komitetin Kombëtar të Kongresit të Lushnjës.
Populli shqiptar e din fare mirë dhe nuk do ta harojë kurrë, rolin që luajti ky patriot në çastet kur ishin në lojë fatet e Shqipërisë.
Biografëve të Fuad Dibrës iu desht shumë kohë për ta bashkërenditur rrugëtimin e këtij patrioti, sepse ky bënte punë të mëdha , por nga ana tjetër ishte shumë modest , duke i dhënë atdheut gjithçka , e duke mos kërkuar asgjë prej tij.
Kjo shembëlltyre e shqiptarizmit si parim nuk pranonte kurrë tu jepte ndonjë shënim gazetarëve për jetën e tij dhe për veprimtarinë atdhetare. Megjithatë për veprimtarinë e tij hasim shkrime të shkruara nëpër gazeta, por edhe më shumë tregonin shokët dhe miqtë e tij , për këtë patriot me shpirt graniti që me vendosmëri të pashoqe nuk u lodh së kontribuari për atdheun, për Shqipërinë e Pavarur dhe Etnike në trojet e veta shekullore.
Në fund të jetës së tij Fuad Dibra u kthye në atdhe. Ndërroi jetë më 22 shkut të vitit 1944 në Tiranë, ku iu bë një varrim madhështor dhe e qau i tërë populli me lot në sy dhe me dhembje të thellë në zemër, sepse u nda përgjithmonë nga luftëtari i palodhshëm për të mirën e atdheut.
Përkundër interesimit tonë nuk kemi arritur të gjejmë qoftë edhe një fotografi të këtij personaliteti kombëtar me bëma të mëdha.Ky tekst le të shërbejë edhe si apel për ata që kanë ose dijnë për ndonjë fotografi të Fuad Dibrës.

Autor: Rexhep TORTE

[biligoa]

“I heshtur, as në varr nuk dua të jem”

Nexhat Agolli s’ishte nga ata që mund të qëndronte indiferent, as ndaj akuzave e as ndaj krimeve antishqiptare. Ai u deklaronte autoriteteve jugosllave e maqedonase:”Pritja në heshtje nuk më pëlqen. I heshtur unë, as në varr nuk dua të jem”dhe, mëtej u vinte në dukje se”në masat shqiptare vërehen zhgënjime përsa u është premtuariria, barazia dhe plebishiti”.Logjika e tij politike dhe juridike ishte e fuqishme aq sa këto detyroheshin që t’i përgjigjeshin disi me terminologji demagogjike e justifikuese të atij momenti politik:”Kah ajo ditë po shkohet, por le të kalohen njëherë plagët e luftës, e këto, pa dhëmbje nuk kalohen”. Por, Nexhati, me një vizion të gjërë kombëtar, vërente se gjithçka që po ndodhte kundër popullsisë shqiptare nuk ishe as e rastit, as kalimtare dhe aspak e justifikueshme, por tërësisht e pafalshme.

Ai, së bashku me vëllaun e tij, Qemal Agollin, Haqif Lleshin, Sali Lisin etj. ngrinte zërin tek udhëheqësit serbë e maqdonas, përkatësisht tek Svetozar Vukmanoviq Tempo e Lazar Kolishevski për lirimin e dhjetëmijë shqiptarëve që mbaheshin në izolim në Stacionin e Monopolit të duhanit në Tetovë në gjendje torturash dhe pa shpresë shpëtimi, nga të cilët brenda një nate qenë masakruar 1.200 veta, ashtu siç ndodhi edhe në Gostivar, Kërçovë, Dibër e gjetkë; për të cilët spekulohej tmerrësisht nën akuzën:”bashkëpunëtorë të fashizmit”.




Ndërhyrja e Nexhat Agollit aq e guximshme përbën një akt të madh atdhetar, duke shpëtuar mijëra jetë shqiptare nga vdekja e sigurt pa përfillur fatin e jetës së vet, kështu që mbi këtë bazë pati shumë familje shqiptare që e mbiquajtën meritueshëm shpëtimtar të jetës së tyre, e që e përcollën me buqeta lulesh.

Si deputet i popullsisë shqiptare, ai ngriti zërin që shqiptarëve t’u jepen të drejtat dhe liritë e premtuara, barazia kombëtare dhe simbolet e veta historike, e drejta e përdorimit të gjuihës,e drejta e arsimit dhe e kulturimit të masave shqiptare në gjuhën amëtare, barazia e përfaqësimit në pushtetin legjislativ, ekzekutin dhe gjuhësor.
Eshtë veçori e veprimtarisë kombëtare e tij që pa pritur se ç’do të ndodhte me fatin e vetëvendosjes kombëtare, krijoi dhe shtriu bërthama arsimore e kulturore në gjirin e vetë njësive ushtarake shqiptare gjatë luftës, si dhe në rimëkëmbjen e rrjetit shkollor e të aktiviteteve kulturo-artistike në terrenin e hapsirave shqiptare. Ai, qysh në procesin e vetëçlirimit nga pushtuesi nazifashist, i jepte rëndësi arsimit dhe kulturës, hallkë kryesore vlerësonte shkollën, kuadrin arsimor dhe tekstet shkollore. Me përkushtim të veçantë siguroi hapjen e Kursit pedagogjik shqiptar në Shkup, krahas atyre që hapeshin në Prizren e Prishtinë aso kohe dhe merrnin në ndihmë disa dhjetra arsimtarë nga shteti i pavarur shqiptar, pra nga Shqipëria. Më 1945 hapi shkollën ”Liria” në gjuhën shqipe, ndërsa për drejtor emëroi pishtarin e arsimit, Abdi Begun-Haxhiu.

Mandej, kujdesi i tij direkt ishte përqëndruar edhe tek nevoja e një Tribune publicistike të asaj kohe, në bashkëpunim me bashkëluftëtarët e vet:-Xheladin Hanën në Prishtinë dhe Ali Mullain në Dibër nxorrën në dritë gazetën e parë shqipe”Flaka”Kështu, kjo Tribunë publicistike e nisi fillin e jetës, prej nga filloi të rrezatonte mendimi dhe vullneti i popullsisë shqiptare, ndonëse pasoi cenzurimi dhe persekutimi i kësaj gazete së bashku me vetë nismëtarin e saj,Nexhat Agolli.

Në drejtim të vetëvendosjes kombëtare shqiptare, si Nexhati, poashtu edhe bashkëluftëtarët e tij dhe vetë popullsia shqiptare po vetëdijësoheshin se çështja e tërësi së kombëtare shqiptare po tradhtohej jo vetëm nga udhëheqja e shtetit jugosllav, por edhe nga vetë Fuqitë e Mëdha,të cilat deklaruan paprekshmërinë e kufijve të paraluftës, gjë që për kombin shqiptar përligjej ricoptimi i tij në dobi të Jugosllavisë. Dhe, nga baza juridike, Nexhat Agolli, gjithnjë e quajti Jugosllavinë krijesë artificiale, të ngritur mbi bazën e dhunës dhe të padrejtësisë kombëtare e njerëzore ndaj kombit shqiptar.

Nexhati e ndjeu thellë edhe shpatën tjetër të Beogradit ku, trevat shqiptare, nuk i la si një tërësi të vetme në përbërje të tij, por i coptoi midis tri republikave, ndonë se kishin kompaktësinë dhe vazhdimësinë etnike. Shovinistët jugosllav kishin vendosur që në përbërje të shtetit federativ të mos lejohej faktori unik shqiptar, ndërsa në të ardhmen të mos ekzistonte faktori unik shqiptar as në Gadishullin Ballkanik. Ai, kishte ardhur edhe në përfundim tjetër se: si fuqitë perëndimore edhe ata lindore ia kishin bërë me hile Shqipërisë si tërësi kombëtare dhe Shqipërisë si shtet i pavarur.

Dihet dhe fakti se,Nexhat Agolli dhe shumë atdhetarë të tjerë, kanë qenë të papajtueshëm me aneksimet e trevave shqiptareerbisë, Maqdonisë e Malit të Zi, kur dihet se ato janë etni shqiptare. Figura e Nexhatit bëhet edhe më madhore përmes konfrontimeve në vazhdimësi dhe pas Konferencës së paqës në Paris të vitit 1946 e deri në vitin 1949, duke qenë në brendinë e planeve antishqiptare të qarqeve sunduese serboj-ugosllave; ai e thoshte fjalën e vet kundër pabarazive dhe padrejtësive ndaj popullsisë shqiptare dhe jo pak ishte impulsiv.Por, mendimet dhe qëndrimet e tij nuk ishin të mby llura në vetvete, ato gjenin pasqyrimin e tyre edhe në organizimin e veprimtarisë ilegale e të programuar, thelbi i së cilës ishte dhe mbeti-bashkimi mbarëkombëtar shqiptar.

Lidhja e tij me atdhetarët e tjerë të shquar, siç ishin:-Rifat Berisha ish –nën kryetar i Këshillit Nacionalçlirimtar të Kosovës e Rrafshit të Dukagjinit, Xheladin Hana ishte drejtor i gazetës”Rilindja” dhe me disa aktivistë të tjerë, kishte tërhequr vemendjen UDB-së qëndrore të Jugosllavisë. Kështu, në maj të vitit 1948, shkarkohet nga funksionet ekzekutive, kurse në mesnatën e 15-16 prillit 1949, arrestohet në banesën e tij, ndërsa, më 27-28 prill *49 ekzekutohet barbarisht e tinëzisht.

Nexhat Agolli, si luftëtar i ditur dhe i guximshem e si atdhetar i paepur, qe kthyer në legjendë, ndërsa vepra e legjenda mbeten burim frymëzimi. Ai përbën njërën nga figurat më të kompletuara me dije, me botkuptim të thellë kombëtar dhe plot virtyte për çka meriton nderime dhe respekt të thellë e të përjetshëm. Figura dhe vepra e tij përbën kushtrim për liri dhe bashkim kombëtar.

P. S.-Të dhënat janë marrë nga shënimet e profesorit të nderuar, z. Shaban Braha, kryetar i luftëtarëve të Tiranës, me rastin e mbajtjes së Simpoziumit, fjalën e rastit ia kushtoi figurës patriotike të Nexhat Agollit: atdhetar, intelektual, ushtarak dhe qe veritar i viteve të pasluftës në Maqedoni.-Lavdi veprës së tij !

Me nderime:- I. Egriu


Foto Nexhat Agolli

[biligoa]

Institucionet juridike dhe Jurisprudenca shqiptare e fillim shekullit të XX (1924-1939) ka patur ne mesin e saj, ndër sa e sa juristë te diplomuar në shkollat perëndimore, dhe një personalitet si Faik Shatku. Lindi në Dibër të Madhe më 12.06.1889 në një familje patriotike dhe atdhetare, ku perfundoi edhe shkollen qytetese, kurse arsimin e mesëm e ndoqi në shkollën tregëtare franceze, në Selanik. Duke qënë se familja e tij kishte emigruar në Turqi, si pasojë e pushtimit të Dibrës gjatë Luftes se Parë Ballkanike, shkon në Stamboll pranë familjes për të vazhduar studimet e larta në Fakultetin e Drejtësisë të Universitetit të Sutudimeve të Stambollit. Pranë këtij Fakulteti u diplomua dhe mbrojti doktoratën. Në Arkivin e Shtetit Shqiptarë, fondi 803 në dosjen e nëpunësve të lartë civilë jepet saktësisht jetëshkrimi dhe biografia e Faik Shatkut. Ku ndër të tjera parashtrohen elementet e gjëndjes civile dhe gjyqsore si: nëpunesia, vendi i emërimit, rroga mujore, shënimet mbi sjelljet morale të nëpunësit. Në fillim te vitit 1924 njëri nga shqiptarët e arsimuar, largohet familjarisht nga Turqia për t’u vendosur përfundimisht në Tiranë.

Në librin me autor gjermanin Michal Schmid-Neke, i cili titullohet “ Lindja dhe Perëndimi i diktaturës Mbretërore në Shqipëri 1912-1939 ” botuar në Oldenborg në vitin 1987 ndër të tjera shkruhet biografia e shkurtër e Faik Shatku. Ky autor jep të dhëna duke na treguar se Faiku Shatku ka qënë anëtarë i kabinetit të z. Kotta, në dy qeveritë e fundit para pushtimit të Shiperise nga Italia fashiste. Një herë si Ministër i Arsimit Kombëtar dhe më pas si Ministër i Drejtësisë. Në dt. 14.05.1924 Faik Shatku u emërua anëtar i gjykatës së shkallës së parë në qytetin e Elbasanit, e pastaj në Korçë. Në 11.02.1925 u emërua prokuror i gjykatës së shkallës së parë në Tiranë. Gjithashtu, Faik Shatku ka drejtuar dhe shoqatën e Kryqit të Kuq Shqiptar si kryetar i saj, nga viti 1930 deri në vitin 1932. Gjithashtu ishte gjyqtar, prokuror dhe kryeprokuror në Tiranë. Me 23.03.1925 u emërua këshilltar i ministrit të drejtësisë, detyrë të cilën e mbajti deri në vitin 1929. Gjatë kësaj kohe ai ndërmori një sërë reformash për shndrimin e ministrisë së Drejtësisë nga një institucion i veprimit burokratik në një institucion vendimarrës, inspektues, organizues të sistemit gjyqësor dhe kontrollues. Në Gazetën “Demokratia” organ i shtypit të qytetit të Gjirokastrës, më 24 korrik 1926 në artikullin:

“ Një intervistë me këshilltarin e ministrit të Drejtësisë” theksohej mendimi përparimtar i Faik Shatkut për organizimin e ri gjyqësor, në hapjen e gjykatave në zonat më të thella malore si dhe organizimin e ri të sistemit gjyqësor, në bazë të trupit gjykues me zhuri. Në pyetjen e bërë nga drejtori i gazetës “ Demokratia “, se pse nuk shihet i arsyeshëm krijimi i zhurisë ? Faik Shatku përgjigjet se “Sa për çështjen e zhurisë që pyesni, kjo pyetje kaq e vogël ka një rëndësi vitale në degën e drejtësisë. Zhuria barazohet me zhvillimin psikologjik të një populli. Ndër viset e qytetëruara, si për shembull në Francë, në këto kohët e fundit, ka një antikurant kunder këtij sistemi. Atje kur të gjithë mjetet e qytetëruara kanë gjetur gradën ma të lartë të përparimit, ky sistem duke qënë se po luftonte; nëpër viset tona ku jemi në fillimin e organizimit e të përmisimit të ligjeve dhe duke marrë parasysh psikologjinë e vendit, adoptimi i një sistemi të tillë, si mbas mendimit tim, thekson Faik Shatku, sot për sot nuk shihet i arsyeshëm.” Duke qënë se mendimi juridik dhe qëndrimi i mbajtur nga Faik Shatku përsa i përket drejtësisë me juri ishte tepër përparimtar për kohën, gazetari avancoi qëndrimin e tij në lidhje me një tjetër pyetje, e cila i referohej reformimit të gjykatave të Sheriatit, ai theksoi se: Në rastin e përmirësimit të dispozitave të kodit civil mund të merren parasysh dispozita të veçanta, për këtë qëllim mbasi të studiohet kthjelltësisht zakoni dhe psikologjia e popullit.” Shihet me së qarti se idetë e reformimit të pushtetit gjyqsor që kishte Faiku per sistemin e gjykatave të sheriatit, ishin ato që ky sistem përderisa pasqyronte interesat e popullsisë shqiptare dhe dëshirat e tyre duhet të egzistonin sepse ky sistem pasqyron ndërgjegjen dhe psikologjinë originalis të popullit. Gjithashu është më i përshtatshëm për të zgjidhur kontraditat dhe interesat e qytetarëve. Po në këtë vit emërohet anëtar i Këshillit të Shtetit dhe më pas zëvëndëskryetar i Këshillit të Shtetit. Këshilli i Shtetit duke qënë një institucion i përshtatur nga vëndet perëndimore kishte kompetenca të larta në drejtimin e kontrollit juridik, ekonomik, financar dhe shoqëror të vëndit. Qëndrimi që mbajti Faik Shatku në krye të këtij institucioni ishte i tipit, juris consultum. Pra qëndrim kontrollues dhe konsultues të vendimeve dhe të projekt-amendamenteve ligjore dhe të akteve nënligjore. Po ashtu ishte Kryeprokuror i Përgjithshëm i Shtetit dhe Kryeprokuror i Përgjithshëm i Gjyqit Ushtarak të Naltë deri në vitin 1936 kur u emërua si Minister i Arsimit Kombëtar. Në zgjedhjet për Asamblenë Parlamentare, të Legjislaturës së III-të, e cila përbëhej nga një dhomë, më 10.02.1937 u zgjodh deputet i prefekturës së Elbasanit, së bashku me intelektualë të tjerë dibranë si, Abdurahman Dibra, Fiqiri Rusi, Hafiz Xhemali, Jashar Erebara këta në prefekturën e Dibres, si dhe Izet Shatku (Dibra), në prefekturën e Durrës-Tiranë. Kjo gjë pasqyrohet dhe në periodikun e kohës së Mbretërisë ashtu dhe në botimin e Kuvendit të Shqipërisë, të vitit 2005 me titull:

“ Ligjvënësit Shqipëtarë 1920-2005 ” ku ndër të tjera jepen lista emërore e deputetëve të ndarë në rang prefekture ku Faik Shatku, përfaqsonte prefekturën e Elbasanit.

Më 01.11.1936 u emërua Ministër i Arsimit Kombëtar ( Edukacionit ), post të cilin e mbajti dëri në vitin 1938, vit në të cilin formohet kabineti i fundit qeveritar, i kryesuar nga kryeministri Koço Kotta. Gjatë kësaj periudhe Faik Shatku dha ndihmesë të shquar në zhvillimin e arsimit kombëtar shqiptar. Ai për të realizuar ecurinë e punëve në institucionin që drejtonte angazhoi nëpunësa të arsimuar në vëndet perëndimore, si dhe reformoi sistemin pedagogjik duke e kasifikuar ate në shkolla foshnjore, fillore, dhe të mesme. Ai i dha rëndësi zhdukjes të analfabetizmit në përgjithësi, si dhe emancipimit të vajzave në shoqëri. Ngjarje e rëndësishme për kombin Shqiptar ishte dhe kthimi në atdhe i eshtrave të poetit të madh shqiptar Naim Frashërit në vitin 1937, me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së Pavarsisë dhe të 37 vjetorit të vdekjes së tij. Ky veprim u propozua nga ministri i Arsimit Faik Shatku, i cili kryesonte komisionin e kthimit të eshtrave të poetit tonë kombëtarë së bashku me Komandantin e Përgjithshëm të Xhandarmërisë kolonel Shefki Shatku. Me 01.06.1938 me ndryshimet që u bënë në qeverinë e kryeministrit Koço Kotta, Faik Shatku u mandatua si Ministër i Drejtësisë, post të cilin e mbajti deri në 07.04.1939. Gjatë kësaj periudhe ai nisi reformën për depenalizimin e disa veprave penale, të cilat rrethanat e kohës nuk i shihnin si sjellje me rrezikshmëri të lartë shoqërore, shfuqizoi disa ligje të vjetëruara si dhe riformatoi legjislacionin procedurial penal dhe civil. Rol të rëndësishëm Faik Shatku i dha dhe hapjes së Institutit Juridik, e cila ishte një shkollë 2-vjeçare në të cilën përgatiteshin me kulturë juridike kuadrot dhe specialistët në administratën gjyqsore dhe shtetërore të vendit.

Në gazetën periodike “Java” të dt. 02.06.1938 në artikullin “ Plotësimi i kabinetit Koço Kotta “ ministrant e rinj….shkruhej ndër të tjera se Z. Faik Shatku, Që kur erdhi në fuqi kabineti i sotshëm drejtoi me një zotësi të çquar dikasterin e arsimit. z. Shatku si ministër i Arsimit Kombëtar, ka treguar një veprimtari të lavdërueshme dhe një drejtësi të pashoqë. Shumë pa-drejtësira që rrethanat e kohës i kishin shkaktuar, zoti Shatku i vuri në vënd. Eshtë një nga juristat t’onë të shquar dhe na jep çdo shpresë se dhe në dikasterin e drejtësisë do të tregojë një veprimtari dobiprurëse për vëndin tonë. Si Ministër i Drejtësisë, Faik Shatku u morr gjerësisht me përthithjen e legjislacionit modern europian dhe përafrimin e sistemit gjyqsor shqiptar me ato të tipit Francez, Italian dhe Gjerman. Një rol tepër të rëndësishëm në atë kohë luajti dhe diplomacia shqiptare, përmes ambasadorëve të jashtëzakonshëm dhe fuqiplotë. Rol të rëndësishëm në zhvillimin e drejtësisë penale shqiptare kanë luajtur dhe lidhja e një sërë marrveshjesh dhe konventash, kundër kriminalitetit, ekstradimit, dhe përmisimit të sistemit penitenciar në Shqipëri. Me interes ishte dhe ratifikimi nga parlamenti monarkist shqiptarë i të parës Konventë midis “Mbretërisë Shqiptare dhe Republikës Cekosllovake mbi Ekstradimin dhe ndihmën Gjyqsore.” Kjo konventë mbante firmën e Ministrit propozues të Drejtësisë z. Faik Shatku ( d.v ). Qëllimi i kësaj konvente ishte i përbashkët : Për ekstradimin e keqbërësve, për ekstradimin në transit ( kalim ), dhe për ndihmën gjyqsore reciproke në çëshjet penale. Kjo marrvëshje ndahej në dy krerë: Ku kreu i pari fliste për ekstradimin e keqbërësve, eksradimin dhe ndjekjen e nënshtetasve si dhe pjesa për fajet në të cilën nuk i shtrinë efektet ekstradimi. Kurse pjesa e dytë, shtjellonte ndihmën gjyqsore në çështjet penale. Duke qënë dhe deputet në legjislaturën e III-të të Asamblesë Parlamentare merr pjesë në një sërë diskutimesh në lidhje me projekt-ligjet, paketat fiskale, amendamentet për reformimin e institucioneve dhe të ligjit për sistemin gjyqsor të vendit. Ndërsa përsa i përket parandalimit të kriminalitetit në shoqërinë e kohës, i përmbahej formulës cura + corrigenda (d.m.th, shërim dhe parandalim + drejtësi restauruese ). Jep konsulta sesi duhen zbatuar me korrektësi qarkoret dhe udhëzimet ministrore. Ishte për një sistem gjyqsor të decentralizuar në shkallë prefekturash dhe nënprefekturash.. Kjo gjë pasqyrohet dhe në shtypin e kohës. Në gazetën “ Drita ” të 12 marsit 1939 nën titullin “ Bisedimet e Parlamentit “ thuhet se: Z. Faik Shatku, Ministër i Drejtësisë propozoj që neni 1 i projekt-ligjit në bisedim të ndryshoj. Sipas tij, Gjykatat paqtuese të Shijakut dhe të Malsisë së Madhe të suprimueme në ligjin datë 25.03.1935, duhet të rikrijohen me juridiksionin e prefekturave omonime ashtu siç kanë qënë me ligjin mbi organizimin e drejtësisë. Pra siç shihet ai ishte për një juridiksion i cili vetëorganizohej në shkallë prefekture pa ndikimin e drejtëpërdrejtë të politikës. Nën titullin “ Fjalimi i Shk. Tij Ministrit të Drejtësisë z.Faik Shatku, mbajtur me gojë në darkën e 30 gushtit, të shtruar prej Qeverisë Mbretërore në hotel Internasional“ do ta niste kryeartikullin e saj Gazeta “Drita”, e 1 shtatorit të vitit 1938. Ishte një ngjarje e pazakontë, për arsye se dinastia Zogolli dhe Shqipëria festonin 10-vjetorin e themelimit të Mbretërisë Shqiptare. Për nder të kësaj ngjarje historike, u shtrua një darkë e cila u prijë nga fjalimi i z. Faik Shatku. Në ligjeratën e tij ai theksoi “sesi populli shqiptar kalojë nga një fazë e mbretërimit të artë të Skënderbeut, në një tjetër periudhë të mbretërimit të shëndritshëm të Mbretit Zog. Përparime të çuditshme janë bërë në gjirin e shoqërisë sonë kombëtare, si në konsolidimin e shtetit, në lartësimin e ndërgjegjes kombëtare, në sigurimin e një qetësie shembullore që ka fituar rekord të përbotshëm. Në artikullin e shkruar nga z. Fabian Morava, të dt. /…/2003 në revistën Klan, me titull

“ Kur ndërtohej Tirana “ ndër të tjera citon se “ Abedin Nepravishta u përket atyre personaliteteve të pakta të periudhës së Pavarsisë së vitit 1912-1939, si: Hil Mosi, Mirash Ivanaj, Faik Shatku të cilët qëndruan asnjanës në çështjet e ideologjisë politike”. Ndërsa një tjetër bashkombas dhe bashkëpatriot i Faik Shatkut, z. Xheladin Krifca do të shkruaj në gazetën “ Ndryshe” të dt../…/2007 në artikullin me temë :” Horizonte të reja në arsimin kombëtar” të cilën ia kushton veprës dhe kontributit të Faik Shatkut, si Ministër i Arsimit Kombëtar. Ndër të tjera ai shkruan se: “ Faik Shatku, i paisur me një kulturë juridike të shëndoshë, ai ka derdhur gjithë energjitë e tija mendore, në të mirë të atdheut. Faiku nuk ka bërë asnjëherë kompromis me rregjimet apo sunduesit që kanë shkelur vëndin tonë”.

Dhe është e drejtë që të përmëndim se në ndryshim nga kolëgët dhe politikanët bashkëkombas të tij të cilët ditën që t’i serviloseshin armikut dhe të jënë përsëri të parët në postet ministrore dhe në ofiqe, Faiku deshiroi që të qëndronte neutral dhe të mos merrte pjesë në jetën politike gjatë pushtimit të Shqipërisë nga trupat nazi-fashiste. Me pushtimin e Shqipërisë, më 7 prill 1939 nga Italia fashiste, largohet së bashku me mbretin Zog I dhe më grupin shoqërues për në Turqi. Në muajin mars të 1940 kthehet në atdhe, por fashistët e internojnë në Itali, pa asnjë motivacion. Në fillim e mbajnë në burgun e Barit, e pastaj në atë të Bergamos. Në maj të vitit 1941 lirohet nga burgu dhe kthehet në atdhe. Pas kthimit në atdhe, ai emërohet Kryetar i Komisionit të Kontrollit pranë Ministrisë së Financave. Ndërroi jetë në 15.04.1946 në Tiranë, në moshën 57-vjeçare, një nga ideuesit, krijuesit, dhe konsoliduesit, e institucioneve të Drejtësisë dhe të Jurisprudences Shqipëtare, në shtetin e porsa krijuar Shqiptar.



Shkruar nga: Saimir Shatku

[biligoa]

Nga Saimir Shatku

Faik Shatku, Jetëshkrim biografik. (Diber e Madhe, 12.06.1889 - Tiranë, 15.04.1946)

TORINO (ITALI) - U lind më 12.06.1889 në Dibër të Madhe, në një familje patriotike e atdhetare. Në vendlindje përfundoi shkollën fillore. Kur u bë emigracioni i popullsisë dibrane në vitin 1912, familja e tij u vendos në Stamboll, gjatë kësaj kohe Faiku vazhdonte studimet në shkollën e mesme tregëtare Franceze në Selanik.

Pas përfundimit të shkollës tregëtare në Selanik, kthehet pranë familjes së tij në Stamboll për të vazhduar studimet e larta në Fakultetin e Drejtësisë të Universitetit të Stambollit. Pranë këtij Fakulteti u diplomua dhe mbrojti doktoraturen.

Ne Stamboll, ai ushtroi detyrën e avokatit publik. Në fillim të vitit 1924, njëri ndërmjet Shqiptarëve të arsimuar, largohet familjarisht nga Turqia për tu vendosur përfundimisht në Tiranë. Në dt. 14.05.1924 u emërua anëtar i gjykatës së shkallës së parë në qytetin e Elbasanit, e pastaj në Korcë.

Në 11.02.1925 u emërua prokuror i gjykatës së shkallës së parë në Tiranë. Po ashtu ishte gjyqtar, prokuror dhe kryeprokuror në Tiranë. Më 23.03.1925 u emerua sekretar i përgjithshëm i ministrit të drejtësisë, detyrë të cilën e mbajti deri në vitin 1929.

Po në këtë vit emërohet anëtar i këshillit të shtetit dhe më pas zëvëndëskryetar i këshillit të shtetit. Po ashtu ishte kryeprokuror i përgjithshëm i shtetit dhe kryeprokuror i përgjithshëm i gjyqit ushtarak të naltë deri në vitin 1936 kur hodhi kandidaturën për deputet..

Në zgjedhjet për Asamblenë Parlamentare të vitit 1936 u zgjodh deputet i prefekturës së Elbasanit, së bashku me intelektualë të tjerë dibranë si: Abdurahman Dibra, Fiqiri Rusi, Hafiz Xhemali, Jashar Erebara këta në prefekturën e Dibrës, si dhe Izet Shatku (Dibra), në prefekturën e Durrës-Tiranë. Më 09.11.1936 u emërua Minister i Arsimit( Edukacionit ) post të cilën e mbajti deri në vitin 1938.

Gjatë kësaj periudhe Faik Shatku dha kontribut të shquar në zhvillimin e arsimit kombëtar. Ai rekrutoi nënpunesa të arsimuar në vëndet më perëndimore, si dhe reformoi sistemin pedagogjik duke e klasifikuar atë në shkolla foshnjore, fillore, dhe të mesme.

Ai i dha rëndesi eleminimit të analfabetizmit në përgjithësi, si dhe emancipimit të vajzave në shoqeri. Ngjarje e rëndësishme për kombin Shqiptar ishte dhe kthimi në atdhe i eshtrave te poetit të madh Shqiptar Naim Frasherit në vitin 1937, me rastin e 37 vjetorit të vdekjes së tij. Ky veprim u propozua nga ministri i Arsimit z.Faik Shatku.

Ai kryesonte komisionin e kthimit të eshtrave të poetit tonë kombëtarë së bashku me komandantin e përgjithshëm të xhandarmërisë kolonel Shefki Shatku. Më 01.06.1938 me ndryshimet që u bënë në qeverinë e kryeministrit Koço Kotta, Faik Shatku u mandatua si Ministër i Drejtësisë, detyrë të cilën e mbajti deri në 07.04.1939.

Gjatë kësaj periudhe ai nisi reformën për depenalizimin e disa veprave penale, shfuqizoi disa ligje arkaike si dhe riformatoi legjislacionin procedurial penal dhe civil. Me okupimin e Shqipërisë, më 7 prill 1939 nga Italia fashiste, largohet së bashku me mbretin Zog I dhe me suitët shoqëruese për në Turqi.

Në muajin mars të 1940 kthehet në atdhe, por fashistët e internojnë në Itali, pa asnjë motivacion. Në fillim e mbajnë në burgun e Barit, e pastaj në atë të Bergamos. Në maj të vitit 1941 lirohet nga burgu dhe kthehet në atdhe. Pas kthimit, ai emërohet kryetar i komisionit të kontrollit pranë Ministrisë së Financave. Ndërroi jetë në 15.04.1946 në qytetin e Tiranës.

2.Veprimtaria profesionale dhe kombëtare

Faik Shatku mund të themi me plotgojë hodhi bazat më të rëndësishme të arsimit kombëtar, përgjatë periudhës së mbretërisë Shqiptare. Gjatë kësaj kohe kur ai mbante postin e ministrit të arsimit kombëtar, kishte si pikësynim kryesor rininë. Ai e konsideronte atë “si shpresa e së ardhmes, dhe shtylla e atdheut. Po! Po Thoshte ai, për të qënë kjo rini shpresa e së ardhmes, shtylla e atdheut, duhet të formohet, të përgatitet, të paiset me një kulturë të shëndoshë, të frymëzohet me idealet e larta kombëtare, ato ide që ndezin gjakrat e shtyjnë për punë të mëdha.

Dhe pikërisht ky mision i rëndesishëm i është ngarkuar arsimtarëve. Detyra e arsimtarit, është e rëndësishme dhe funksioni i tij, është funksion i shenjt”. Fatmirsisht fjalimet, diskutimet parlamentare e debatet për arsimin kombëtar të z. Faik Shatkut janë publikuar gjersisht në shtypin e kohës. Në to gjejmë të pasqyruar realitetin e arsimit kombëtar dhe vështirsit për të luftuar analfabetizmin e cila ishte kthyer prolog i jetës së shqiptarëve si pasojë e skamjes.

Por për të mënjanuar keto vështirsi të jetës, Faik Shatku e shihte zgjidhjen e vetme në arsimimin e të rinjëve, hapjen e shkollave të reja fillore e të mesme si dhe institutet teknike dhe ato profesionale. Me iniciativen e tij u realizuan një sërë investimesh në ngritjen e shollave fillore nëpër fshatra dhe në qytete, si dhe paisjen e tyre me mjete arsimore e edukative. Kujtojmë këtu krijimin e institutit-femëror “Nana Mbretnesh”, ku me rastin e inagurimit të saj dhe të diplomimit të maturanëtve të parë të kësaj shkolle femërore, Faik Shatku mbajti një fjalim të rëndësishëm historik.

Në këtë fjalim ministri i arsimit z. F.Shatku theksoi se
“mbas kompletimit të këtij instituti me klasat, sot ai po nxjerr 13 maturantë, 9 të degës normale dhe 4 të gjimnazit, të cilat tash patën nderin të marrin dëftesat e pjekurisë. Por të jemi të sigurtë se numri i nxënësve vitin e ardhshëm do të rritet më tej. Mbas shumë përpjekjeve dhe një pune të gjatë në mësim, sot u kurorzua studimi i juaj duke marrë dëftesat e pjekurisë. Sot ju po leni bankat e shkollës. Disa prej jush mund të marrin karjerën e mësuesisë (pedagogjisë) e disa të tjera mund të kthehen duke qënë të kulturuar (shkolluar) në gjirin e familjeve të veta ose mund të ndjekin mësimet më të larta. Por sidoqoftë këndej e tutje, si juve, ashtu edhe vajzat e tjera që janë në vazhdim e sipër të mësimeve, ju pret një detyrë tjetër me rëndësi patriotike. Sot ju po kapërceni pragun e këtij instituti dhe po inkuadroheni në një shoqëri të re. Në shoqërinë e moralit, të arsimimit dhe të kulturës shqiptare. Në fund të këtij fjalimi shkëlqesia e tij z.Faik Shatku tha: Të dashtuna Maturantë ! Këto janë këshillat e mija që mund t’ju jap në këtë kohë kur po kaloni pragun e kësaj shkolle. Suksese në sfidat e tjera të jetës."

Përgjaët mandatit të tij si ministër i një qeverie mbretërore, Faik Shatku organizoi punën për krijimin e një federate sportive. Kështu me iniciativen e tij dhe të një grupi sportdashësish, ai hodhi bazat për krijimin e një djelmnije sportive. Ministria e arsimit gjatë asaj kohe, përveç detyrave në zhvillimin e arsimit kombëtar, në luftën kundër paragjykimeve dhe skepticizmit të kohës, dhe të analfabetizmit, hodhi themelet për krijimin e një federate sportive, për të rinjtë shqiptar, për ti nxitur në zemrat e tyre kulturën dhe edukatën sportive.

Përgjatë viteve 1936-1938 aparati arsimor i kryesuar nga z.Faik Shatku, i shpërndau bursa nxënësve nga rrethet e ndyshme të vëndit, jetimëve, të varfërve dhe nxënësve të shkëlqyer me qëllim paisjen e tyre me kulturë perëndimore. Përveç aktiviteteve të jetës arsimore të vëndit, me propozimin e Faik Shatkut i cili ishte njëkohësisht dhe Kryetar i Federates Sportive Shqiptare, janë realizuar dhe mjaft kampionate sportive ndërmjet klubeve sportive Shqiptare me ato Italiane si: (Ankona, Bari dhe Torino) dhe me ato të Serbisë.Ishtë karakteristikë e Faik Shatkut ndjenja e oratorisë dhe e patriotizmit.
Në një fjalim të mbajtur në 2 qershor 1936 të publikuar në gazetën “Vatra “ ai theksonte këto fjalë të cilat i dilnin nga zemra e shpirtit: ” I tanë kujdesi em i kushtohet djelmnis, e cila, e pajisun me virtyte të nalta të racës sonë,si besë, nder e burrni, e bindun dhe e disiplinume, fizikisht e forcnueme, mendësisht e naltësueme, me mendim të prerë. Atdheu mbi të gjitha gatitet në shkolla shtetnore për realizimin e idealit kombëtar.”
Por evenimenti më i rëndësishem i këtij ndriçuesi të arsimit kombetar ishte padyshim kthimi në atdhe i eshtrave të poetit tonë kombëtar, të Naim Frashërit. Kjo ngjarje ndodhi me rastin e 25-vjetorit të shpalljes së Pavarsisë së Shqipërisë dhe të 37-vjetorit të vdekjes së këtij bilbili të gjuhës shqipe. Ishte pikërisht 3 qershori i vitit 1937 ku një komision i përbërë nga z. Faik Shatku Ministër i Arsimit, z.Musa Juka, Ministër i Brendshëm dhe Kolonel Shefki Shatku Komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë, të cilët u nisën drejtë Stambollit për të marr eshtrat e poetit tonë kombëtar.
Gazeta “Shtypi”, një organ shoqëror dhe kombëtar i asaj kohe e përshkruan në këtë mënyrë emocionet dhe fjalët e ministrit të arsimit z. Faik Shatku, gjatë ardhjes së kortezhit me trupin e poetit kombëtar: “ I mallëngjyer z. Faik Shatku flet: Vllazër Shqiptarë ! Sot arritën në tokën e atdheut tonë eshtrat e Naim Frashërit ! Një mallëngjim i papërshkrueshëm në kët çast pushton shpirtin tonë, ndjejmë gëzim por në anën tjetër zemra mbushet njëkohësisht edhe me melankoli të patregueme kur mendojmë të kaluemen e vjershëtorit atdhetar, të Naimit, me plot mundime, përpjekjen e tij me plot sakrifica dhe kështu pa dasht lotët na ngjiten në sy ! Emni i tij tingellon vesh në vesh, fluturon buzë në buzë te të gjithë shqiptarët, i madh ose i vogël qoftë dhe ky fenomen është fare i natyrshëm. Gjuha amtare e palëvrueme gjeti në të, frymëzuesin e gjallë, artistin me plot elokuencë, gjeti nevojën e tij bilbilin e pa lodhur i cili, tue këndue, tue vajtue, anë e mbanë elektrizonte nervat e tanë popullit Shqiptar për me e zgju nga gjumi i randë dhe fatal.
Faik Shatku, në ndryshimet e qeverisë së at’hershme të kryeministrit Koço Kotta, u lirua nga pozicioni i ministrit të arsimit kombtar për të kaluar në drejtimin e dikasterit të drejtësisë. Por ai kurrë nuk e hoqi vëmëndjen nga dashuria që kishte për punën shkencore dhe pedagogjike, për këtë qëllim bashkëpunoi me kolegët e tjerë të këtij dikasteri për ti kurorzuar me sukses reformat e nisura prej tij. Fatkeqsisht, pushtimi i Shqipërisë nga Italia fashiste dhe fillimi i luftës së dytë botërore, do ta gjente Faik Shatkun të kalonte njërin pas tjetrit karvanet e vuajtjes nga pushtuesit fashist . E burgosin në muajin mars të vitit 1940 në burgun e Barit, dhe më pas e transferojnë në burgun e Bergamos, pa asnjë motivacion. Pas çlirimit të Shqipërisë punoi në Tiranë si kryetar i komisionit të kontrollit financiar pranë ministrisë së financave, deri në prillin e vitit 1946. Ndërroi jetë më 15. 04.1946 në Tiranë. Trupi i tij u përçoll me nderime për në banesën e fundit nga shumë bashkëkombas Shqiptar.

[biligoa]

Mirto Qormemeti-robi i fundit të luftës

Imazhi mbresës i një jete, që shtreson materiale të mbledhura vuajtjesh si rezultat granitesh të pashmangshme, ngjyrat e jetës së Mirtozan Qormemetit i cili, Shkruan dhe lexon shqip, sërbisht, gjermanisht dhe arabisht, kanë bashkëjetuar me dhimbën e kohës së kombit që i takoi. Atëherë tek ai, persiatjet e kalvarit të vuajtjeve të gati një shekulli histori janë ngulitur thellë në rrudhat e lëkurës të ballit të cilat në pamje të parë në miniaturë paraqesin një tkurje malore apokaliptike.
Edhepse që në fëmijërinë e hershme i mbetur pa prindër, pas kthimit nga Tirana 1916, ai vendoset te daja i tij në fshatin Ame, kurse në Dibër janë kthyer më 1948.
Të shkruash për të sështë e lehtë sepse sdi çtë kapësh më parë: fisnikërinë, trimërinë, talentin, këmbënguljen, vullnetin apo dashurinë për kombin.
Gjatë viteve 1918-1941 Dibra nuk kish shkolla shqip, prandaj mësuesit u shpërngulën në Shqipëri ku punonin në gati gjithë Shqipërinë si Said Najdeni, Haki Sharofi, Vebi Agolli, Haki Stërmilli etj... Ata që mbetën në Dibër punonin punë të ndryshme. Një prej tyre ishte edhe Riza Lata nga fshati Ame që punonte hoxhë fshati dhe na mësonte mësim fetar. Por në shtëpinë e tij mbas orëve të arabishtes na i mësontë shkronjat shqip dhe vjershat e Naimit, Çajupit etj... Vijonte në një frymë rrëfimin e jetës zoti Mirtozan duke u thelluar në detajet e vuajtjeve. Kur vërren se ne, rrëfimin e ndjekim me kureshtje vijon : Më 1935 shkova ushtar në Karlovë të Kroacisë, por shumë shpejt u sëmura nga një sëmundje ngjitëse, ata pas dy muaj më lëshuan në shtëpi në rehabilitim. Në ushtri më thirën prapë në fund të vitit 1938. Edhe pak ditë duhej që të përfundoja afatin ushtarak. Filluan luftërat nëpër Europë kështu që gjatë bombardimit të Beogradit më 6 prill 1941 isha në Petrovaredin (Zrenjanin) deri më 5 maj 1941. Njësiti jonë endeshte rreth Beogradit. Atëherë komanda na la të lirë, ata që mundën të shkojnë në shtëpi-shkuan, mirëpo në atë kohë gjermanët e kishin pushtuar vendin tonë dhe nga jugu i afroheshin Beogradit, kështu që ishte e pamundur të largohemi nga komanda dhe më 5 maj 1941 në Mitrovicë të stremit u dorëzua komplet njësiti jonë (IV Kraleski Puk).

Gjermanët na ngarkuan në kamionë dhe na nxorën diku në Vojvodinë ku i mblodhën të gjithë robërit e rrethit të Beogradit, afër 200 mijë robër. Për dy javë na sistemuan në Gjermani sipas profesionit, fesë, kombit, njohurive të përgjithshme dhe gjendjes psiko-fizike. Mua më sistemuan në një fabrikë qumështi në qytetin Krefeld afër Düsseldorfit.
Kësaj periudhe të erët iu shtua edhe periudha pas luftës së dytë ku intelegjenca u shua në forma të ndryshme. Fshatrat e brezit kufitar u internuan në Maqedoninë lindore, një pjesë u burgosën dhe me të dhjetëra të tjerë u vranë pa proçese gyqësore. Në fshatin tim u vranë tre fshatarë të pafajshëm nga policia kufitare dhe shërbimet e fshehta të UDB - së “gabimisht”. Dhe në çdo fshat tjetër nga dy e nga tre. Familjet që nuk u internuan u burgosën, burrat të cilët nga presionet psiqike (në burg) dhe kërcënimet për zhdukjen e familjeve u detyruan me dashje dhe padashje të bashkëpunojnë me sistemin, një pjesë e mirë e të cilëve me kalimin e kohës edhe u hyri në qejf bashkëpunimi. Me hapjen e kufirit shtetëror ishin të maltretuarit që të parët u shpërngulën në Amerikë dhe Europë. Kështu që sot janë boshatisur të gjithë fshatrat kufitare si: Spas, Ame, Krifcë, Banisht, Shullan, Jazulli, Kojnarë, Bomovë, Shushicë, Tarranik etj... Sot nga këto fshatra kanë mbetur me qindra tregime për proçeset gjyqësore të montuara.
Pra puna është mbi të gjitha… Jeta është komplekse dhe na mundojnë ligjet e saja. Unë shpesh dëshiroj të arrij më shumë se e konceptoj jetën por esapet s’më dalin dot. Sepse në të kam shumë episode të cilat kanë diç të veçantë në rrugë, familje dhe punë. Sot kur mundohem të evokoj kujtime vërrej se jeta më është ngatëruar, dhe më duket e gjatë sa tre shekuj, sepse në këto vende ka patur luftëra të vazhdushme por edhe gjatë kohës së paqës shqiptarët kanë qenë në luftë me

Bullgarët në Dibër s’kanë qenë të sigurt sepse grykën e Radikës dhe grykën e Drinit të zi shpeshherë e kanë kontrolluar forcat e Jusuf Ndreut - Xhelilit dhe Dan Camit e Hoxhë Muglicës. Kështu që bullgarët kanë krijuar të ashtuquajturën qeverinë e përkohshme të Dibrës me një komision të përzier, shqiptarë, sllav, turq dhe torbesh. Megjithatë para se të hynë forcat sërbo-franceze kanë lidhur për t’i pushkatuar 200 burra te zgjedhur të Dibrës. Por mekanizmin që e kanë pasur frikë, funksionoi. Jusuf Xhelili me Pop Maqellarën u dërgoi fjalë se nuk do të lëshon asnjë bullgar të gjallë nga gryka e Radikës dhe Drinit të zi në rast se ekzekutohen dibranët. Ndërsa periudhën e administrimit italian, Dibra e kujton me mall dhe nostalgji.
Dibra e Madhe siç i themi regjionit të Dibrës jashtë kufijve shtetëror, në periudhën e Italisë për radhë të parë në histori ka përjetuar një lulëzim kulturor, ekonomik dhe politik. Vështirë se do të këmi ndonjëherë ashtu lulëzimi. Edhe pse ka qenë periudhë lufte dhe mjaft e shkurtër ajo ka lënë kujtime të shumta në popull.
Plaku 93 vjeçar pasi shtërngon gishtat fuqishëm herë të njërës e herë të dorës tjetër sërish hudhet me bisedë në kujtimet e tij gjatë kohës kur ishte rob lufte, dhe pas orarit të punës flenim në baraka ushtarake nën mbikëqyrjen e disa pleqve rezervistë. Punonim 8 orë, ndërsa pasdite (në fillim me mbikëqyrje) shëtisnim nëpër qytet, merreshim me sport, mësonim gjermanisht nga fletushka e revista speciale për ne. Ushqimi në baraka vinte nga kuzhina ushtarake dhe nuk kishte ndryshim nga ushqimi i rekrutëve gjerman. Ndërsa ne muslimanëve na jepnin ushqim të veçantë dhe nuk na pengonin për namaz dhe Ramazan. Pas gjashtë muajsh na dhanë nga një kartolinë që të paraqitemi në shtëpi.
Pas një viti më transferuan në Düsseldorf në një repart të “Krup–it”, ku punoja në kaldajat qëndrore. Në vitin 1943 na dhanë të drejtë të pranojmë shtetësinë gjermane dhe të kalojmë në qytetarë të lirë gjerman. Dhe me këtë rast një numër i madh sllovenësh, kroatësh, hungarezësh dhe gjermanë nga Vojvodina u shtetëzuan.


Në fillim të vitit 1944 qeveria e Tiranës i kërkoi Gjermanisë t’i kthen shtetasit shqiptarë që gjinden në Gjermani si robër lufte jugosllav me pretekst që t’i angazhon në luftë me guerilën komuniste. Dhe më 20 maj kërkesa u aprovua dhe të gjithë shqiptarët të cilët ishin me prejardhje nga vendet nën administratën shqiptare u lëshuan në shtëpi me leje pushimi 30 ditë. Dhe pas kësaj të paraqiten në komandaqarkun për udhëzime të mëtutjeshme.
Të gjithë robërit nga Maqedonia Kah fundi i majit zbarkuam në Prizren nga një tren ushtarak, po atë ditë u nisëm për Tetovë nëpër Shar, prej ku të gjithë angazhuam karroca (taksi) dhe u shpërndamë nëpër qytete.
Në komandaqarkun e Dibrës nuk u paraqitëm ngase ato nuk e dinin ku e kishin kokën. Gjermanët ishin të demoralizuar nga lufta që po humbej, me të cilët komunikoja lirshëm dhe shpesh herë u shërbeja për përkthime të rëndësishme. Në fillim të shtatorit 1944 gjermanët tërhiqeshin për në veri. Ditën kur u nisën u përshëndetëm me oficerët që i njihja, njëri prej tyre më la një makinë shkrimi “Oliveti” dhe një pushkë të shkurtër italiane. Nuk më harrohen fjalët të një oficeri fisnik – “Sot e tutje do të jetoni me njerëz që s’dinë çka është WC”. E kishte fjalën për rusët.
Disa orë më vonë në qytet u fut pararoja e brigadës të shtatë sulmuese shqiptare. Në ballë të së cilës ishin të rinjtë dibranë nga Tirana. Flamurin e mbante Xheladin Krifca i cili më vonë u emërua ambasador në Kinë.
Këshillat nacionalçlirimtare i organizonte kryetari i këshillit të Dibrës, Aqif Lleshi, bashkëfshatar i imi, i cili nuk më mobilizoi për në front me pretekst se gjashtë vjet pa ndërprerje kam qënë ushtar dhe rob lufte. Por më propozoi dhe zgjodhi kryetar të këshillit nacionalçlirimtar për fshatrat Ame, Krifcë dhe Banisht.
Deri në fund të vitit 1945 brigadat shqiptare kontrollonin Dibrën dhe rrethin. Komandat brigade ishte Haxhi Lleshi, më të cilin ishim moshatarë dhe shokë klase në shkollën fillore sërbishte në vitet 1922-27. Kur ai mori urdhër të tërhiqet brenda kufijve të 1913 u duk qartë se bashkimi i trojeve shqiptare që aq shumë e kishin propaganduar komunistët ishte fars dhe se shqiptarëve të jasht Shqipërisë londineze u mbetej të mendojnë për një shansë tjetër historike.
Më 1951 Aqif Lleshi para se t’i rrethohet shtëpia ai i informuar prej dikujt kaloi përtej kufirit me afër tridhjetë anëtarë të familjes.

Po atë ditë në të gjithë Dibrën filluan internimet masive, arrestimet, bastisjet, por edhe ekzekutimet në brezin kufitar. Në Veles dhe Shtip u internuan rreth 60 familje, pronat e të cilëve iu bashkuan kooperativës me gjithë kafshë. Pleqtë, të sëmurët dhe shumë fëmijë vdiqën nga uria, ethet dhe tuberkulozi. Internimet zgjatën prej tre deri gjashtë vjet. Dibra në Veles dhe Shtip la shumë varre.
I ashtuquajturi revolucioni socialist në Dibër ka lënë plagë të pashërueshme më shumë se çdo qytet tjetër shqiptar.
Nga Dibra në gjermani kishte edhe robër të tjerë të luftës, shton Xha Mirto si: Nazif Mashkulli, Shefki Strikçani, Xhetan Kaja, Kareman Sela, Hisni Strikçani, Elmaz Duka, Hisni Markja, Kalosh Lleshi, Osman Shehu, Bajram Frangu, Aki Tollumi, etj. Shënimet tona nuk kanë të ndalur ata do ti mbeten historisë, Qëllimi i këtij shkrimi me rastin e trevjetorit të vdekjes së Mirto Qormemetit, ritushon që përmes robit të fundit të luftës së dytë botërore të prezentohet pjesërisht dhimba, dhe vuajtjet e popullit të këtij nënqielli.[/QUOTE]

[saura]

Familjet e medha marin e japin me familjet e medha Haqif LLeshi ka pas gruan nga fisi i Agolleve .Biligoa ,jam historiane dhe kam lexuar shume per luftrat ne Diber te madhe .

[skender76]

Pershendetje!

Komplimentet, dhe falenderimet e mia per informacionet qe ke sjell.

[biligoa]

Qëndresa Epope e Dibrës kundër pushtuesve, në luftën ANÇL

Nga Dine Kaca

Pushtimi fashist Italian, edhe ne Dibre vendosi garnizone te fuqishme ushtarake dhe kuestura, ndërsa ne krahina , posta karabinierë , etj. Krahas këtyre forcave ushtarake , vepronte edhe kontingjenti tjetër, si ai agjenturor, administrata fashiste, organizma te tjera dhe vegla ne shërbim te tij. I gjithë ky potencial , punonte intensivisht për fashistizimin e italianizmin e popullsisë dibrane. Fashizmi synonte te pakësonte e te shuante ndjenjat atdhetare te popullsisë vendase. Ai zhvillonte një larmi formash propagandistike dhe nga ana tjetër shtypte me dhune çdo vatër lëvizje antifashiste .

Fashizmi Italian , pas pushtimit, ne Dibër u njoh nga afër me psikologjinë e mentalitetin dibran, me traditat e zakonet, me ndjenjat atdhetare etj ne tërësi , dhe për krahina te veçanta e shtresa te ndryshme te popullsisë. Ajo qe e shqetësonte fashizmin , ishte se dibranet mbanin arme e municione te fshehura dhe se një dite Dibra do te mund te ngrihej ne lufte kundër tij.

Qëndresat anti fashiste te dibraneve u rriten me shume, kur fashizmi Italian përdori territoret Shqiptare ne agresionin kundër popullit grek Tetor 1940 – Prill 1941 dhe kundër popujve te Jugosllavisë ne prill 1941. Me dekret te posaçëm te Viktor Emanuelit te III, toka Shqiptare , si <> e Perandorisë italiane , u shpall ne gjendje lufte dhe hyri ne fuqi ligji Italian I luftës I vitit 1938. Me këtë ligj donin te tërhiqnin edhe Shqipërinë pas vetes kundër shteteve me te cilat Italia ishte ne luftë.1

Edhe nga popullsia dibrane u rekrutuan me force ushtare te cilët u dërguan ne frontin e luftës italo – grake. Disa prej tyre u vranë ne lufte , shumica e ushtareve shqiptare dezertuan, një pjese u hodhën ne anën e ushtrisë greke duke luftuar bashke me ta kundër fashizmit. Për këtë fashistet me njëherë krijuan një Komision qeveritar te posaçme për internime e burgime ndaj dezertoreve, sabotatoreve, dhe propagandisteve antifashiste. Me 25 nëntor 1940 me vendim nr. 12 internohen ne Itali 174 veta dhe me vendim nr. 15 date 2 janar 1941 u internuan dhe 65 atdhetare te tjerë. Ne mbarim te luftës Italo-Greke figuronin 444 emra te internuar ne Itali. Forma sabotimi ishin edhe grevat e punëtorëve. Ato ishin protesta edhe kundër luftës grabitqare te fashizmit. E tille qe ajo e punëtorëve dibrane ne rrugën Dibër – Librazhd. Ata braktisen punën ne prill 1941

Ne nëntor 1940 , Musolini i shkruante Hitlerit: “Një nga shkaqet e disfatës te ushtrive italiane ne frontin grek ishte tradhtia pothuajse e përgjithshme e forcave shqiptare , te cilat ngritën krye kundër forcave tona ….,,2

Mbas mbarimit te luftës me Greqinë, ne dy javët e para te prillit 1941, ushtria fashiste italiane, nga trualli shqiptar do te ndërmerrte agresionin kundër popujve te Jugosllavisë ne tre drejtime kryesore: Shkodër-Podgorice, Peshkopi-Dibër e Madhe dhe Lin-Struge-Ohër. Ky sulm i ushtrisë italiane, ishte koordinuar me atë te aleatit te saj te ushtrisë naziste gjermane e cila qe ne javën e pare te prillit 1941 ishte hedhur ne sulm kundër popujve te Jugosllavisë nga ana e lindjes.

Ne këto kushte populli shqiptar tregoi solidaritetin dhe përkushtimin për te luftuar se bashku me vëllezërit e tij shqiptar ne tokat e tyre brenda kufirit te Jugosllavisë, si dhe me kombësitë e tjera ne jugosllavi. Disa dite para sulmit te ushtrisë fashiste italiane , ne Dibër te Epërme, nga patriotet dibrane, u morën masa për sensibilizimin e popullit dhe mobilizimin e tij ne qëndrese antifashiste. Grupe atdhetaresh nga Dibra e Madhe, nga krahinat: Golloborde, Shupenze, Maqellare etj, nen drejtimin e atdhetarit te shquar Haxhi Lleshi, ngritën një front te zjarrte përballë ushtrisë fashiste italiane ne vijën kufitare qe shtrihej nga jug perëndimi deri ne veri te qytetit te Dibrës se Madhe, prej Mireshit-Sepetova-Vicisht-Cerenec-Bllate e Kllobcisht.

Lufta qe zhvilluar e ashpër. Luftëtarët dibrane, kishin bere qëndresë te fuqishme, forca e zjarrit te tyre, nuk e kish lejuar ushtrinë fashiste te përparonte drejt lindjes për ne Dibër te Madhe. Ne këtë kohe, nazistet gjermane e kishin thyer frontin e ushtrisë Jugosllave nga lindja dhe ushtaret e tanket e tyre u duken ne Dibre te Madhe. Përballë kësaj situate, luftëtarët Dibrane, te ndodhur ne mes te dy zjarreve, ne mënyrë te organizuar tërhiqen nga fronti i luftës përkohësisht.

Gjate këtyre luftimeve dhe me pas, mbeten te vrare dhe u pushkatuan mbi dhjete vete nga fashizmi si: Abdurrahim Hazis Lleshi Reshan, Vehbi Agush Jashari Kovashice te Maqellares, Fazlli Fetah Cami, Musa Rrahman Cami, Sefer Ramis Cami, Mahmut Dalip Cami ( te kater nga Vicishti), Mexhit Lezi si dhe Ejup Shahin Cami nga Dibra e Madhe , etj. Nga luftimet pati edhe shume te plagosur. Nga kjo qendrese e dibraneve, ushtria fashiste italiane pati dhjetra te vrare e te plagosur si dhe demtime ne bazen materiale ushtarake. Ne nje dokument thuhet: “Ne rripin kufizor te Dibres, ne fillim te armiqesise me Jugosllavine, elemente katundare shqiptare… bene ceshtje te perbashket me armikun duke rrokur armet kunder trupave tona”1 .





Mbas qendreses qe bene luftetaret dibrane dhe kapitullimit te ushtrise jugosllave me 17 prill 1941, fashizmi ndermori fushaten e ndjekjes dhe persekutimin e pjesemarresve shqiptare ne kete lufte. Krahas atyre qe u vrane e u pushkatuan , internoi , burgosi dhe denoi me burg mbi tridhjete luftetare. U dënuan : Ahmet Cami, Izet Cami nga Vicishti, Nuz Majtara, Tif Muca , Shaqir Skuka nga krahina e Maqellarës , etj. U internuan Aqif Lleshi, Gani Lleshi, Pellumb Lleshi etj .Haxhi Lleshi qe ishte drejtuesi kryesore i qendreses antifashiste, u detyrua te hidhet ne ilegalitet per te vazhduar luften antifashiste.2

1. (AQSH, raporti I komandes eprore te karabiniererise derguar kryeministrise, nr. 33/2, dt 08.06.1941)

2. (Maketi: Historia e LANC e popullit Dibrane fq 25-27)



Reç e Dardhe: << O fitojme dhe nuk dorezojme asnje arme , o vdesim te gjithe>>!

Mbledhja e armeve te fshehta , qe diktuar edhe nga qendresat antifashiste dhe pjesmarrja e dibraneve ne lufte kunder agresionit fashist qe nderrmori Italia ndaj popullit grek dhe popujve te jugosllavisë nga toka shqiptare.Ekspeditat ishin pergatitur dhe kryenin operacione ne te gjitha zonat e Dibres , me perjashtim te krahinave Rec e Dardhe .Gjate operacioneve , kishin hasur ne rezistence te forte , por gjithesesi ato kishin mundur te grumbullonin nje sasi te vogel armesh e municionesh.

Ne strategjine e taktiken fashiste , jo pa qellim ishin lene per ne fund krahinat Dardhe e Rec.Kjo per faktin historik se ato njiheshin si krahina me tradita atdhetare, kompakte e trimerore qe ishin shquar per atdhetarizem e trimeri , ne beteja te forta kunder pushtuesve, c’ka e veshtiresonte se tepermi carmatimin e tyre. Fashizmi nuk kishte nevoje per arme, por donte te shuante cdo vater e lidhje patriotike qe perbenin rrezik per te.

Termi carmatosje ne veshin , psikollogjine dhe mentalitetin e recianeve e dardhianeve tingellonte shume rende.Nese do te ndodhte kjo , do te ishte per ta poshterim i madh , do t’a quanin veten se nuk ishin me askushi .Edhe para fashizmit , pushtues te tjere qe nga turqit osmane , serbet , bullgaret , austrohungareze e te tjere , apo regjime anti-popullore , nuk kan mundur as t’i çarmatosin dhe as ti nenshtrojne.Arma ne duart e tyre ishte gjitheshka .Rrethanat historike , luftrat e njepasnjeshme , u kishin impunuar qe ta konsideronin armen pjese te qenies se tyre, me te cilen mbronin jeten e tyre e te femijeve, dinjitetin dhe nderin e familjes, lirine e shtrenjte dhe atdheun.

Ata kishin nje pervoje shume te pasur te trashëguar brez pas brezi , panvaresishte se ne te gjitha luftrat e betejat me armiqte pushtues, ne raportin e forcave, ata kishin qene ne pakice , por shpirti luftarak , atdhetarizmi ,optimizmi dhe vendosmeria i benin superior.Kurdohere fitorja ishte ne anen e tyre .Edhe ky, ishte nje faktor qe i bente keto dy krahina te vendosura ne perballjen me ekspediten ushtarake fashiste per carmatimin .

Krahinat e Dardhes e te Recit , gjithmone kane vepruar me organizmat e zgjedhura nga vet populli.Ato kishin detyra e te drejta komplekse , per te gjithe jeten e krahines,ku me kryesorja ishte ajo e mbrojtjes se atdheut.Keshtu , krahina e Dardhes drejtohej nga te << 15-tet e dheut>> ose siç mund te quhet nje <> i Dardhes , me perfaqesuhes te denje siysen Ndreu , Hysni Kaca, Hysen Bara, Hysen Cera , Misim Ahmeti (Cerpja), Rrahman Rasha, Ahmet Kazia , Vesel Sula , Muharrem Hoxha , Taf Shira, Ali Bajram Ndreu , Sul Cani , Met Kaca, Selim Hysa e Can Gjoka.Me vone per arsye vdekje, jane zgjedhur te tjere nga populli si , Xhetan Hakiku , Haziz Poleshi , Mehdi Kaca , e Sadik Cera . nje organizim te ngjashem drejtimi me Dardhen kishte edhe krahina e Recit,por jo me kuvend , por me pleqe.

Te dyja keto organizma te ketyre krahinave , kishin percaktuar pikat e beselidhjes dhe qendreses antifashiste. Debatimi dhe marrja e vendimit ishte bere ne baze fisi , fshati e krahine me moton”besa-bese”.Perfundimisht ishte vendosur :Se pari , ne perballjen me ekspediten ishte caktuar nga nje burre per shtepi , kryesisht te moshuar , te sprovuar ne luftra dhe ishte konsideruar si skalion i pare.Burrat e tjere dhe moshat e reja do te qendronin te gatshem , ne rast nevoje si skalion i dyte per lufte te armatosur.Se dyti , pjesmarresit e te dy krahinave do te grumbulloheshin ne menyre te organizuar ne Koder te Kaces te Dardhes.Se treti, asnje arme nuk do ti dorezohej pushtuhesit.Kur pushtuesit do te kerkonin dorezimin e armeve , fillimisht, pjesmarresit do te heshtnin deri ne kulmin e durimit.Se katerti , ne momentin qe do te shanin e do te perdornin forcen , do te hidheshin ne sulm deri trup me trup per t’i carmatosur armiqte.Ne se do te qellonin me arme e do te kerkonin forca ushtarake shtese per te shtypur popullin me dhune , do te nxireshin armet dhe do te ngriheshin ne “shtate e shtatedhjete”ne lufte kunder pushtuesit fashist.

Ajo dite erdhi.Ishte 8 shtator 1941.Sapo zbardhi drita , fshatrat e largeta te Recit filluan levizjen drejt Kodres se Kaces te Dardhes .Te paret ishin fisi Doda ne Tejmalle, Laci , Gjurra , Poga, Leka e Lusha ne Gjurre-Rec; Lusha Leka Sinani Laci Doda Toshi Lala e Troci ne Ndershene e Hurdhe-Rec; Shehu, Cara, Prenci e Hasani ne Bardhaj-Rec; Troci, Leka , Tanushi , Lala, Meci, Murati , Elezi e Uklala ne Thark e Zall-Rec; Troci , Kuqi, Doda, Peca , Shoti , Çajka, Prenci, Halili dhe Hasani Draj-Rec; Koka , Marku, Meziu ,Vladi, Tafa, Lami , Skeja, Sufa, Hysenaj, Bardholi e Shehu Kraj-Rec

Aty nga ora 09 rreshtat e burrave te krahines se Recit u futen ne territorin e Dardhes, ne tre drejtime kryesore: Lashkize – Tartaj –Koder e Kaces, Sorice – Merskane-Tartaj Koder e Kaces dhe Shenlleshen–Zall Dardhe –Koder e Kaces. Ne kete kohe ishin gati ne pritje te vellezerve te tyre Reçiane ,Dardhianet, tecilet levizen e u bashkuan me ta; fiset e Dardhes erpja , Hysa, Rasha , Topuzi , Ndreu , Cani , Poleshi e Hoxha ne Lashkize , Sorice e Merskane; Kaca , Cera , Xhediku , Cajkri , Luca , Bara , xhaferi , Demiri , Braka ne Tartaj e Nezhej ; Kazia , Cani , Sula , Murati , Ndreu , Hoxha , Shira , Rama , Cerpja , Hysa , Bara , Gjoka , Dervishi , Pira , Luca , Cala , Topuzi e Lushi ne Shenlleshen , Zall Dardhe e Lugjaj te Dardhes .

Kodra e Kaces ku do te mblidheshin Kreshnikët e Maleve te Krahinave Rec e Dardhe , ishte vendi me strategjik .Njerezit ishin ne ankth duke filluar nga femijet , grate e pleqte e te rinjete, qe kishin mbetur neper shtepia .Ata qendronin ne gadishmeri .Shume domethenes ishte momenti kur bashkoheshin recianet me dardhianet , shtrengimi i duareve besa e lidhur , vendimi i marre , i bente ata te ecnin krenare dhe zemertrimerore .

Burrat e ketyre aneve kur shkonin ne kuvende , per beteja lufte me armikun , visheshin me rrobat me te mira.Nenat, grate e motrat e tyre , i kishin pergatitur me kostumet me te bukura kombetare te krahines. Qe nga opingat me gjalma te bardha , corape te qendisur, tyrqe me gajtana ,kemisha te bardha me menge te leshuara, breza leshi te thurur me larmi ngjyrash , xhamadana te llojeve te ndryshme e me gajtana , kesule te bardhe e deri tek , sumullat e cisteket e sahateve qe xixellonin nga rrezet e diellit , krijonin pamje mahnitese , sikur te qen krushqit e nje dasme madheshtore.

Me kete veshje karakteristike te krahinave i jepnin te kuptonte ekspedites fashiste se; “ne jemi nje popull me kulture, kemi personalitetin e dinjitetin tone , se dime te vishemi , dime te flasim , dime shume mire te njohim mikun dhe armikun , dime te luftojme e te mbrohemi , se kemi ardhe dhe me nje mendim te perbashket ; “O fitojme dhe nuk dorzojme asnje arme , o vdesim te gjithe >>.Vetem nje gje na mungon sot : Ajo qe kerkoni ju , <> .Ate e kemi lene ne shtepi dhe kurre s’keni per ta marre.Paçka se sot jemi te paarmatosur , ne dime te luftojme edhe pa arme !Provojeni…”

Ora 10:30 . Kodra e Kaces ishte mbushur me rreth 700 kreshnike , ulur prane e prane njeri tjetrit. Ne syte e tyre lexohej , karakteri burreror, vendosmeria , pathyjshmeria ne perleshjen qe pritej nga casti ne caste.Ekspedita ushtarake ishte dislokuar diku , aty afer.Ne krye te saj ishte vendos komandanti Fashist , Major Xhaferr Bali .Nuk kishte vonuar dhe ekspedita kishte marre urdher nga ai duke krijuar nje kordon ne forme rrethi 15 metra larg nga vendi ku ishin ulur malesoret.Te gjithe vezhgonin menyren e levizjes te ekspedites dhe armatimet.Fiksonin ne detaje se si mund t’i kapnin e t’u merrnin armet , verenin se ku kishte gure , gardhiqe per te marre hunjte e mjete te tjera te forta per te sulmuar ekspediten.

Me pas edhe vete komandanti i saj me suiten qe e shoqeronte , ishte pozicionuar fare afer perballe burrave.Ishte befasuar kur te gjithe trimat e Dardhes , e te Recit kishin mberthyer syte tek ai dhe shoqeruesit e tij.Ai ishte vene perballe nje force gjigande burrash .

Gjithesesi e kishte filluar fjalen: << fashizmi eshte garantuesi I mbrojtjes suaj ,i qetesise puplike ,i zhvillimit , eshte e ardhmja juaj , prandaj nuk keni nevoje te mbani arme e municione .Ato do t’I dorezoni …>>Per disa minuta ai u perpoq t’iu mbushte mendjen dhe u drejtohej :<< Hëë , kush do te flase >>?Asnje nuk e kishte marre fjalen , por syte nuk ia kishin ndare Xhaferr Balit .Me kete qendrim , ata I thonin:<< mos u genje se do tu dorezojme arme , mos guxo te perdoresh forcen>>.

`Heshtje , Xhaferr Bali kishte filluar te acarohej ,kishte rritur tonin urdherues ushtarak .Edhe malesoreve po u ziente gjaku e urrejtja nga brenda, e lexonin njeri tjetrin ne sy .

I pari ishte ngritur Can Gjoka nga Dardha :<< Or zotni , ti na kerkon te dorezojme armet , por s’i t’ia bejme ?Ne nuk kemi arme dhe aty ku nuk ka s’ke se cfare merr>>.

Une – kish thene Bali – nuk kam ardhe ketu te degjoj fjale boshe , por dua te dorezoni armet >>!?

Pastaj e kish marre fjalen Sadik Doda nga Reci , << ti more zotni , na kerkon arme?Ajo ka qene shpirti e jeta jone .Me ato kemi luftuar pushtuesit , por per fat te keq nuk i kemi .Po t’i kishim ne dore ne kete moment edhe ne do t’i kishim << dhene >> e me kaq ta mbyllim>>.

Xhaferr Bali i acaruar u kishte thene malesoreve se nuk largohemi prej ketej pa grumbulluar armet , mos hezitoni t’i dorezoni ato , per ndryshe do te keni pasoja !

Ishte ngritur Hysni Kaca nga Dardha :<< O zotni major! Siç na shikon , 700 burra kemi ardhe ketu.Te gjithe sa jemi ,kemi qene te armatosur .Kemi luftuar kunder pushtuesve Turq, Serb , Bullgare etj.Sa per ta ditur , edhe une kam patur pushke , ate ma kishte dhuruar Elez Isufi ne lufte.Ato i kemi dorezuar .Juve jeni Shqipetar e duhet te na kuptoni , packa se ti je komandant i kesaj ushtrie te armatosur qe na ke rrethuar . Mire eshte te mos e zgjasim me kete pune…>>

Xhaferr Bali e kishte pa se nuk po benin efekt kercenimet.Kishte perdorur nje taktike tjeter, kishte marre tre burra nga Çidhna nen verejtje , gjoja se ato kishin ngelur pa dorezuar armet .Qe te trondiste burrat e Reçit dhe te Dardhes , kishte dhene sinjalin qe te perdorej dhune ne njerin prej tyre dhe te arrestohej Medi Kaca.Ne momentin sap o u bene gati te vepronin , kreshniket e maleve kishin shfrytezuar momentin e duhur dhe ishin hedhur ne sulm mbi ekspediten.

Si shkendi ishte degjuar zeri I Mahmut Lacit: << burra me dor t’I kapim?!>>.Thirrja e tij ishte pasuar nga Rrahman Rasha e Halim Lika (cani), Musa Gjoka e Vesel Sula , Riza Poleshi e Riza Ndreu ,Dali Leka e Dali Lami, Bajram Lusha e Ahmet Cami , Selman Halili e Mer Troci , Isuf Dervishi e Halim Kaca etj.

Te 700 burrat si vetetima qene versulur me thirrjen :<>,kishte oshtire zeri i tyre i fuqishem duke rrokur cfare kishin gjetur ure, hunje, fturçe, sopata e mjete te tjere te forta qe u çonin ne moment shtepite e fisit Kaca qe ishin shume afer dhe te fisit Xhediku dhe u hodhen mbi ekspediten.

Komandanti i ekspedites Major Bali, duke mos patur asnje rrugedalje perballe kesaj force te madhe shperthyese e te fuqishme qe se kishte pare ndonjehere, kishte urdheruar forcat ushtarake te terhiqeshin me shpejtesi te madhe dhe te mos qellohej ne asnje menyre me arme .Te goditur nga bresherit me mjete te forta e deri ne perleshje trup me trup, Bali i mbrojtur nga shoqeruesit dhe tere ekspedita, u larguan te mundur.Trimat i ndoqen fashistet deri sa kaluan territorin e krahines se Dardhes.Edhe neper fshatin Mustafaj te krahines se Cidhnes nuk e ndalen vrullin. Kaluan Drinin dhe arriten ne Peshkopi.

Pas qendreses, te gjithe u kthyen perseri ne vendin ku ishte zhvilluar qendresa. Aty percaktuan detyra te reja per cdo situate te papritur .Kishin vendosen itifakun:

1. Te evitohen grindjet dhe hasmerite.

2. Te 15 – tet e Dardhes dhe pleqte e Recit, do siguronin informacionin e nevojshem per shkallezimin e veprimeve te dhunes qe mund te ndermerrte pushtuesi dhe te viheshin menjehere ne dijeni qe te organizoheshin sa me shpejt kunder tij.

3. Edhe njehere ishte theksuar se duhej te ishin te gjithe te bashkuar, ne nje mendje, te vendosur se edhe me kete pushtues do te ishin ne lufte te vazhdueshme.

4. Asnje force ushtarake fashiste si dhe çdo force tjeter civile qe bashkepunonte me fashizmin, nga ajo dite e ne vazhdim, nuk lejohej te futej ne territoret e Dardhes e te Reçit, qofte edhe per rrugetim.

Pas ketyre vendimeve, Dardhnjanet i ftuan dhe i moren per dreke ne shtepite e tyre te gjithe Reçnjanet. Gjate oreve te drekes, vetem per ngjarjen e Kodres se Kaces u bisedua dhe tregimet beheshin me hollesi ashtu sic kishin ndodhur.

Kesaj qendrese massive antifashiste,qe demostruan fuqishem te dy krahinat, Dardha dhe Reçi rapsodia popullore do t’i thurte vargjet ne kenge.



Ja komoni fashist i zi, Flake nga turma del oshetima

Don me vu qetesi n’malësi Besa burra t’i bejme grima,

Se këtu i thone kullë baroti

Tete shtator dyzet e nji, Do luftojme si gjyshat moti.

N’kodër te Kaces n’ate malesi,

Mblidhet populli burr per shpi. Major Bali t’madhe foli,

Lirë e bleva e shtrenjte me doli.

Fashist Bali me mendje t’madhe, . . . . . . .

Hyri ne mes e foli n’valle,

Armët e fshehta t’i dorëzoni, I tmerruar nga stuhia,

Me fashizmin te jetoni. Komandanti dhe ushtri,

Nisen fill per Peshkopi.

Dardh’e Reç jo skemi armë,

Shko or Bal nga ke ardhë, Reç e Dardhë si tigra luftuan ,

Se n’trojet tona s’ka zot tjeter, Armet e fshehta s’i dorëzuan,

K’tu lufton dhe f’mia I djepit Te dy malet u nderuan.



Veprime te perbashketa, unitet ne shekuj.



Qendresat antifashiste te Dibraneve, jane vazhdim I luftrave shekullore qe kane bere kunder pushtuesve te ndryshem. Edhe kjo e Rec e Dardhes, deshmon me se miri se keto dy male nga “nente malet’’ e Dibres, kane qene , jane e do te mbeten te lidhura ngushtesisht, si dy vellezer te vertete. Qe kur jane formuar per here te pare si dy krahina e deri ne ditet e sotme, Reci e Dardha jane shquar ne veprimtarine etyre si bashkeudhetare, bashkeudheheqese, bashkeorganizatore e bashkeluftetare, ndaj edhe kane nje histori te perbashket.

Filozofia popullore i ka emertuar si : ‘’rëra dhe gelqerja” qe asnjera nuk ben pa tjetren ! Midis tyre asnjehere nuk eshte shfaqur ndonje grindje, konflikt apo ndarsi. Ato kane ditur te bashkejetojne ne harmoni kurdohere dhe ne çdo situate, te ruajne identitetin e vet. Shpirti atdhetare e luftarak ne lufterat kunder pushtuesve, i ka bere keto dy krahina te lidhen fort njera me tjetren e te konsiderohen si nje <>, me nji art te nivelit te larte . Ndonese Reç e Dardhe kane qene ne veshtiresi ekonomike, atyre kurdohere u ka kenduar pushka kunder armiqve, u ka buzeqeshur mikpritja e bujaria, besa e trimeria per atdhe dhe per mikun!

Masiviteti antifashist i te dy krahinave ishte nje qendrese e menduar me mencuri , me objektiva te qarta , me nje organizim te persosur.Kjo u shendrua ne nje levizje antifashiste mbare popullore dhe me ndergjegje te larte Kombetare.Ajo u be pike referimi dhe per krahina te tjera te Dibres.

Fashizmi nuk kishte ndermorë më operacione per carmatosjen apo ndeshkimin e tyre. Atij nuk i interesonte te hapte nje vater lufte te nxehte e te fuqishme ne ato dy krahina te Dibres,qe pervec forces njerezore te pathyeshme, ato i favorizonte edhe tereni strategjik .Ne ato gryka te thella,male e maja te larta,shkembinj te thepisur e kodra kishin gjetur vdekjen te gjithe ata pushtues qe kishin synuar per tu futur ne keto treva edhe me pare.



Krahina e Dardhes dhe ajo e Recit qendruan te vendosura ne vendimet qe kishin mare pas qendreses ne Kodren e Kaces. I benë keto treva te pakalueshme, duke mos lejuar qe fashizmi e veglat e tij te fusnin kthetrat e te depertonin ne keto dy krahina.

Ne Pranveren e vitit 1942,fashizmi do te ndermerte nje operacion ne krahinen e Lumes me forca te shumta ushtarake dhe te milicise civile.Keto forca sipas planit fashist, do te kalonin neper teritoret e Dardhes e Recit dhe te futeshin ne trevat e Lumes.

Posa ishin informuar, nen udheheqien e drejtimin e prijesave te tyre,kishin sensibilizuar popullin, duke organizuar, dhe duke vene tere popullin ne gadishmeri .Kishin zene pozicione dominuese per lufte frontale. Ndikim te ndjeshem pati edhe puna e Komunisteve: Dali Ndreu,Esat Ndreu,Abedin Shehu,Ilmi Causholli,e Beqir Laçi.

Forcat ushtarake fashiste dhe milicia qe bashkepunonte me to, ishin detyruar te ndryshojne intenerarin e levizjes. Nje dite me vone ato ishin futur ne Lume nga nje rruge tjeter jashte teritoreve te Dardhes e te Reçit.





Preludi i nje lufte te organizuar partizane.

Perballja frontale e luftetareve atdhetare Dibrane me 7-8 prill 1941 me ushtrine fashiste italiane ne rrypin kufizor te Dibres se Madhe dhe qendresa massive e 700 burrave te krahinave Rec e Dardhe ne Koder te Kaces kunder ekspedites ushtarake fashiste per carmatimin, ishin dy vatra te fuqishme zjarri , dy pika referimi , ishin preludi i nje lufte te organizuar partizane , ku do te perfshihej i tere populli . Keshtu , si ne Diber te Eperme dhe ne Diber te Poshtme, u demostruan qarte dhe fuqishem patriotizmi, u shfaq larte ndergjegjia kombetare , se populli eshte antifashist dhe i gatshem te beje sakrifica sublime per clirimin dhe mbrojtien e atdheut ndaj pushtuesve fashist e bashkepunetoret e tyre.

Ketij qellimi te larte , kesaj deshire te madhe te popullit , do t’i dilte per zot PKSH, e cila u krijua me 8 Nentor 1941 .Ajo , me programin e saj , gjalleroj energjite e popullit, krijoi besim dhe shpresa te medha per te ardhmen e tij.Ne misionin historik te saj , ne rradhe te pare , mori persiper organizimin dhe udheheqjen e popullit ne luften antifashiste nacionalclirimtare deri ne fitoren e plote te tij.



Ne kohen kur u formua PKSH, dergohen ne Diber e zhvillojne punen e partise Komunistet: Nazmi Rushiti nga Dovolani , Irfan Hajrullai nga Brezhdani , Dali Isuf Ndreu dhe Esat Elez Ndreu nga Sllova si dhe aktivistet Demir Osman Gashi, Xhavid Tosum Hatibi , Ejup Rifat Hatibi dhe Ahmet Jegeni nga Dibra e Madhe , ndersa Beshir Laci nga Gjurre-Reçi ish student ne gjimnazin e Shkodres, pjesemarres ne veprimtarite e grupeve komuniste , vjen ne Diber ditet e para te marsit 1942 dhe vepron se bashku me Komunistet e tjerë.

Ne janar 1942, Nazmi Rushiti , Demir Gashi dhe Xhavid Hatibi kishin shkuar ne Tirane. Atje, Nazmi Rushiti merr takim me Ramadan Citakun e Nako Spiron, te cilet i dhane udhezimet e KQ te PKSH per krijimin e njesive te armatosura , krijimin e bazave ne fshat e qytet, terheqjen e popullit rreth levizjes Nacionalclirimtare , gjetjen e armeve, etj per fillimin e luftes se armatosur kunder fashizmit .Ky ishte trakti i pare i PKSH. Me t’u kthyer ne Diber , ne shkurt 1942 trakti u punuar me te gjithe Komunistet dhe shoke te tjere qe punonin ne Diber , u be i njohur ne te gjithe zonat dhe u ndermoren veprime e aksione per zbatimin e tij.





Krijimi i njesiteve te armatosura dhe cetave partizane ne Diber

Ne Diber , qe nga prilli deri ne shtator te vitit 1941, me qendresat antifashiste si ne Diber te Eperme e ne Diber te Poshtme ,hidhen hapa te guximshme dhe krijohen baza te sigurta per organizimin e zgjerimin e luftes. Atdhetari i shquar Haxhi Lleshi pas dhjete muajsh qe kishte dale ne male ngaqe ndiqej nga fashizmi , ne muajin shkurt 1942 , me nje njesite , ku benin pjese : Musa Lala nga Strikcani , Ali Pepa, Rrahman Dervishi , Bajram Buci qe te tre nga Lukani dhe Sul Muca nga Selishta , kalonin nga nje fshat , ne tjetrin duke bere propagande antifashiste. Kalojne ne Mat dhe prej aty me 8 Mars arrijne ne Peze . Aty , Haxhi Lleshi takon miqte e tij te vjeter Myslim Peza dhe Kajo Karafili pas tyre merr takim me udheheqesit kryesor te PKSH dhe te levizjes Nacionalclirimtare , si dhe direkt me Enver Hoxhen. Ne keto takime , u shtrua detyra qe edhe ne Diber te punohet per krijimin jo vetem te njesiteve por edhe te cetave partizane dhe me gjere. Njesitit te Haxhi Lleshit iu bashkuan edhe komunistet Qazim Prishtina e Zoi Themeli. Pas ketyre takimeve ne Peze, njesiti u kthye ne Diber.

Aty nga mesi i muajit maj 1942, njesiti me Haxhi Lleshin ne krye bene takimin e pare ne Kerçishtë te Maqellares me njesitin e Nazmi Rushitit ku benin pjese : Irfan Hajrullai, Xhavit Hatibi, Ejup Hatibi dhe Veli Deva. Perfaqesues nga njesiti i Slloves ishte Beshir Laci. Takimi qe bere ne shtepine e Ali Maliqit. Ky njesit qe nga prilli 1942, levizte i armatosur dhe zhvillonte aktivitetin e tij antifashist ne fshehtesi, nga se qe nga Nazmi Rushiti dhe anetaret e tjere si: Demir Gashi, Ahmet Jegeni e Ejup Hatibi, ndiqeshin kemba kembes nga kuesturat fashiste. Po keshtu vepronte edhe njesiti i armatosur qe drejtohej nga Dali Ndreu ne Sllove, ne perberje te se cilit ishin : Esat Ndreu, Beshir Laci dhe me vone Hilmi Causholli dhe Abedin Shehu. Pas daljes nga burgu fashist , Ahmet Cami qe nga pranevera e vitit 1943, krijon njesitin prej disa vetash dhe zhvillon aktivitetin antifashist ne fshatra e sidomos ne zonen e Gollobordes. Ndeshet ne luftime me fashistet italiane dhe u shkakton atyre disa te vrare.

drejtim te Maqellares, te tria cetat me shpejtesi shkuan ne Maqellare dhe zune pozicione dominuese. Autokollona shoqerohej me autoblinda dhe sapo u fut ne Maqellare u sulmua nga te gjitha anet. Lufta u zhvillua e ashper gjate gjithe dites, sidomos ne kodrat e Pesjakes. Packa se ne ndihme te autokollones erdhen edhe tre autoblinda me disa forca nga Dibra e Madhe , por epersia luftarake e partizaneve e detyroi autokollonen te kthehej ne Diber te Madhe nga kishte ardhur. Gjate terheqjes,fashiste dogjen disa shtepi ne Maqellare. Nga luftimet armiku pesoi humbje: pati 13 te vrare, disa te plagosur, dy automjete u dogjen disa te tjera u demtuan dhe u dogj post-komanda e gjindermarise se Maqellares. Nga ana e forcave partizane nuk pati humbje.

Mbas luftes se Maqellares, ne mbremje, forcat e te tri cetave te batalionit prishen urat ne rrugen automobilistike Maqellare-Diber dhe pastaj u grumbulluan ne fshatin Allajbegi (Burim ) . shumica e partizaneve u strehuan ne shtepine e Kadri Demirit ( osmani ) nje nga bazat e perhershme dhe te fuqishme te partizaneve, kurse pjesa tjeter e partizaneve u shpernda ne shtepite e tjera te fshatit.Patrioti Haki Stermilli qe u ndodhej aty dhe njihej nga te gjithe partizanet , te nesermen zhvilloi nje bisede mjaft te perzemert me partizanet. Ai kishte marre pjese ne mbledjen e Mukjes si perfaqesues i luftes Nacionalclirimtare.

Ceta e Slloves, mori detyre nga komanda e batalionit te shkonte ne Sllove, ne perberje te se ciles u rradhit edhe Haki Stermilli. Ne Sllove do te perballej dhe do te mposhtnin me argumente ofensiven qe kishin marre kreret e ballit pas deshtimit te tyre ne Mukje. Ata i kishin mbeshtetur shpresat ne kreret e reaksionit te Dibres, Matit, Kukesit etj per te realizuar synimet e tyre. Ballafaqimi qe u be ne Sllove midis perfaqesuesve te luftes antifashiste Nacionalclirimtare dhe krereve te Ballit Kombetar,ishte i rrepte. Perfaqesuesit e Ballit u zune ngushte ne syte e gjithe popullit nga akuzat e drejta te partizaneve, se as edhe nje pushke te vetme nuk e kishin shkrehur kunder fashizmit. Te vene me shpatulla per muri, u detyruan te pranojne propozimin e drejtuesve te luftes per te marre pjese ne aksionin e perbashket ne rrugen Diber-Gostivar. Kur arriten ne vendin e caktuar,ata ndryshuan mendje. Partizanet perseri jua ofruan aksionin tjeter , te sulmonin disa forca fashiste qe ishin ne Mavrove. Perfundimisht ata u terhoqen . Keto prova konkrete i bene kreret dhe forcat e ballit te diskretitohen dhe populli ishte me se i bindur se ata nuk gjakoseshin me fashizmin, perkundrazi bashkepunuan me pushtuesit kunder luftes Nacionalclirimtare. Pas ketyre provave , nje njesit i Cetes partizane te Slloves, ne kundershtim me vullnetin e ballisteve, por edhe te Cen Elezit, me 25 gusht 1943 c’armatosi posten e gjindarmerise dhe i perzuri gjendarte prej aty.





Faktet historike te zhvillimeve te mevonshme gjate periudhes se luftes ANÇ e deri ne clirimin e plote te Dibres me 23 Gusht 1944 dhe te Shqiperise me 29 Nentor 1944 treguan se as fashizmi Italian as nazizmi gjerman dhe as bashkepuntoret e tyre me keto pushtues, nuk ariten te neneshtronin Reç e Dardhe.Ato qene dhe mbeten baza te fuqishme e te sigurta te luftes ANÇ ne Diber.

Per luften u angazhuan edhe luftuan te gjithe:Partizane,vullnetare te forcave teritoriale,rinia antifashiste,pionierë,grate e vajzat e te dyja krahinave. Mbi 160 djem e burra nga Dardha e Reci rroken pushken e u reshtuan ne formacionet partizane duke filluar qe nga njesitet e cetat partizane, ne batalione,ne brigadat partizane si ne: Brigaden e Pare,te Trete te Katert e te Peste ,te Tetembedhjete Sulmuese , si dhe ne brigadat e tjera. Rreth 150 veta te moshave te ndryshme kryen detyra luftarake me arme ne dore qe perbenin forcat teritoriale ne mbeshtetje te reparteve partizane e ne komandat e vendit. Mbi 130 te rinj e pioner u perfshine ne organizatat e rinise antifashiste e ne ate te pionereve. Me aktivitetin e tyre u bene nje force e zjarrte ne perqafimin e propagandimin e ideve te luftes ANÇ, kontribuan duke kryer detyra luftarake, me agjitacion e propagande, ne shperndarjen e komunikatave, si korriera e udherefyes,per mbledhje ushqim e veshje per partizanet,per strehim etj.

Me dhjetëra e qindra gra e vajza te krahinave Reç e Dardhe dhane nje kontribut te madh ne luften clirimtare. Ato pergatiten e derguan djemte,vellezerit dhe burrat e tyre ne formacionet partizane . Ne keto kushte te veshtira kur varferia kishte pllakosur kudo,kur mungonin shume gjera ,ajo kryesorja ishte buka e paket,etj,kjo per pasoje te pushtimit fashist sepse populli u angazhua kryesisht ne lufte,niveli I prodhimit ra shume,dimrat gjate luftes u pasuan me te ashper,me gjithe keto veshtiresi, nenat, grate e vajzat dardhnjane e reçnjane , manifestuan shpirtin e zjarrtë per liri, dhe me talentin e tyre terguan se ishin edhe amvisa te mira. Ato gatuanin dite e nate per te perballuar nevojat per ushqim, jo vetem per familjet e tyre, por edhe per partizanet kur vinin neper shtepia,atje ku ndodheshin ne male apo kudo qe ishin te dislokuar ose ne luftime me armikun. Benin pune dore e pergatisnin çorape ,triko e opinga per partizanet qe ishin me mangesi ne veshje .

Sa here qe repartet partizane do te futeshin ne fshatrat e ketyre krahinave, ishin pikerisht grate e vajzat qe do te ndanin detyrat e shtepise: dikush do te merej per te bluar ne mulli, dikush gatuante buke, ndonjera merrej me pergatitjen e ushqimit,ca te tjera do te mernin kazanat,ndiznin zjarre aty ku kishte uje te rrjedhshem e te bollshem dhe lanin rrobet e partizaneve, pa mare parashysh nese ishte kulmi i dimrit te acarte apo piku i zhegut te veres.

Keto jane fakte historike te demostruara nga krahinat e Reçit e te Dardhes gjate luftes. Me te drejte legjitime themi se merita e kontributi per clirimin e vendit nga pushtuesit fashiste e bashkepuneroret e tyre, u perket te gjitheve, ndaj edhe gezimi per fitoren ishte i te gjitheve. Disa nena e baballare ,bashkeshort e bashkeshorte,motra e vellezer qe percollen djemte,burat e vellezerit e tyre ne lufte,fatkeqesisht nuk e priten ardhjen e tyre me fitoren e aritur te clirimit . Ata rane deshmore ne fushen e betejes me pushtuesit e bashkepunetoret e tyre per lirine e begatine e ketij populli e te atdheut.

Vepra heroike e Riza Dodes, Dervish Hasanit dhe e Kasem Tanushit, Bajram Cares dhe Liman Laçit nga krahina e Reçit, e Maliq Imer Topuzit,Shaban Xheladin Hoxhes, Selim Hysen Ndreut, Sali Muharem Hoxhes,dhe Sali Islam Xhaferit nga krahina e Dardhes,Kurdohere nga ky brez e brezat qe do te vine me pas, do te perkujtohen dhe nderohen me respekt e perjetesohen.





Tirane Tetor 2008

[biligoa]

Pergatiti Prof.Dr. Gjovalin Shkurtaj
Drejtor i Departamentit te Gjuhes Shqipe
Fakulteti i Historise dhe i Filologjise - UT

Se pari, fjale paraprirese ose (lodatio( per vepren.

Monografia e gjere (Dibra e Madhe( e prof. as. dr. Arian Kadiut eshte nje liber i mireseardhur per tryezen e shume studiuesve shqiptare, qofshin ata historiane, letrare, gjuhetare, folkloriste a etnologe e me gjere, sepse na jep nje pamje te gjere te nje prej trevave jo vetem interesante e te pasur, po edhe jo gjithaq te njohur per shume kohe, sic eshte Dibra e Madhe. Kete teme, ne te vertet, autori e ka marre e rimarre disa here: para disa kohesh ai pat botuar nje variant me te permbledhur te kesaj monografie ((Dibra e Madhe(,Tirane, 1996), e cila edhe eshte vleresuar e recensionuar nga disa studiues, kurse tashti na jep nje botim te dyte te saj, te plotesuar e te pasuruar me tej, me nje pamje tipografike dhe ne nje veshtrim me te perpunuar e me te perditesuar me dokumentacionin burimor dhe shqyrtimet shkencore te degeve te ndryshme. Kjo e ben librin nje ndihmese me vlere e me interes te shumanshem: historik, etnografik, folklorik, letrar, gjuhesor dhe etnoklulturor. Mund te themi pa droje se kush do te dije per Dibren e Madhe, per emrin dhe historine e aj te lashte e per rrjedhat e jetes e te veprimtarise historike e kulturore te dibraneve deri ne ditet e sotme, kush ka deshire te dije e te hulumtoje me tej vlerat e traditat etnokultorore dhe gjuhesore te dibraneve, kujt i interesojne ne menyre te vecante doket, zakonet dhe ndihmesat e shumenduershme te dibraneve ne lemin e letrave, te zejeve, te artit dhe, sidomos, kujt ia do puna te njohe ndihmesat atdhetare te dibraneve, do te gjeje shumecka te vlefshme ne monografine (Dibra e Madhe( te Arian Kadiut. Po te perdornim nje figure letrare, duke dashur ta percaktojme se cfare na jep autori ne kete liber, mund te thoshim se aty gjejme nje enciklopedi etnokulturore e historiko-shoqerore te Dibres se Madhe e te dibraneve.

Aspekti gjuhesor, dialektologjik dhe etnolinguistik

Si dialektolog e gjurmues i te folmeve te shqipes, natyrisht, nuk mund te mos ndalesha me shume ne ate pjese te librit, ku flitet pikerisht per te folmen dibrane. Aq me teper kur ne liber ka edhe nje pjese te titulluar (Vendi i nendialektit te Dibres(, ku autori pykezohet enkas ne ate pike. Ne ate syth interesant te librit, zoti A. Kadiu ka shqyrtuar e permendur gati te gjitha studimet dialektologjike qe jane bere per te folmet e gegerishtes qendrore ku trajtohet apo, ne mos tjeter, permendet edhe e folmja e Dibres se Madhe. Ai citon dhe sjell vleresimet e E. Cabejt, qe shkroi per ate te folme qysh me 1936, permend sa shkruante albanologu i njohur italian K. Taliavini (Carlo Tagliavini), i cili ne vitin 1942, jo vetem paraqiti disa prej tipareve kryesore te se folmes se Dibres, po edhe beri sproven e pare per te gjetur e percaktuar edhe vendin qe i takon asaj ne kuadrin e ndarjes dialektore te gjuhes shqipe. Tek e kendoja kete liber te studiuesit dhe shkrimtarit te njohur Arian Kadiu, mendja ime, ashtu si dritaret ne programet e kompiuterit, me shkonte tek vepra te meparshme, ku flitet per Dibren e Madhe e per dibranet. Me vinte ne mendje, sidomos, romani aq mbreselenes dhe i kerkuar ne moshen tone te rinise (Sikur te isha djale( i Haki Stermillit, pastaj edhe (Kopesht malesori( i Josif Bagerit, te cilin aq dendur na e citonin gjate viteve te universitetit disa prej profesorave tane te gjuhesise, sepse ne ate liber gjenin edhe disa forma gjuhesore tashme te zhdukura ne te folmet e tjera te shqipes.

Vlerat onomastike.

Per cdo vend onomastika ka vlere te madhe deshmuese e faktuese per historine dhe per etnologjine e popullit, por ajo merr rendesi te dores se pare deshmuese sidomos ne rastet e popujve me dokumente te vona te shkrimit te gjuhes amtare sic eshte shqipja. Kryekreje do te permendja disa prej toponimeve te ciftezuara sipas anatonimise se nje tipari karakterizues, si Diber e Madhe e Diber e Vogel, te cilat na shfaqen edhe ne simotrat e tyre Dibra e Siperme dhe Dibra e Poshtme; Reka e Eperme dhe Reka e Poshtme, Drini i Bardhe e Drini i Zi; Gryka e Vogel ne Homezh e Gryka e Madhe ne Valikardhe, Ostren i Madh dhe Ostren i Vogel etj. Me interes te posacem studimor e etnokulturor jane edhe toponime te tjera te Dibres si: Rruga e Arberit,etj. apo ne hartat e mocme na del emri Scard (Scardus mons), qe eshte pikerisht toponimi i sotem i vargmalit te Sharit, ashtu si Radika e sotme e Dibres ne kohet e vjetra na del me formen Artatus. Nderkaq gjithcka eshte kaluar ne filtrin e nje shqiptarie e atdhedashurie te lakmueshme e qe meriton te theksohet psacerisht.

Odes dibrane, shkolla e burrave te shquar.

Nje vend te rendesishem ne monografine e Arian Kadiut per Dibren e Madhe ze oda e burrave, oda si institucion me rendesi shoqerore e etnokulturore dhe edukative ne rrjedhe te moteve. (Mesimet e para burrat dibrane i merrnin ne odat dibrane, te njohura e te permendura me breza, te cilat ishin shkolla te verteta per te rinjte. Kjo siguronte qe nga krahina e Dibres se Madhe te dilnin brez pas brezi burra te shquar, si Iljaz Pashe Dibra, udheheqes i forcave kryengritese ne lufte kunder ushtrive osmane te Hajredin Pashes (1844), Said Najdeni, i mbiquajtur edhe Hoxhe Voka, nje nga rilindasit e shquar dibrane, Haxhi Vehbi Dibra, i njohur edhe me emrinVehbi Agolli,figure e madhe prej njeriu te shkences e me dije te gjera, i cili punoi pa u lodhur per njesine shpirterore dhe kombetare te shqiptareve pa dallim feje e ideje: (Kristiani e muslimani jane vellezer te pandare shqiptare. Armikut te Atdheut i pritet hovi e guximi po te na shohe te bashkuar e te lidhur per nje qellim te mire( (f.249). Ne liber flitet mjaft gjere edhe per figura te tjera te shquara te Dibres se Madhe,si: Selim Rusi, veprimtar i shquar i periudhes se Lidhjes se Prizrenit,Tefik Jegeni, pjesemarres ne Kongresin e Manastirit, ne Kuvendin e Dibres etj., Eqerem Cami, nje nga nismetaret e themelimit te klubit (Bashkimi(, Hafez Sherif Langu perhapes i abetares shqipe dhe figure e dalluar e levizjes kombetare shqiptare,Raif Kadiu, pajtimtar i shquar i gjaqeve dhe luftetar kunder zakonit te gjakmarrjes, Xhemal Mullai, veprimtar i dalluar i shoqerise (Bashkimi( dhe deputet i Dibres ne Kuvendin Kushtetues te Shqiperise me 1924; Ramiz Daci figure e njohur dhe delegat i Dibres ne Kongresin e Lushnjes, Hafez Ismet Dibra, i njohur si studiues i zellshem dhe interpretues i filozofise islame, Haki Sharofi, mesues dhe studiues i njohur dhe atdhetar i vendosur. Ne vargun e burrave te shquar te Dibres ne liber flitet edhe per Haki Stermillin e veprat e tij letrare si dhe per veprimtarine e tij te frutshme patriotike. Ne vijim te kesaj hullie te burrave te shquar, ne liber flitet per disa figura te shquara te rajonit te Rekes, si Josif Bageri, autor i permbledhjes me vjersha te titulluar (Kopesht malesori).

Nje nga pjeset me te rendesishme te monografise e ze aspekti historik, sidomos sa lidhet me ndihmesat e Dibres se Madhe e te kuvendeve te saj gjate periudhes se Lidhjes Shqiptare te Prizrenit, nje pjese e shkruar me dije e me mbeshtetje te mire ne dokumentacionin historik, me prurje te shumta njohese e interesante.

Nje krye shume interesant dhe qe me ka terhequr shume me prurjet e shumta eshte pjesa qe i kushtohet thesarit te pasur popullor te Dibres. Jepen aty nje numer kengesh popullore dibrane, te njohura. Nje syth interesant jane kenget-hoka apo me lojna fjalesh, karakteristike per Dibren por edhe jo aq te njohura deri me sot ne studimet tona folklorike e etnolinguistike, trajtohen mjaft gjere edhe elemente te veshjes e te valles dibrane, per t'u zgjeruar ne fund sidomos ne ritet e festave te motmotit, ku sjell nje sasi te mire lende etnofolklorike te nje rendesie shume te madhe deshmuese e krahasuese. Lexues te nderuar, kendojeni kete liber per Dibren e Madhe, sepse do te perfitoni mjaft nga dijet qe jepen aty per nje treve kaq te thekur ne atdhetari e ne kulture, per nje vater traditash te bukura e djep te shume burrave te shquar e njerez te letrave, po edhe do te merri nje model te bukur se si duhet vepruar per t'ia shperblyer sadopak vendlindjes, duke i blatuar jo vetem dashuri e nderim, po edhe dije e trajtime me vlera shkencore e etnokulturore.

[Zogist]

Ministri Dibra, nënprefekti i Stambollit që u burgos në Tiranë ..

(rrefen Urhan Dibra, biri i Abdurrahman Dibres njekohesisht xhaxhai im)

Ndonëse babai im Abdurrahman Dibra i cili kishte qenë nëprefekt i Stambollit dhe kishte shërbyer për afro 19-vjet si ministër e deputet gjatë periudhës së Monarkisë së Zogut, me ardhjen e komunistëve në pushtet në fundin e vitit 1944, ai nuk pati asnjë problem prej tyre. Peripecitë e familjes sonë filluan pas arrestimit të vëllait tonë të madh, Qenanit, i cili ishte diplomuar për Drejtësi në Paris dhe në një nga akademitë ushtarake të Italisë. Pas arrestimit të Qenanit, ne na nxorrën nga shtëpia jonë aty në rrugën e Saraçëve dhe pasi na sekuestruan të gjitha plaçkat që kishim, na lanë në mes të katër rrugëve duke na thënë të shkonim ku të donim. Më 17 qershor të vitit 1946 Qenanin e nxorrën para Gjyqit Ushtarak në Tiranë së bashku me 37 të pandehur të tjerë dhe ai u dënua me vdekje i akuzuar si kryetar i grupit "Monarkist" i cili së bashku me grupimin "Social-demokrat" të kryesuar prej Musine Kokalarit dhe atë të "Rezistencës" të kryesuar prej Sami Qeribashit, ishin bashkuar dhe kishin formuar grupimin opozitar antikomunist të quajtur "Bashkimi Demokrat" që udhëhiqej prej Sami Qeribashit".

Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për Gazetën, është 67-vjeçari Urhan Dibra, i cili rrëfen të gjithë historinë e babait të tij Abdurrahman Dibrës, ish-nënprefektit të Stambollit që pasi shërbeu për 19-vjet me rradhë si deputet e Ministër i Brendshëm, i Finanacave dhe i Kulturës në periudhën e Monarkisë së Zogut, u burgos dhjetë vjet prej komunistëve. Po kështu në dëshminë e tij Urhan Dibra rrëfen edhe për historinë tragjike të vëllait tij të madh Qenan Dibrës, të diplomuar në Paris e Romë, i cili u dënua me vdekje nga komunistët në vitin 1946, pasi u akuzua si kryetar i një grupimi opozitar antikomunist të quajtur "Grupi Monarkist". Po cili ishte Abadurrahman Dibra nga ç'familje rridhte ai, ku ishte shkolluar dhe si hyri në jetën politike shqiptare në vitin 1920-të? Cilat ishin marrdhëniet e tija me Ahmet Zogun dhe pse i qëndroi atij besnik për 19-vjet me rradhë duke shërbyer si deputet e Ministër? Pse u internua Abdurrahmani nga italianët në vitin 1939, si iu sekuestrua pasuria me dekret të Mëkëmbësit të Mbretit Viktor Emanueli dhe përse komunistët që erdhën në pushtet në vitin 1944 nuk e trazuan fare atë? Cila ishte e kaluara e të birit të Abdurrahmanit, Qenanit, çfarë qëndrimi politik kishte mbajtur ai gjatë periudhës së Luftës? Cili ishte grupimi Monarkist që kryesonte Qenan Dibra, çfarë aktiviteti kishte kryer ai dhe cilat ishin lidhjet që ata kishin krijuar me grupimin social-demokrat të Musine Kokalarit dhe atë të Rezistencës të kryesuar prej Sami Qeribashit? Çfarë ndodhi me familjen e Qenan Dibrës, pas ekzekutimit të tij në tre korrikun e vitit 1946 dhe cilat ishin pretekstet që përdorën komunistët për arrestimin e babait të tij Abdurrahmanit në vitin 1951?

Abdurrahmani, nënprefekt në Stamboll

Abdurrahman Dibra u lind në vitin 1885 në qytetin e Dibrës së Madhe ku tre të katërtat e atij qyteti ishin pronë e babait të tij Elmaz Dibrës që asokohe shërbente si arkëtar i Bashkisë. Nga tre djemtë e Elmaz Dibrës, vetëm i madhi Abdurrahmani u bë tepër i njohur për shkak të aktivitetit të tij politik, ndërsa dy të tjerët Xhevdeti dhe Rahimi patën një jetë krejt ndryshe nga ajo e vëllait të tyre. Rahimi pasi mbaroi shkollën e mesme në qytetin e Manastirit më pas shkoi në Stamboll ku ndoqi universitetin në degën e Shkencave Politike. Pas diplomimit, Rahimi për vite me rradhë punoi aty në Stamboll si gazetar dhe nuk u kthye më në Shqipëri. Ndryshe nga dy vëllezërit e tjerë që ndoqën studimet e larta, Xhevdeti nuk ishte i shkolluar dhe gjatë viteve të Monarkisë ai punoi si xhandar i ndihmuar nga i vëllai Abdurrahimi që kishte funksione të larta shtetërore në atë kohë. Ndërsa lidhur me shkollimin e Abdurrahmanit dhe fillimin e karrierës së tij administrative e politike, i biri i tij 67- vjeçari Urhan Dibra dëshmon: "Pasi mbaroi shkollën fillore në vëndlindjen e tij Dibër, babai Abdurrahmani vazhdoi të mesmen në qytetin e Manastirit dhe më pas shkoi në kryeqëndrën e perandorisë osmane për të ndjekur studimet e larta. Ai u regjistrua në degën e Shkencave Politike në Universitetin e Stambollit të cilin e mbaroi me rezultate të larta në vitin 1908, duke marrë dhe Medalje Ari si një nga studentët më të mirë të asaj dege. Duke parë rezultatet e tij të larta, Porta e Lartë e emëroi atë menjëherë në administratën vendore osmane dhe pas pak kohësh me dekret të Sulltanit ai u emërua në postin e nënprefektit të Stambollit. Gjatë viteve që babai im Abdurrahmani ndoqi studimet e larta në Stamboll, ai ka qëndruar në një dhomë me djaloshin nga Mati, Ahmet Zogun i cili ishte afro dhjetë vjet më i vogël se ai. Që nga ajo kohë babi lidhi një miqësi të ngushtë me Zogun i cili në vitin 1920-të kur u emërua në postin e Ministrit të Brendshëm, i bëri thirrje Abdurrahmanit që të linte Stambollin dhe të kthehej në Shqipëri. Babai iu përgjigj pozitivisht ftesës së tij dhe aty nga pranvera e vitit 1920 ai erdhi në Shqipëri e mori takim menjëherë me Zogun në Tiranë", dëshmon i biri i Abdurrahmanit, Urhani, lidhur me shkollimin e të jatit dhe fillimin e karrierës adminitrative e politike të tij si nënprefekt i Stambollit.

19-vjet deputet e Ministër i Zogut

Lidhur me kthimin e Abdurrahman Dibrës në Shqipëri dhe fillimin e karrierës së tij politike, i biri Urhani dëshmon: "Pas kthimit në Shqipëri dhe bisedimeve me Zogun, babai pranoi të integrohej në jetën politike të vëndit dhe në fillimin e vitit 1921 ai hodhi kandidaturën për deputet në Prefekturën e Dibrës së Madhe ku bashkë me Ahmet Zogun fitoi të drejtën të ishte një nga përfaqësuesit e asaj Prefekture në Parlamentin e Parë shqiptar që i filloi punimet në 21 prill të atij viti. Në atë kohë përveç Ahmet Zogut, nga politikanët më të njohur babai kishte miqësi të ngushtë edhe me Myfid Libohovën, Ekrem Bej Vlorën, Koço Kotën e Iljaz Vrionin. Më 27 maj të vitit 1924 Kryeministri Iljaz Vrioni e thërriti babanë dhe i kërkoi që në kabinetin e kryesuar prej tij ai të mbante portofolin e Ministrit të Brendshëm. Babai e pranoi atë post ministror dhe në atë kabinet përveç tij merrin pjesë dhe Koço Kota si Ministër i Punëve Botore e Sulejman Delvina si Ministër i Financave. Në atë post ministror babai nuk qëndroi më shumë se dy javë pasi në dhjetë qershor 1924 forcat opozitare që ishin grpuar rreth Fan Nolit e Luigj Gurakuqit, organizuan kryengritjen e armatosur dhe me forcën e armëve e rrëzuan qeverinë e Iljaz Vrionit ku babai mbante postin e Ministrit të Brendshëm. Me hyrjen e forcave rebele fanoliste në Tiranë, babai u detyrua dhe u largua nga kryeqyteti pasi ai kërkohej prej tyre me çdo kusht për t'u eleminuar fizikisht, për vetë funksionin tepër delikat të Ministrit të Brendshëm që kishte mbajtur. Në atë kohë pas largimit nga Tirana, babai shkoi dhe u strehua në Dibër të Madhe tek njerzit tanë. Gjatë asaj kohe që babai strehoej aty, Krajli i Serbisë duke pasur parasysh pozicionin që kishte Abdurrahmani në Qeverinë e Tiranës, i dërgoi atij njerëz dhe i kërkoi që të bashkëpunonte me të duke i ofruar edhe shuma të mëdha me para. Babai Abdurrahmani e refuzoi në mënyrë kategorike bashkëpunimin me Krajlin e Serbisë dhe për disa muaj qëndroi i fshehur pasi e nuhati se kërkohej për t'u zhdukur nga shërbimet sekrete të Beogradit. Me rikthimin e Ahmet Zogut në pushtet në fundin e vitit 1924, babai u rikthye në Tiranë dhe u zgjodh përsëri si deputet i Dibrës së Madhe në zgjedhjet parlamentare që u zhvilluan në 27 maj të atij viti. Pas afro një viti e gjysëm më 12 shkurt të vitit 1927, Kryeministri Ahmet Zogu i besoi babait postin e Ministrit të Brendshëm të cilin ai e ushtroi deri në 10 maj të vitit 1928. Në atë kohë që babai u emërua në postin e Ministrit të Brendshëm, ashtu si të gjithë funksionarët e lartë të kabinetit qeveritar dhe deputetët e parlamentit, ai përfitoi nga ligji që u bë dhe përfitoi një trullall në të cilin ndërtoi shtëpinë aty në rrugën e Saraçëve. Pas vitit 1928 babai Abdurrahman Dibra u emërua në funksionin e Ministrit të Financave, post të cilin ai e mbajti deri në vitin 1936. Pas atij viti babait iu ngarkua edhe posti i Ministrit të Arsimit të cilin ai e mbajti deri në prillin e vitit 1939-të. Gjatë gjithë periudhës së Monarkisë, babai pati marëdhënie shumë të mira dhe korrekte me Ahmet Zogun, i cili e thërriste atë në të gjitha ceremonitë e darkat e rrethit të ngushtë familjar. Po kështu një nga miqtë më të ngushtë të babait, ishte dhe Profesor Aleksandër Xhuvani, të cilin ai e mori dhe e emëroi në funksionin e zv / ministrit të Arsimit gjatë viteve që ai ishte në krye të atij dikasteri. Ndërsa nga kundërshtarët më të mëdhej që kishte babai, ishte Shefqet Vërlaci me të cilin ai nuk e gjeti asnjëherë gjuhën e mirkuptimit. Gjatë karrierës së gjatë afro njëzet-vjeçare që babai pati si deputet dhe tre herë Ministër, përveç orarit zyrtar që ai e kalonte duke punuar në zyrë, pjesën më të madhe të kohës ai e kalonte në shtëpi duke lexuar dhe studjuar mbi libra. Abdurrahmani kishte një memorje tepër të habitshme dhe falë asaj ai kishte mësuar rrjedhshëm disa gjuhë të huaja si tuqishten, anglishten, italishten dhe frengjishten", kujton Urhan Dibra lidhur me karierën e gjatë politike të babait të tij i cili përveç funksionit të deputetit të Dibrës së Madhe, mbajti dhe tre herë postet ministrore të Financave, Arsimit dhe atë të Ministrisë së Brendshme.

Internohet nga Shefqet Vërlaci

Karriera e gjatë politike e Abdurrahman Dibrës që ishte diplomuar për Shkenca Politike në Universitetin e Stambollit, përfundoi më 7 prill të vitit 1939 ditën që Italia fashiste kreu agresionin ushtarak ndaj Shqipërisë. Ndërsa në mëngjezin e shtatë prillit Abdurrahmani nuk pranoi që të largohej nga Shqipëria së bashku me Mbretin Zog dhe një pjesë të Oborrit Mbretëror, gjithashtu ai nuk pranoi që të merrte pjesë as në Qeverinë Shqiptare që u krijua ato ditë nën presionin e dhunën e italianëve. Ato ditë të para të prillit 1939, Abdurrahmani refuzoi kerkesën që iu bë për të shkuar në Romë me delegacion e lartë shqiptar që do t'i çonte Kurorën e Skënderbeut, Mbretit të Italisë Viktor Emanuelit. Lidhur me këtë, i biri Urhani dëshmon: "Nisur nga bindjet politike antifashiste që kishte babai si dhe refuzimi që i bëri ai kërkesës për të shkuar në Romë me delegacionin që çoi Kurorën e Skënderbeut tek Mbreti Viktor Emanueli, në fillimin e vitit 1940-të, ai u internua nga autoritetet italiane në Itali. Pak kohë pas internimit të tij, me propozimin e Kryeministrit Shefqet Vërlaci me të cilin babai kishte pasur gjithmonë probleme, ne na u sekuestrua e gjithë pasuria jonë e luajtëshme dhe e paluajtëshme. Në vendimin e sekuestrimit të kësaj pasurie thuhet: "Këshilli Ministruer. Vendim. Nr.306 me 1-III-940. Këshilli Ministruer në mbledhjen e Tij të sotshme të mbajtur nën Kryesinë e z. Shefqet Vërlaci, Kryeministër e Zav. Ministër Sekretar Shteti për P. Botore, me antar ZZ Tefik Mborja, Ministër Sekretar i Partisë Fashiste Shqiptare, Xhafer Ypi, Ministër Sekretar Shteti për Drejtësin, Maliq Bushati, Ministër Sekretar Shteti për M. Mbrendshme, Fejzi Alizoti, Ministër Sekretar Shteti për Financat, Ernest Koliqi, Ministër Sekretar Shteti për Arsimin, Anton Beça, Ministër Sekretar Sheti për Ekonominë Kombëtare, në bazë të nenit 9 të Dekretit Mëkambësuer datë 2 qershor 1939-XVII, shpallun në Flteroren Zyrtare Nr.39 data 9 Qershuer 1939-XVII. Vendosi konfiskimin e pasunivet të lujtëshme dhe të pa-lujtëshm, të sekuestrueme me Dekret të ndryeshëm të Ministrit Sekretar Shteti për Drejtësinë, në bazë të nenit 2 të Dekretit sipërthanun, personave të treguem në listën e bashkëngjitun këtij vendimi, me përjashtim të shtëpis qi zotnon në lagjen "Abdullah Bej" të Tiranës, Abdurrahman Dibra, e cila i asht falë për banim familjarë familjes së të ndjerëve Et-hem, Ismet dhe Tahsim Toto, familje e cila përbahet prej të vejave, fëmijve të mitun, atit dhe vëllait student. Asht nji me origjinalin. Sekretar i Përgjithshëm i Këshillit të Ministravet. (Yzedin Beshiri) firma". (AQSH. F. 249 v 1940 D.III 263 f.120). Ndërsa shtëpinë tonë ia dhanë familjes së vëllezërve Ismet e Et'hem Toto, ne na lanë të banonim në bodrumin e saj, kurse në katin e tretë sollën familjen e një mjeku italian. Ne do të na kishin hequr fare nga shtëpia, por na lanë të banonim në bodrumin e saj vetëm në sajë të ndërhyrjes së Xhaferr Ypit. Kurse në pasurinë e paluajtshme që na u sekuestrua bënin pjesë 60 dynym tokë pjesa më e madhe e së cilës ishte në aeroportin e Laprakës. Një pjesë të madhe të parave që u mblodhën nga shitja e tokave tona, iu dhurua Kryqit të Kuq Shqiptar. Pas një qëndrimi prej katër vjetësh në internim në Itali, ku babai Abdurrahmani ishte së bashku me miqtë e ngushtë Hiqmet Delvinën e Suat Asllanin, ai u kthye në Shqipëri në shtatorin e vitit 1943 kur kapitulloi Italia. Me ardhjen e tij në Tiranë gjatë periudhës së pushtimit gjerman, babai kërkoi dhe rimori një pjesë të madhe të pronave që na kishin sekuestruar italianët me pa të drejtë. Deri në mbarimin e Luftës babai qëndroi në shtëpi dhe nuk u përzie fare me politikë. Edhe pas mbarimit të Luftës në fundin e vitit 1944, ndonëse Abdurrahmani kishte shërbyer për gati 19-vjet si deputet dhe Ministër i Monarkisë së Zogut, komunistët që erdhën në pushtet nuk e trazuan fare atë. Por peripecitë e mëdha për familjen tonë filluan në pranverën e vitit 1946 kur komunistët arrestuan vëllanë e madh, Qenanin, i cili kishte mbaruar studimet e larta dhe ishte diplomuar për Jurisprudencë në Paris dhe në Akademinë Ushtarake të Romës. Vëllai Qenani u akuzua si kryetar i një grupimi Monarkist i cili ishte bashkuar me dy grupime të tjera: Social-demokrat dhe të Rezistencës të kryesuara nga Musine Kokalari dhe Sami Qeribashi", kujton Urhan Dibra për vëllanë e tij.