Kush janë Dibranët ?

[biligoa]

Said Najdeni - "Hoxhë Voka"

"Nuk vuaj për para e për grada por për

komb e atdhe"






Seid Najdeni është një nga veprimtarët e shquar të lëvizjes kombëtare shqiptare, që zhvilloi veprimtarinë e tij në kuadrin e Rilindjes, në drejtim të mësimit të gjuhës së shkruar shqipe në zonën e Dibrës.
Seid Najdeni lindi në Dibër te madhe më 1864, ku mori edhe arsimin fillor e atë plotor. Arsimin e lartë e bëri në medresenë "Hajdar" të Fatihut në Stamboll. Këtë shkollë e mbaroi në vitin 1888 dhe u kthye në atdhe i frymëzuar për idealin kombëtar nga kontaktet që kishte pasur me përfaqësues të shquar të lëvizjes kombëtare shqiptare në Stamboll. Mbresa te veçanta i la takimi me Naim Frashërin. Mori me vete një sasi të konsiderueshme abetaresh, të cilat fillimisht i shërbyen për hapjen e shkollës në Dibër, më 1888.
Kjo shkollë punoi vetëm një vit, sepse atë e mbyllën autoritetet pushtuese. Gjatë jetës së saj, sadoqë të shkurtër, kjo shkollë pati një jehonë të madhe në popull dhe ndikoi ne zgjimin e ndërgjegjes kombëtare. Në vitin 1893 S.Najdeni e hapi përsëri shkollën, në krye të së cilës ai vendosi Hoxhë Muglicën, që kishte mbaruar medresenë e Elbasanit. Për mbajtjen në këmbë të kësaj shkolle paraqiteshin pengesa dhe vështirësi të mëdha, por ato nuk e zbrapsën S. Najdenin. Një vit më pas edhe kjo shkollë u mbyll, por tani nevoja e shkollës shqipe kishte pushtuar tërë dibranët.
S. Najdeni, duke e ndier nevojën e kontakteve drejtpërdrejta me krerë të lëvizjes shqiptare, u nis, në vitin 1895, në Stamboll, por atje u arrestua dhe u burgos në burgun e Edrenesë, ku ndodheshin dhe patriotë të tjerë të shquar, si Haxhi Zeka, Hamdi Ohri, Ibrahim Mitrovica e të tjerë. Pas lirimit nga burgu përshkoi vilajetet shqiptare të Shkodrës, Manastirit, Kosovës dhe të Janinës, si edhe ngulimet shqiptare në Itali, Bullgari e Rumani.
Gjatë qëndrimit të tij në Shkup, ai u burgos përsëri, por me ndërhyrjen e miqve të tij u lirua. Më 1900 hapi për të tretën herë shkollën shqipe në Dibër. Kjo shkollë pati një rëndësi të veçantë për zonën e Dibrës.
S.Najdeni mori pjesë në shumë tubime, për çështjen kombëtare e sovranitetin e vendit siç qe Lidhja e Pejës ku ai tha fjalën e tij.
Veprat kryesore që S. Najdeni botoi me alfabetin latin janë dy. E para është "Fe rrëfenjësja e myslimanëve", botuar në Sofie më 1900, dhe e dyta "Abetare e gjuhës shqipe ndë të folë gegënisht", botuar po në Sofie më 1900, por pa emër të autorit, pra anonime. E para është një vepër fetare e mbështetur në parimet Kur’anore, që janë të detyrueshme për të gjithë besimtarët myslimanë. Ky përfaqëson një manual fetar, por me mjaft të dhëna patriotike dhe filozofike. Problemin e diturisë dhe të prapambetjes Najdeni e trajton gjerë. Ai pranon dy dituri: atë fetare dhe atë të mendjes, të cilat, duke u mbështetur në Kur’an, nuk i kundërvihen njëra-tjetrës. Dituria për të është një armë e fuqishme, që mëkon ndërgjegjen kombëtare, që e njeh njeriun me shumë të dhëna, i jep atij pavarësi dhe e bën të barabartë me të tjerët.
Në këtë botim ai përfshin edhe thirrje për të përvetësuar shkrim leximin shqip, për të mbrojtur lirinë dhe pavarësinë kombëtare. Duke e shkruar këtë vepër me alfabetin e Stambollit, ai prononcohet krahas atyre që mbronin alfabetin latin. Parulla e tij qe: "Që shqiptarët të shpëtojnë nga rreziku, ka vetëm një rrugë: me u zgjue kombi, me mësue gjuhën e tij, me i dalë zot vetes".











Said Najdeni - "Hoxhë Voka"





"Nuk vuaj për para e për grada por për komb e atdhe












Said Najdeni-Hoxhë Voka apo Vogli njëri nga veprimtarët e dalluar të rilindjes kombëtare





Shkruan: Shevki Sh. Voca





"Nuk vuaj për para e për grada por për komb e atdhe" S. Najdeni






Rilindja Kombëtare Shqiptare ishte një lëvizje e gjerë politike e kulturore që
synonte çlirimin e të gjitha tokave shqiptare dhe bashkimin e tyre në një shtet të vetëm e të pavarur, si edhe zhvillimin e gjuhës, të arsimit e të kulturës kombëtare. Ajo përfshin një epokë të tërë historike që filloi në gjysmën e parë të shekullit XIX (1830) dhe mbaroi më 1912 me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë





Në përputhje me kushtet historike të Shqipërisë, rilindësit tanë përpunuan edhe programin kombëtar të Rilindjes, i cili përmbante: çlirimin e Shqipërisë dhe formimin e shtetit kombëtar shqiptar, mbrojtjen e tokave shqiptare nga rreziku i copëtimit, përhapjen e arsimit e të kulturës në gjuhën amtare dhe zhvillimin ekonomik të Shqipërisë. Rilindësit e parë dhe pasuesit e tyre u bënë ideologë të çlirimit kombëtar dhe mësues, hartuan tekste shkollore, si dhe vepra shkencore e letrare. Me shkrimet e tyre, ata u përpoqën të shtonin dashurinë për atdheun dhe për gjuhën amtare. Ata i dhanë më shumë rëndësi sidomos lëvrimit të gjuhës amtare mbi bazën e një alfabeti të përbashkët dhe përhapjes së shkollës shqipe, si mjete jo vetëm për të nxjerrë vendin nga pa dituria dhe nga errësira, por edhe për të afirmuar botërisht individualitetin e vetëqenies kombëtare të popullit shqiptar.
Kësaj plejade apo më mirë të themi armate të Lëvizjes së Rilindjes Kombëtare i takon edhe Sait Najdeni nga Dibra, i cili njihet edhe si Hoxhë Voka apo Hoxhë Vogli. Se kush ishte ai, dhe se sa u mundua dhe sakrifikoi për gjithë çka ishte në interesin kombëtarë do të shohim në vijim të këtij shkrimi. Ndonëse jam i bindur se ky shkrim por edhe shkrimet tjera që janë shkruar deri më tani për personalitetin e këtij hoxhe veprimtar të pa kursyer, nuk do të mund të përfshijnë opusin e gjerë të lëvizjeve dhe aktiviteteve të tija në përgjithësi.





Said I. Najdeni, rilindës, patriot, atdhetar, dhe veprimtar i shquar i çështjes kombëtare, lindi në Dibër të Madhe në vitin 1864. Ishte biri i Islam dhe Esma Najdenit që rridhnin nga një familje zejtare. Arsimin fillor dhe atë plotor Saidi i kreu me sukses në vendlindje në vitin 1882, ndërkaq që inteligjenca dhe zgjuarsia e tij bënë që babai i tij me dëshirë dhe vullnet të madh për ta shkolluar të birin sa më shumë e dërgoi së pari në Edrene e më pas në Stamboll, ku Saidi me sukses i përfundon studimet e larta teologjike në medresenë e Hajdar pashës.





Gjatë studimeve të tija në Stamboll, edhe pse ishte i ri, Saidi pati fatin që të takohej me Naim e Sami Frashërin, dhe Ismail Qemajlin, të cilët ia forcuan vendosmërinë për t'iu kushtuar me tërë energjinë dhe potencialin intelektual dhe moralin e karakterin e lartë njerëzor që kishte, idealit të çështjes kombëtare, që edhe popullit të tij sikurse popujve të tjerë të iu mundësohet arsimimi dhe shkollimi në gjuhën amtare. Gjatë shkollimit të tij në Stamboll në medresenë e Hajdar Pashës, Saidi u njoh dhe lidhi një shoqëri shumë të afërt me hafëz Ibrahim Mitrovicën të cilin e pati shokë të medresesë, i cili po ashtu më vonë u dallua me aktivitetin dhe veprimtarin e tij për çështjen kombëtare. Në Stamboll asokohe zhvillohej një veprimtari mjaftë e gjerë propagandistike për çështjen kombëtare, ku krerët e Rilindjes dhe të Lëvizjes kombëtare shtëpitë e veta i kishin kthyer në klube në të cilat mbaheshin dhe dëgjoheshin ligjërata mbi historinë dhe kulturën kombëtare, ku nxiteshin dhe frymëzoheshin kuadrot të reja për veprim kombëtar. Një vizitor i shpeshtë i këtyre shtëpive ka qenë edhe vetë Saidi. I ushqyer nga gjithë ajo që shihte, që dëgjonte, dhe që perceptonte në Stamboll sikurse që shprehet studiuesi i njohur dr. Mahmur Hysa në një shkrim të tij të veçantë kushtuar Said Najdenit, ai mundohej të njëjtën gjë ta zbatojë edhe në Dibër. Kjo vërehej qartë ngase, sa herë që vinte Saidi në Dibër gjatë pushimeve shkollore, bënte propagandë për mendimet dhe idetë e rilindëseve.
Pas kryerjes së shkollimit në Stamboll në vitin 1888, që sapo ishte bërë një vit pasi ishte hapur shkolla e parë shqipe në Korçë, Saidi i urtë dhe i dashur, punëtor i pa lodhur dhe trim, i frymëzuar për idealin kombëtar, u kthye në atdhe ku iu përvesh me zell çështjes kombëtare. Saidi morri me vete një sasi të madhe abetaresh të Shoqërisë së Stambollit (1879), dhe ato të Samiut (1886), me dëshirën e flaktë që të hap në vendlindje shkollën e parë shqipe, por pa lejen e autoriteteve sepse e dinte se ata nuk do ta lejonin.
Dhe në të njëjtin vit më 1888 me përpjekje të mëdha dhe guxim të pa shoq, i vetëdijshëm për rrezikun që mund ti kanosej, Saidi arriti që në shtëpinë e vet ta hap shkollën e parë shqipe e cila punonte në fshehtësi. Aso kohe shtypi i kohës për Dibrën shkruante: "Si në vende të tjera, edhe këtu në Dibër zuri me hy dashuria e mëmëdheut bashkë me të gjuhës! Sot në Dibër kemi shumë zotëri pleq të ndershëm që përpiqen për pavarësinë e gjuhës shqipe...i madh e i vogël thërrasin: me gjuhë ruhet mëmëdheu, me shkollë mirësohet kombi!" Në këtë shkollë të cilin e udhëhiqte Said Najdeni përveç elementeve të para të shkrim-leximit me alfabetin e Stambollit, mësohej diçka edhe nga matematika, nga shkencat natyrore, mësime fetare, bisedohej për tema nga historia e kultura kombëtare, bisedohej për veprimtarin e Stambollit, për ngjarjet më aktuale etj. Nxënës të parë të kësaj shkolle ishin fëmijët e patriotëve dibranë, të cilët më vonë u bënë luftëtarë të çështjes kombëtare, përhapës të librit shqiptarë, mësues të shkollave shqipe, ithtarë të alfabetit shqip etj. Dibranët Said Najdenin e quanin Hoxhë Voka, ndonjëherë Hoxhë Vogël, me çka sikur donin të tregonin se fjala e tij iu ngrohte zemrat dhe iu ndriçonte mendjet, duke ngjallur tek ta dashurinë për atdheun, për gjuhën dhe shkollën shqipe.





Mirëpo duhet ditur se çdo herë e më tepër veprimtaria e kësaj shkolle vinte duke u vështirësuar, sepse ishte e pa mundur që mos të zbulohej nga autoritet osmane, aq më tepër pse ajo bëri një jehonë të madhe në opinion. Ndërkaq që autoritet turke dhe ata pro turke Hoxhë Vokën filluan ta akuzojnë, si njeri që dëshiron ta helmojë rininë dhe ta largojë atë nga rruga e fesë, duke e njollosur se "hoxha është prishur nga feja", "është kaur" etj., andaj e shpallën si të pa fe, dhe shkuan aq larg sa që nuk e lejonin të falej në xhami. Hoxhë Voka i mençur, i vendosur, plot energji, elan dhe guxim, ishte zotuar se çfarë do që i del përpara nuk do të mundet ta shmangi nga rruga e interesit kombëtar, dhe për akuza të tilla nuk ia ndiente fort veshi, ndërkaq që ai kishte si udhërrëfyese për besimtarët fjalët: "Myslimanët e vërtet duhet të dinë se feja islame urdhënon me e dashur atdheun", dhe "Për mëmëdhenë duhet me qenë shërbëtorë, njeriu sa dashuri të ketë në mëmëdhenë, aq dashuri ka në fenë".





Kjo shkollë punoi vetëm një vit, sepse atë e mbyllën autoritetet pushtuese. Megjithatë shkolla edhe pse punoi vetëm një vit, ajo gjatë jetës së saj, sado që të shkurtër, pati një jehonë të madhe në popull dhe ndikoi mjaft në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare. Me mbylljen e kësaj shkolle, masat represive u shtuan dhe u ashpërsuan edhe më tepër ndaj librave shqipe dhe kulturës shqiptare. Autoritetet osmane Hoxhë Najdenit i ofruan punë në administratën turke, por ai e zgjodhi dhe eci në rrugë tjetër, siç kishte thënë edhe vetë: "Nuk vuaj për para e për grada, por për komb e atdhe. Unë dua të fitoj liri me i mësua këtij populli gjuhën shqipe, që ta njeh veten e tij e të përpiqet për vetvete".





Rrugën që e kishte filluar hoxhë Najdeni, edhe pse ishte e rrezikshme, tek ai gjithnjë e më shumë ngjallej dashuria dhe ndërgjegjja. Veprimtarin dhe aktivitetin ai nuk e pushoi, dhe pa marrë parasysh për pasojat që mund ti ketë, Saidi përsëri e rihapi shkollën në vitin 1893, duke i pajisur nxënësit me tekste shkollore libra dhe fletore të cilat i sillnin tregtarët dibranë dhe patriotët siç ishin Selim Rusi dhe Kadri Fishta. Ndërsa një ndihmesë të veçantë me libra, gazeta dhe revista në gjuhën shqipe për shkollën e Dibrës dha edhe Josif Bageri, një patriot shqiptar nga Reka e Dibrës, i cili kishte emigruar herët nga vendi i tij dhe kishte gjetur strehim në Bullgari, prej nga zhvillonte një aktivitet të gjerë politik, me të cilin mbante kontakte Said Hoxha. Me rihapjen e kësaj shkolle, interesimi për mësim në gjuhën shqipe vinte gjithnjë duke u shtuar, kështu që numri i nxënësve prej 9 tashti kishte arritur në 26. Për mbajtjen në këmbë të kësaj shkolle paraqiteshin pengesa dhe vështirësi të mëdha, por ato nuk arritën ta zmbrapsin Said Najdenin nga rruga që e kishte nisur.

Shkolla shqipe në Dibër dhe në disa fshatra në rrethinë dhe librat shqip, që qarkullonin gati në çdo shtëpi nxitën armiqtë që shkollat t'i mbyllnin, librat të ndalohen dhe Hoxhë Voka të ndiqet nga pushteti. Kështu që shkolla e Dibrës sërish pas një vit pune për herë të dytë u mbyllë me1894. Shkollat u mbyllën por jo edhe ideja, këshillat, dhe frymëzimi i Hoxhës që ndikonte edhe në rrethanat politike. Në këtë mënyrë dhe në këto kushte dhe rrethana Hoxhë Saidi, ndiente nevojën për të kontaktuar drejtpërdrejti me krerët dhe veprimtarët e lëvizjes shqiptare të Stambollit që t'i njoftoj me gjendjen në Dibër e cila ishte mjaft kritike. Ashtu që në vitin 1895 Saidi bashkë me shokun e tij të medresesë hafëz Ibrahim Mitrovicën marrin rrugën për në Stamboll. Autoritetet turke e ndoqën lëvizjen e tyre dhe i arrestuan në burgun e Edrenesë, ku ndodheshin të burgosur patriot të tjerë shqiptarë si Haxhi Zeka dhe Hamdi Ohri. Të dytin gjyqi turk e kishte dënuar me 5 vjet burg për veprimtarin antiturke. Hamdiu ishte mësues i shqipes në Ohër, ndërkaq që ai veprimtarin e tij nuk e ndalte as në burg, dhe në qelinë e burgut kishte organizuar kursin e gjuhës shqipe, të cilin e ndiqnin fshehurazi shumë shqiptarë të burgosur. Nga ky burg shumë shqiptarë dolën të mësuar me shkrim dhe lexim shqip. Hamdiu pas lirimit nga burgu, përsëri në shtëpinë e vet hapi një shkollë shqipe ku arriti të mbledhë 80 nxënës, ndërsa autoritetet turke nuk mundën ta kuptojnë punën e kësaj shkolle, e cila megjithatë nuk mundi të qëndrojë kohë të gjatë. Saidin dhe hafëz Ibrahimin i dënuan me nga 15 muaj burgim të rëndë dhe të mundimshëm. I linin pa bukë pa ujë dhe në terr. Njëmbëdhjetë muaj i mbajtën pa i pyetur fare për asgjë. Gjatë qëndrimit në burg Saidi kishte qëndisur një flamur të cilin më vonë e nxirrte në dasma. Publicisti, veprimtari e demokrati shqiptar Shahin Kolonja, interesohej për të burgosurit shqiptar në burgun e Edrenesë të cilët edhe shumë shpesh i vizitonte, dhe arrinte që në burg atyre t'u fut libra shqipe.
Një fjalë e urtë popullore thotë; "Pësimi është mësim", kjo i shërbeu Hoxhë Saidit si moto në veprimtarinë e tij të mëtutjeshme, e që ai tani doli nga burgu moralisht më i fortë, më i vendosur, dhe më i mobilizuar. Me të kthyer në Dibër nga burgu i Edrenesë, Hoxhë Voka vazhdoi punën. Ai e dinte se prezenca e tij në Dibër ishte më se e nevojshme, por nuk qëndroi aty nga se mendonte se më me interes kishte me qenë po ti vizitonte qendrat tjera të lëvizjes kombëtare që të përcjellë përvojat nga atje dhe të përfitojë më shumë. Si pikë e parë Saidi vizitoi vilajetet shqiptare të Shkodrës, Manastirit, Kosovës dhe të Janinës. Nëpër këto vende Hoxhë Voka pati rastin që të takohet dhe të bisedojë gjerë e gjatë për çështjen e lëvizjes kombëtare me personalitete dhe patriot të rëndësishëm si për shembull, Dervish Hima, Sotir Kolea, Nuredin Xhema, Dedë Karbunara etj. Me qëllime të njëjta Saidi më vonë vizitojë edhe ngulimet apo kolonit shqiptare në Itali (në Shën Mitër Koronë, Bari, Napoli, Romë), Bullgari dhe Rumani. Ndërsa me ftesën që ia bëri Ismail Qemali në përmes mikut të tij Xhafer efendi Peshtanit ai shkoi dy here edhe në Stamboll.





Gjatë qëndrimit të tij në Kosovë, Hoxha për një kohë ishte mysafir në shtëpinë e Hafëz Ibrahimit, shokut të tij të ngushtë, me të cilin organizonin dhe mbanin fjalime në të cilat flisnin për çështjen e shtrirjes së lëvizjes, për çlirimin e vendit, për armiqtë e shumtë që e rrethonin vendin etj. Hoxhë Voka me këtë rast në fjalimet e tija kishte theksuar mbarimin e luftës greko-turke e cila asgjë të re nuk u kishte sjellë shqiptarëve, por përkundrazi i kishte dërmuar edhe më shumë, (fjala është për luftën greko-turke, prill-maj 1897, që zgjati një muaj, SH.V.). Për këtë propagandë autoritetet osmane në Shkup e arrestojnë Hoxhë Vokën. Mirëpo falë shokëve dhe miqve të cilët intervenuan në Stamboll për lirimin e tij nga burgu, ai nuk qëndroi shumë i arrestuar. Si dorëzon për lirimin e tij nga burgu kishte hyrë Zejnel agë Shkupi. Autoritet osmane lirimin e tij nga burgu e kushtëzuan që Hoxhë Voka të qëndroi në Dibër e jo në Stamboll.





Përkundër ndjekjeve arrestimeve, vështirësive të ndryshme dhe pengesave që i paraqiteshin, e para se gjithash shëndetit e cila kishte filluar ta dobësoj, ai nuk e shihte të arsyeshme që ta ndërpret aktivitetin e tij. Në Dibër në fushën Qernanica diku qëndron Kërnanica me iniciativën e Saidit u organizua një kuvend i ngjashëm me atë të Lidhjes Shqiptare të Pejës të janarit 1899 të kryesuar nga Haxhi Zeka. Ky Kuvend punimet e saja i filloi me një miting të madh dhe të hapur më 27 shkurt 1899 ku morën pjesë 1000-1500 vetë, varet sipas burimeve. Në te përveç kadive, e myftinjve kishte edhe qytetarë, zanatlinj, tregtarë, fshatarë dhe persona të cilët deri atëherë kishin qenë të mbyllur nga gjakmarrja. Kuvendi i Dibrës i kishte kaluar edhe caqet lokale të këtij sanxhaku dhe ishte kthyer në një mbledhje të përgjithshme shqiptare, në të cilën kishin marrë pjesë delegatë edhe nga vise tjera të Shqipërisë së Veriut dhe të Mesme. Kuvendit iu dërguan gjithashtu letra nga Gjakova, Gucia, Prizreni, Shkodra dhe nga qytete tjera, në të cilat shprehej solidariteti i popullsisë së këtyre viseve me shqiptarët e Dibrës dhe Kuvendin e organizuar prej tyre. Në organizimin e këtij kuvendi një ndihmesë të madhe dha edhe Said Hoxha.





Me që në njërën nga vendimet e Kuvendit të Dibrës ishte edhe hapja e shkollave shqipe në territorin e Dibrës, Hoxhë Voka nuk ndeji duarkryq, por menjëherë iu vërsul angazhimit, dhe pasi që në Dibër tani më veç e kishte një rreth përkrahësish e sidomos duke e pasur mbështetjen e Xhemal Pashës, Sali bej Dohoshishtit dhe të Abdurahman Salihut, hapi në vitin 1900 për herë të tretë një shkollë të vogël për mësimin e gjuhës amtare. Kjo shkollë pati një rëndësi të veçantë për zonën e Dibrës. Nxënësit vijuan të përhapin mësimet dhe këshillat e Hoxhë Saitit. Por kjo shkollë sërish shumë shpejtë u detyrua të mbyllet nga autoritetet turke. Sidoqoftë ajo për një kohë shumë të shkurtë sa funksionoj arriti që t'i jap frytet e saja.





Lëvizjet dhe angazhimet e mëdha pa i dhënë vetit pushim, të Said Najdenit për çdo gjë që ishte në interes të kombit filluan me të madhe t'ia keqësojnë shëndetin edhe ashtu mjaft të dobët që e kishte, tek i cili tani më kishin filluar të paraqiten shenjat e para të tuberkulozit, për ç'gjë prindërit e tij qysh edhe më herët kishin filluar të brengosen me ç'rast babai i tij Islami kot ishte munduar ta këshillonte që të hekë dorë nga këto lëvizje dhe angazhime. Ndërkaq që Hoxhë Voka i drejtohej babait me këto fjalë: "Po shkon Shqipëria, babë, po shkon nderi i shqiptarit e shqiptari rrinë në gjumë e s'e din se çështja qëndron deri në këtë shkallë. Po të ndjej o babë, po më këshillon me shpëtua jetën time. Po ç'vleftë ka jeta ime kur asht tue vdek i tanë një komb!...Nji për këtë qëllim o babë unë po vuaj e po përpiqem bashkë me shokët e mij...





Në vitin 1903, Hoxhë Vogli ndërmori një udhëtim të vështirë, por të nevojshëm për çështjen kombëtare në Tripoli, ku do të hartohej programi për një kryengritje shqiptare. Në këtë mbledhje Sait Hoxha përfaqësonte Dibrën dhe Kosovën, Refik Toptani Shkodrën, simboli i pavarësisë babëloku Ismail Qemali përfaqësonte Janinën. Mbledhja kryesohej nga Xhemajl Pasha. Lajmi për këtë takim të përfaqësuesve shqiptar e kishte tronditur Stambollin, e cila menjëherë ndërmori aksionin e saj për ndjekjen e pjesëmarrësve të tyre. Hoxha me ndihmën e shokëve arriti të kthehet në Tiranë. Por ky udhëtim ia kishte keqësuar me të madhe shëndetin, me ç'rast ai kthehet përsëri në Dibër, ku ra në shtrat dhe nuk arriti të çohet më. Për sëmundjen e tij na informon edhe Ismail Qemali në kujtimet e veta kur thotë: "Një nga miqtë e mi më të vjetër shqiptarë, Saaid Efendi me rastin që shkonte në Tripoli, erdhi të konsultohej në Romë, për të patur një marrëveshje me Mareshal Rexhep Pashën. U kthye pas pak kohësh nga Tripoli shumë i vrarë, nga një sëmundje që e shqetësonte prej kohësh. U bë një konsultë me mjekët më të mirë të Romës, por ishte një sëmundje e pa shërueshme. Arriti të marrë pak forca, dhe shkoi në qytetin e tij të lindjes në Dibër, ku vdiq pak ditë më vonë." Gjatë kthimit të tij për në atdhe i kishte ndihmuar shumë Refik Toptani, në shtëpinë e të cilit Hoxhë Voka i lodhur dhe i sëmur rëndë i kalon dy ditë, dhe pastaj fshehurazi me tre kuaj që i siguroi vetë Refi Topatani nisen për në Dibër ku arrin pas katër ditësh. Pas një kohe shumë të shkurtë më 21 nëntor 1903, idealisti dhe punëtori i pa lodhur për të mirën dhe përparimin e kombit të vetë Hoxhë Said Najdeni në moshë mjaft të re 39 vjeçare ndërroi jetë.





Në momentet e fundit të jetës, para se t'i pushoi edhe për pak qaste rrahja e zemrës, Hoxhë Saidi kishte lënë këtë porosi: "Pa fituar Shqipëria lirinë, mos më vini gurë mbi varrin tim. Pasi të fitohet liria të m'i vini gurët duke i shkruar shqip. Mbi ta të vini një flamur." Pra siç po shihet Saidi nuk e humbte shpresën se do të vijë dita kur edhe zogu edhe bilbili do të këndojnë lirisht shqip. Hoxhë Voka prej gjuhëve të huaja fliste turqisht, arabisht dhe frëngjisht.





Me rastin e vdekjes së Said Hoxhës nëpër gazetat e kohës u botuan artikuj nga njerëz që e njohën dhe i çmuan përpjekjet e tij për çështjen kombëtare, me ç'rast ne do ti veçojmë disa. Kristo Luarasi do të shkruajë: " Në fund të motit 1903 vdiq në Dibër shqiptari me zemër e me mend Said Hoxha...Ish njeri i matur, me vetia të mira dhe do t'i kish bërë shumë shërbime kombit sikur të kish rrojtur akoma." Nikolla Naço do të shkruaj: "Me të keqe të madhe mësuam vdekjen e atdhetarit tënd Said Dibrani një shqiptari të vërtetë, një të madhi ushtar të pa lodhur të Shqipërisë." Kurse Sotir Kolea duke e portretizuar personalitetin e Hoxhës do të shkruajë: "I butë e i urtë, fjalë e gojë mjaltë, me zemër të gjerë dhe të thellë. Said efendiu qe atdhetar i rrallë, i pjellë e i lindur për punë propagande së cilës i qe dhënë me mish e me shpirt." Ndërsa Shahin Kolonja njeriu i cili i ndihmoi hoxhës shumë, gjatë vuajtjes së dënimit me burg në Stamboll do të theksoja: "Said Efendi
Dibrani përhapi mendime të pëlqyera e bëri punë të mirë, po guvernë e fëlliqur e ndiqte si >Firauni Musanë> dhe kishte urdhëruar ta bënin syrgjyn...Said Efendiu ishte shqiptarë i vërtetë, i stolisur me vetia të mira e me urtësi, me mish e me shpirt për mbarëvajtjen e Atdheut."





Delegatët e Kongresit të Dibrës (1909) në mesin e të cilëve ishin edhe Aqif, Pasha, Mutesim Këllëçi, Sadik Pasha, Islam Vrioni, Qenani Abdyli, Prenç Xhelali, Dervish Biçaku, Dervish Hima, dr. Ibrahim Temo, dhe Hafëz Ali Korça e vizituan varrin e tij dhe mbajtën fjalime.





Dijetari dhe atdhetari i shquar hafëz Ali Korça, për këtë rast ka shkruar një kujtim për Said Najdenin: "Një kujtim për të ndjerin Hoxha Sait Vokën: Atë ditë që do të ndahemi prej Dibrës, vizituam varrin e ndritur të të ndjerit hoxhë Sait Vokës. I ndjeri Sait pati qenë një nga idealistët e vjetër, është përpjekur tepër për shkronjat shqipe, pati shkruar edhe një libër me titull . I mjeri ka vuajtur, por edhe ka vdekur i tuberkolizuar në rrugë të atdhetarizmit."





Prej veprave që na kanë mbet nga ky rilindës janë dy: "Fe rrëfenjësja e myslimanëve", botuar në shtypshkronjën Mrothëria në Sofje në vitin 1900, që ka 64 faqe dhe e dyta është "Abetare e gjuhës shqipe ndë të folë gegënisht", botuar po në Sofje më 1900, por pa emër të autorit, pra anonime me 16 faqe. E para është një vepër fetare e mbështetur në parimet Kur'anore, që janë të detyrueshme për të gjithë besimtarët myslimanë. Ky përfaqëson një manual fetar, por me mjaft të dhëna patriotike dhe filozofike. Ai pranon dy dituri: atë fetare dhe atë të mendjes, të cilat, duke u mbështetur në Kur'an, nuk i kundërvihen njëra-tjetrës. Nuk e mohon rolin që luan feja në ndërtimin moral-etik të njeriut, por e mban edhe mendimin se feja nuk e pengon njeriun të ketë dashuri ndaj atdheut... dhe nëse shqiptari e pranon alfabetin latin nuk bën kurrfarë mëkati, sepse mund të mbetet përsëri besimtar i devotshëm. Dituria për të është një armë e fuqishme, që mëkon ndërgjegjen kombëtare, që e njeh njeriun me shumë të dhëna, i jep atij pavarësi dhe e bënë të barabartë me të tjerët. Parulla e Hoxhë Najdenit ishte: "Që shqiptarët të shpëtojnë nga rreziku, ka vetëm një rrugë: me u zgjua kombi, me mësue gjuhën e tij, me i dalë zot vetes."





Në shenjë nderi dhe respekti sot në qytetin e Dibrës një shkollë mbanë emrin e këtij patrioti dhe veprimtari të pa harruar.











Me respekt, Engjell BUXHAKU, sternipi i Said Najdenit

[biligoa]

Kuvendet në Dibër kanë qenë parlamente të kohës.

Me fjalën kuvend në Dibër kuptohej një mbledhje e zgjeruar e pjesëtarëve të një bashkësie ose e disa bashkësive ndërmjet tyre. Në kuvende malësorët diskutonin probleme që i përkisnin një komuniteti të caktuar në kohë paqeje e në kohë lufte. Probleme të kohës së paqes ishin problemet ekonomike të zhvillimit të bujqësisë e blegtorisë (qetë e punës, çifçiu, fara, kultura që do të mbillej, barinjtë, stanet dhe vathët); e pronësisë, si të tokave, kullotave, pyjeve, merave, bjeshkëve (shitblerja e ndërresat tyre), të trojeve, të rrugëve, ujërave, kufijve; të miqësisë, si fejesa e martesa, kumarëllëku e byrazerllëku etj. Probleme të kohës së luftës ishin mobilizimi sipas thirrjes së fisit, mëhallës, katundit, krahinës (Malit ose Bajrakut) për të mbrojtur nderin, shtëpinë, tokën e pasurinë nga fiset e tjera, katundet fqinje, krahinat fqinje apo nga pushtimet e huaja; gjakmarrje e hakmarrje etj.


Kuvendet në Dibër kanë qenë parlamente të kohës. Me fjalën kuvend në Dibër kuptohej një mbledhje e zgjeruar e pjesëtarëve të një bashkësie ose e disa bashkësive ndërmjet tyre. Në kuvende malësorët diskutonin probleme që i përkisnin një komuniteti të caktuar në kohë paqeje e në kohë lufte. Probleme të kohës së paqes ishin problemet ekonomike të zhvillimit të bujqësisë e blegtorisë (qetë e punës, çifçiu, fara, kultura që do të mbillej, barinjtë, stanet dhe vathët); e pronësisë, si të tokave, kullotave, pyjeve, merave, bjeshkëve (shitblerja e ndërresat tyre), të trojeve, të rrugëve, ujërave, kufijve; të miqësisë, si fejesa e martesa, kumarëllëku e byrazerllëku etj. Probleme të kohës së luftës ishin mobilizimi sipas thirrjes së fisit, mëhallës, katundit, krahinës (Malit ose Bajrakut) për të mbrojtur nderin, shtëpinë, tokën e pasurinë nga fiset e tjera, katundet fqinje, krahinat fqinje apo nga pushtimet e huaja; gjakmarrje e hakmarrje etj. Në kuvende diskutoheshin dhe problem të ndorjes, të besës, të mikut, të kremtimit të festave etj. Në atë kohë dalloheshin disa forma kuvendesh, si kuvendi i shtëpisë (ose i hises), kuvendi i vëllazërisë (ose i barkut ose i fisit), kuvendi i mëhallës (i barqeve ose i disa fiseve), kuvendi i katundit (ose i disa mëhallëve), kuvendi i krahinës ose i Malit (ose i disa katundeve) dhe kuvendi ndër Male (ku mblidheshin disa Male ose krahina). Lajmërimi për kuvende bëhej me qitje pushkë sipas mënyrës së caktuar, me ndezje zjarresh, me fjalëtorë që quheshin pojakë, mënyra të tjera etj. Në kuvende ishin të detyruar të merrnin pjesë burrë për pushkë (ose burrë për shtëpi), përfaqësues fisesh, përfaqësues fshatrash, përfaqësues krahinash ose Malesh, sipas qëllimit të kuvendit dhe sipas mënyrës së lajmërimit që bëhej.



Çfarë diskutohej në kuvendet e burrave?

Në kuvendin e shtëpisë ose të hises diskutoheshin probleme të bujqësisë, blegtorisë, toka, livadhet, pyjet, çobani, ustai i veglave të punës, martesat e fejesat, miku e byrazeri, marrëdhëniet me barqet ose fiset e tjera, probleme të gjakmarrjes e të gjakdhënies etj. Në kuvendin e barkut ose të fisit, diskutoheshin probleme midis barqeve ose fiseve, që kishin të bënin me rrugët, kufijtë e tokave, livadhet e pyjet, me barinjtë e ustain e veglave bujqësore, turpe ose bidate që mund të ndodhnin në vëllazëri apo fis ose qëndrimi që duhej të mbahej kur këto ndodhnin në fise të tjera, në katund ose katunde të tjera. Në kuvendin e fiseve ose të katundit diskutoheshin probleme të tokave, kufijve, ujërave, rrugëve, pyjeve, kullotave, për besëprerjen e mikun e prerë, për pushkë me llafe kur dikush qiste pushkë në kundërshtim me kararet e vëna. Të gjitha këto diskutoheshin si për ato që ndodhnin në fise, si për ato që ndodhnin në katund e ndër katunde. Në kuvendin e krahinës ose të Malit diskutoheshin probleme pronësie si ato që përmendëm në raste të tjera, probleme të marrëdhënieve shoqërore e zakonore, probleme etj. Forca e zbatimit të vendimit të kuvendeve ishte e madhe. Askush nuk guxonte të dilte mbi vendimet, kararet e itifaqet e marra. Gjithkush ishte i detyruar t’i zbatonte ato ose në raste moszbatimi gjendej menjëherë përballë një kundërveprimi të pazakontë, siç ishte dëbimi nga fshati i personit përgjegjës bashkë me familjen për një kohë të caktuar ose përgjithmonë, djegia e shtëpisë, prishja e të mbjellave, si kositja para pjekjes e të mbjellave të misrit dhe të lashtave, prerja e pyllit. Kuvendet ishin parlamente krejtësisht demokratike të kohës. Në kuvend para e hali ishin të barabartë. Të gjithë pjesëmarrësit në kuvend uleshin në mënyrë të barabartë. Burra uleshin me kujdes në kuvend dhe sipas një mënyrë të përcaktuar me rigorozitet. Zakonisht, më e preferuara ishte ulja e burrave në formë rrethi, si për të treguar se të gjithë ishin të barabartë. Secili ulej këmbëkryq. Kryetari i kuvendit ulej po këmbëkryq, në rreth me të tjerët, vetëm se me një distancë më të dallueshme nga paraardhësi dhe pasardhësi. Zakonisht burrat që merrnin pjesë në kuvend, shkonin të armatosur. Por edhe mënyra e mbajtjes së armëve në kuvend ishte e përcaktuar me një rregullore të veçantë. Pushkët duhej të mbaheshin në prehër. Fjala në kuvend bëhej me radhë. Një fliste, të tjerët dëgjonin në qetësi absolute. Në kuvend nuk lejohej fjala me zë të lartë, me kërcënime, me batuta, me sharje. Në kuvend gjestet e duarve ishin të matura. Askush nuk mund t’i drejtonte, në çfarëdo rrethane, gishtin tjetrit në kuvend dhe askush nuk mund të tundte qoftë edhe instinktivisht, shkopin në drejtim të tjetrit. Si drejtimi i gishtit, si drejtimi i shkopit quheshin kërcënime dhe për këtë gjest ai, në drejtim të të cilit dikush kishte drejtuar gishtin a shkopin, hakmerrej rëndë, deri edhe me vrasje, edhe pse veprime të tilla mund të kishin qenë të rastësishme e të paqëllimshme. Vendimet që merreshin në kuvende, quheshin karare e itifaqe. Vendimet e kuvendeve zbatoheshin sipas kohës së përcaktuar nga kuvendi, si tre muaj, gjashtë muaj, një vit, por zakonisht afatet ishin Shëngjergj më Shëngjergj, Bajram më Bajram, Shëndre më Shëndre.



***

Në Dibër vepronin dy kuvende. Kur mblidheshin Malet e dy Dibrave në Dibër të Epërme kuvendi bëhej te Gurra e Mazhicës dhe kur mblidheshin në Dibër të Poshtme, kuvendi zhvillohej te Ferra e Pashës, në Çidhën. Si katund, vendi i mbledhjeve ishin Zogjaj në Dibër të Epërme dhe Arrasi në Dibër të Poshtme. Kur mblidheshin veç e veç, ata të Dibrës së Epërme mblidheshin tek Kisha në Vorre të Shupenzës, ndërsa kur mblidhej Dibra e Poshtme, kuvendi bëhej te Ferra e Pashës ose te varret e Dali Hasanit. “Mbi të gjitha ishte Mbledhja e Popullit, “Besëlidhja”, “Itifaku” apo “Kuvendi i Madh”. Kuvendet te Ferra e Pashës janë drejtuar nga Salë Demiri dhe në kohë të tjera nga Lusha, Noka, Troci etj., sipas kohës. Ndërsa kuvendet e Dibrës së Epër janë drejtuar nga Salë Markja, Sheh Zerqani, Mersin Dema, Dalip Kara, Cen Leka etj. Afër vitit 1800 filloi të përdorej emërtimi “itifak” që do të thotë besëlidhje, ndërsa më vonë, në fillimet e shekullit XX hyri fjala “kongres”. Itifaqe u lidhen në çdo fshat, në çdo Mal e në çdo krahinë. Kongreset më të rëndësishme të asaj periudhe janë Kongresi i Dibrës 1880 dhe Kongresi i Dibrës 1909. Kohë më vonë gjejmë të përdoret thjesht fjala mbledhje si mbledhja te Varret e Dali Hasanit afër Pilafeve, mbledhja e Gjurrës së Mazhicës, mbledhja te Ferra e Pashës, mbledhja te varret e Shupenzës etj. Të gjitha këto forma ishin besëlidhje të mirëfillta. Të tilla “besëlidhje “ janë bërë dhe në luftërat e tensionet kundër Zogut të zhvilluara në Sllovë, te Kulla e Lumës, në Allajbegi, në Dhoks etj. Pjesëmarrja në këto kuvende ishte masive. Kështu, në Kuvendin e Dibrës, që u mbajt në fushën e hapur të Qernanicës, në korrik 1878, morën pjesë 10 000 veta, kurse në besëlidhjen në malin e Dhoksit morën pjesë 12 000 veta. “Në vitin 1872, Malet e Dibrës lidhën besën për të luftuar kundër turqve osmanë. Luftimet në Kastriot, Sllovë, Muhurr, Zogjaj e Bulqizë, të udhëhequra nga Mahmut Daci, Dalip Karaj dhe Hasan Shini u shkaktuan dëme të mëdha forcave të ushtrisë turke të Demir Pashës, që erdhën për të shtypur kryengritjen në Dibër Mbledhje të Maleve, betime e kuvende janë bërë në shtëpitë e fshatarëve në Viçisht, në Çerenec, në Gropat e Ujkut (Shupenzë), në Mejë të Kalasë, tek Guri i Shpuar (Mazhicë) etj.… 10 mijë dibranë u mblodhën në fushë të Maqellarës, ku u folën Abdyl Frashëri e Iljaz Dibra, të cilët u kërkuan të falnin gjaqet dhe të lidhnin besën…”



***

Kuvendet më të rëndësishme të Dibrës janë mbajtur për t’u organizuar që të përballonin situatat e reja që krijoheshin pas sulmeve, pushtimeve të fuqive të huaja. Të gjitha kuvendet e Dibrës kanë pasur si synim kryesor luftën për liri e pavarësi kombëtare. Disa nga këto kuvende të rëndësishme jo vetëm për historinë e Dibrës janë:



Kuvendi i Shënlleshit

Kuvendi i Shënlleshit ose Kuvendi i Dukagjinit, u mbajt në vitin 1603 në Shënllesh të Dardhës. Në këtë kuvend morën pjesë 2000 delegatë, përfaqësues të të gjithë krahinave të Shqipërisë së Veriut dhe të Shqipërisë së Mesme, nga të gjitha krahinat e Veriut dhe të Dukagjinit.



Kuvendi i Dibrës (1878)

Kuvendi u mblodh më 1 nëntor 1878 në kryesinë e Iljaz pashë Dibrës. Kuvendi i Dibrës miratoi rezolutën në trajtë memorandumi, e cila përmbante 5 pikat që shtroheshin në programin e Komitetit të Stambollit: formimi i vilajetit të Shqipërisë, krijimi i administratës me nëpunës shqiptarë, zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe, zbatimi i reformave nga Kuvendi i Madh, përdorimi i një pjesë të konsiderueshme të buxhetit për përparimin e arsimit dhe për ndërtime botore. Në rezolutë thuhej se këto kërkesa do t’i paraqiteshin brenda 1 muaji Portës së Lartë me anë të një delegacioni të përbërë nga personalitete të shquara të Shqipërisë, të cilët do të merrnin pëlqimin me shkrim nga të gjitha kazatë dhe sanxhakët shqiptarë. Në rezolutë theksohej vendosmëria e popullit shqiptar për të siguruar plotësimin e kërkesave të lartpërmendura. Rezoluta iu paraqit Portës së Lartë në fillim të shkurtit 1879.

Kongresi i Dibrës (1880)

Më 20 tetor 1880, në qytetin e Dibrës, u mblodh një kongres. Në të morën pjesë përfaqësues nga të katër vilajetet, gjithsej 300 delegatë të shoqëruar nga 5000 luftëtarë. Kongresi diskutoi në lidhje me mbrojtjen e Ulqinit, për krijimin e një principate autonome shqiptare dhe të një qeverie të përkohshme. Kongresi, me shumicë votash, u shpreh për mbrojtjen e Ulqinit me tërë rrethinat e tij dhe i dërgoi Riza Pashës, komandantit të Garnizonit të Shkodrës, një kërkesë në formë ultimatumi, ku kërkohej të mbrohej Ulqini. Në kongres u diskutua rreth bashkimit të katër vilajeteve në një principatë të vetme autonome nën protektoratin otoman, me qendër në Elbasan. U vendos që tokat shqiptare të mbroheshin për çdo pëllëmbë, të kishte shkolla e gjykata në gjuhën shqipe dhe administrata të ishte me nëpunës vendas. U vendos që për mbrojtjen e vendit të zbatohej rekrutimi i detyruar ushtarak. Nga të ardhurat që do të mblidheshin prej taksave, 20% e tyre të shpenzohej për arsimin dhe punët botore. Lidhur me formimin e qeverisë së përkohshme pati shumë diskutime e debate të forta. Radikalët dhe të moderuarit ishin kontradiktorë midis tyre dhe asnjëra palë nuk lëshonte pe. U diskutua që në çdo qytet të krijohej një “Bashkim-besëlidhje”, që të kishte edhe zyrat e tij. Këto do të ishin organet qeverisëse të vendit, që do të ruanin rregullin, do të ndalonin vrasjet e vjedhjet dhe do të mblidhnin taksat. Pavarësisht nga debatet, këto “Bashkime-besëlidhje” filluan nga puna në Dibër, Tetovë, Kumanovë, Shkup e gjetkë. Në Shkup shpërtheu një demonstratë, ku morën pjesë rreth 10 mijë vetë, sepse myftiu i qytetit u përpoq të pengonte veprimtarinë e këtyre bashkimeve. Por ai nuk mundi të sabotonte këto besëlidhje, përkundrazi demonstruesit përzunë myftiun. Nga ky kongres iu dërguan dy peticione Portës së Lartë, ndërsa pushtuesi iu kundërpërgjigj këtyre vendimeve me masa të rrepta ndëshkuese. Ky kongres ndihmoi që të mbahej gjallë fryma e patriotike. Prandaj, gjatë muajve mars-prill 1881, dibranët disa herë u ngritën kundër pushtuesit osman. Për t’i shtypur këto rezistenca, Porta e Lartë dërgoi Dervish Pashën në krye të 6 batalioneve, por nuk arriti ta nënshtronte Dibrën. Kongresi i Dibrës u pasua nga kuvende e besëlidhje të tjera, që i paraprinë Kongresit të Dibrës të vitit 1909.



Kongresi i Dibrës (1909)

Mbledhje e organizuar nga Komiteti Qendror xhonturk “Bashkim e Përparim” me karakter të përgjithshëm osman. Kishte për qëllim të bashkonte, nën flamurin e osmanizmit, vendet e Turqisë evropiane, e veçanërisht klasat drejtuese të Shqipërisë. Morën pjesë 325 delegatë nga qytete e ndryshme të vilajeteve të Turqisë evropiane, shumica e të cilëve ishin shqiptarë. Pjesa më e madhe e delegatëve përbëhej nga elementë proturq. Në kongres morën pjesë edhe përfaqësues të forcave patriotike shqiptare, si Dervish Hima, Sotir Peci, Fehim Zavalani, Loni Logori etj. Kongresi miratoi një program prej 17 pikash. Pjesa e parë prej pesë pikash përfaqësonte programin osman të paraqitur qysh në fillim nga xhonturqit. Në pjesën e dytë të programit, të përbërë prej 12 pikash, që iu imponua kongresit prej atdhetarëve shqiptarë, u përfshinë, megjithëse në mënyrë mjaft të moderuar, edhe disa nga kërkesat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare me karakter kulturor.

Megjithëse Kongresi i Dibrës u thirr si një mbledhje osmane, atdhetarët shqiptarë e shndërruan atë në një arenë të luftës kundër reaksionit xhonturk për mbrojtjen e të drejtave kombëtare të popullit shqiptar. Kuvendi te Guri i Mazhicës (pranverë, 1910)

Për herë të parë dy Dibrat u mblodhën në Kuvend së bashku më 1910 te Guri i Mazhicës. Bile, këtë kuvend e drejtoi një përfaqësues i Dibrës së Poshtme, Isuf bej Karahasani nga Brezhdani. Pjesëmarrës të tjerë të parisë së Maleve ishin: Zenel Hoxha nga Gjurrasi; Mersim Dema nga Homeshi, Zenel Kraja nga Gjorica; Sheh Hajredini nga Zerqani, Myftar Murrja nga Luznia; Tahir Bazi e Kurt Hoxha nga Muhurri; Llan Kaloshi, Selman Alia, Mud Lusha dhe Selim Noka nga Çidhna, Avdi Ndreu dhe Shaban Kaca nga Dardha; Baftjar Doda, sheh Abazi dhe Hysen Shabani nga Reçi etj. Krerë të Fushës në Kuvend ishin: sheh Abazi i Dohoshishtit, sheh Hasani i Tominit, Rustem Bardulla i Peshkopisë dhe Tahir Tafa i Sohodollit. Në këtë kuvend u diskutua për situatën në të cilën ndodhej Dibra dhe u vendos për vazhdimin e kryengritjes së armatosur kundër osmanëve.

Kuvendi i Arrasit (13 gusht 1920)

Ramiz Daci, më 7 gusht 1920, ishte në Arras dhe organizoi një miting me pjesëmarrjen e mbi 3000 vetave (pari e hali) ku shprehën krenarinë për Luftën e Vlorës kundër italianëve dhe shprehën gatishmërinë për të mbrojtur me të gjitha mjete tokat e atdheun e tyre. Në kuvend të Arrasit morën pjesë edhe Ramiz Bej Dibra (i Iljaz Pashës), Dine bej Maqellara, Izet bej Maqellara, Selman Alia (Fushë-Alie), Ramiz Daci, Jashar Erëbara, Ismail Strazimiri, Selë Bajraktari (Arras), Shaqir Dema, Dine Dema, Riza Lusha, Dervish Lusha, Dine Hoxha, Selim Noka (Kandër), Haxhi Noka (Grykë-Nokë), Murat Kaloshi, Abdi Kaloshi, Sali e Selim Noka (Sinë), Dan Cami (Sepetovë), Selman e Haki Mena (Lurë), Llan Destani (Ndregjoni-Lukan), Kurt Spata e Dikë Spata (Blliçe), Ali Tahiri (Pira-Muhurr), nga Daci i Kalisit dhe Lita i Ploshtanit, si dhe disa përfaqësues nga paria e Matit. Më 13 shkurt 1920 u mblodh Kuvendi i Arrasit, mori disa vendime të rëndësishme, të cilat në gojën e popullit u quajtën si vendime të “Qeverisë së Përkohshme”. Kuvendi zgjodhi një shtab, anëtarë të të cilit ishin Ramiz Daci, Jashar Erëbara, Suf Xhelili, Ismail Strazimiri, Destan Puca etj. Shtabi, brenda dy-tri ditëve zgjidhi disa probleme të rëndësishme me karakter politik, ekonomik e ushtarak. Ramiz Daci mori një letër nga Hasan Prishtina, i cili e informonte se kishte marrë pjesë në një kongres të delegatëve fuqiplotë dhe diplomatëve të kombit italian, hungarez e bullgar, të cilët kishin përgatitur programin e një kryengritjeje të përgjithshme dhe se kongresi kishte vendosur që “dibranët të sulmonin ushtrinë serbe më 15 gusht 1920”. Atë ditë që u mblodh Kuvendi i Arrasit, ushtria serbe bombardoi nga Lisi i Trenës stacionin e gjindarmërisë në Luzni. Një ditë më pas, Ramiz Dibra i dërgoi komandës së ushtrisë serbe në Llasen një ultimatum për tërheqje brenda 24 orëve. Serbët qëndruan në heshtje, sepse ata kishin 10 batalione e disa bateri të vendosura në skalione nga Shumbati në Gollobordë, ndërsa kryengritësit ishin më të paktë në numër dhe të pa armatosur. Sulmi i kryengritësve filloi më 13 gusht. Malësorët e Çidhnës, Reçit, Dardhës, Kastriotit, Muhurrit, Zerqanit dhe Gollobordës sulmuan me aq furi sa më 13 gusht Dibra ishte plotësisht e çliruar. Serbët lanë në betejë 1000 të vrarë e 2000 të kapur rob dhe u tërhoqën në tmerr drejt Gostivarit.

“Mbledhja e Kompromisit”

Më 6 shtator 1943 u mblodhën përfaqësues të Zonës I Operative të Ushtrisë NAÇL dhe të batalioneve të Maqedonisë (zotërinjtë Jeleste Popovski dhe Toma Sofronovski), përfaqësuesit e forcave popullore të Dibrës (zotërinjtë Cen Elezi, Hysni Dema, Ali Maliqi, Fiqiri Dinia etj.) dhe përfaqësuesit e Ushtrisë NAÇL, Esat Ndreu, Njazi Islami e Sotir Vullkani. Mbledhja zgjodhi një

shtab të luftimeve. Në shtab u zgjodhën: Cen Elezi (kryetar-komandant ) dhe Shaban Strazimiri që përfaqësonin Esat Ndreun, Jeleste Popovskin dhe Hamdi Demën. Në takim u vendos të bëhej bashkimi në luftë me forcat partizane. U ra dakord që shtabi operativ të njihej vetëm kur të futeshin në luftë të dy palët. Shtabi nuk do të ndërhynte në punët e brendshme të qytetit. Rregulli dhe qetësia në qytet do të mbaheshin nga roje të përbashkëta, forcat partizane dhe të Cen Elezit.



Takimi te Varri i Deli Hasanit

Më 11 gusht 1943 erdhën në Dibër krerët e Ballit Kombëtar, Mithat Frashëri, Ali Këlcyra, Ethem Haxhiademi, Thoma Orogllai, Isuf Luzi, Hasan Dosti, Faik Quku, Sulejman Meçe… Këta zhvilluan një takim te Varri i Deli Hasanit. Këtu u bisedua për zhvillimin e luftës kundër pushtuesve dhe kundër rrezikut komunist.



“Kryengritja e Plugjeve”

1910. Te Gropat e Ujkut, në Shupenzë, u mblodhën në kuvend mbi 500 burra të cilët morën vendime të reja për luftë kundër pushtuesit turk. Mersim Dema nga Homeshi i Grykës së Vogël dhe Mehmet Duriçi nga Vajkali, bashkë me të tjerë patriotë e prijës popullorë të Bulqizës, Grykës së Madhe e Grykës së Vogël, lëshuan kushtrimin për kryengritje të armatosur dhe kërkuan të lidhej besa. Ata u bënë thirrje malësorëve të këtyre krahinave që parmendat t’i zëvendësonin me pushkë e fishekë se jeta e tyre nuk kishte kuptim nën pushtim e në skllavëri. Thirrjes së tyre iu përgjigjen mbi 500 luftëtarë. Burrat u mblodhën tek Gropat e Ujkut, vend që ndodhet 7 km larg Homeshit. Mehmet Duriçi u caktua nga kuvendi që të ishte edhe kontrolluesi i zbatimit të këtij vendimi të rëndësishëm. Të gjitha mjetet e punimit të tokës, si parmendat, zgjedhat e kularët e qeve u grumbulluan në Malin e Bardhë, tek Gropat e Ujkut. Turku u vu në pozita të vështira. Sulmet e kryengritësve bulqizakë e dibranë mbi ushtrinë turke qenë të shumta e të egra. Luftohej shpi më shpi. Luftohej rrugë më rrugë. Luftonin burrat e luftonin gratë. Dikush me pushkë e dikush me sëpatë. I madh e i vogël ishte në mbrojtje të lirisë e ta vatanit. Vetëm nga Bulqiza, Gryka e Madhe e Gryka e Vogël luftonin jo më pak se 500 trima. Asqeria e ushtrisë turke përditë e më shumë merrte goditje vdekjeprurëse. Përditë e më shumë të vrarët në radhët e tyre bëheshin qindra e qindra. Atëherë zaptuesit turq dërguan dy oficerë që të bënin bisedime me prijësit e kryengritësve shqiptarë për t’i zbrapsur e për t’i joshur ata me grada e shpërblime. Por, as Mersim Dema e as Mehmet Duriçi nuk ranë në grackën e tyre, nuk e këmbyen lirinë e Dibrës me përfitimet e tyre. Ata dhanë kushtrim për luftë dhe mobilizuan qindra luftëtarë të rinj për t’u bërë ballë sulmeve inatçore të turqve. Qëndrimi i mëtejshëm i ushtrisë turke në këto anë, përballë këtij rebelimi mbarëpopullor, ishte i pamundur. Perandoria Osmane mblodhi “leckat” nga trojet dibrane e bulqizake… Iku e mundur, për të mos u kthyer më. U duk se shqiptarët fituan lirinë…

''me shtat krala ka vote zani,
nuk e njeh Dibra sulltanin''



''N`tan Evropen ka shkua fjala,
qe nante vjet luftojne me krala''





''mos na shtie ne ma ngushte,
sepse ndryshe kemi pushke.
kemi pushke jo besa pak,
S`shkelen malet jo pa gjak''.

''pushka e shehit, nje karafile
dyqind djem i ka pas pa hile''.

''T`na shkoje zani ne shtate krala
ne shtate krala ne ballkan
Lufte po bejne trimat per vatan''.

''Demir pasha po ben medet,
per nizamet qe mu feruan krejt''.

''Ska te dhjeta as nizame,
do mbajme arme
do mbajme xhephane,
Dibra mbetet sic ka qene''.

''Me toke teme mbreti c'ka?
rob askujt skemi per tju ba''.

''Ne prizren kane lidh besen
fjala e huta zjarr po qesin''.

''C'jemi shqiptare kemi dhene besen,
faqe n'faqe gjithe do te vdesim''.

''Bini djem kush do me vdek,
trojet tona kush ska me na i prek''.

Dibra e male kuvendojne,
pashane ktu ne se durojme

malet tona cerdhe e lirise
ju kujtonii zanin e Shqipnise

''Pushka e maleve vendin tundi,
kadale turk se te ka ardh fundi''



FATOS DACI

[biligoa]

Me gjithë përpjekjet për rivlerësimin e Kongresit të Dibrës
në këto dhjetë vjetët e fundit, nuk është arritur ende të kapërcehen mendimet kontradiktore. Dëshmi për këtë është dhe një botim i fundit dinjitoz, siç është “Historia e popullit shqiptar, vëll. II”. [1] Nuk mungon, madje, në ndonjë rast dhe ndonjë vlerësim negativ rreth kësaj ngjarjeje, i cili, kurrsesi nuk meriton të merret në shqyrtim.Fakti që Kongresin e organizuan xhonturqit, debatet e ashpra të zhvilluara gjatë punimeve të tij kanë lënë të hapur shtegun për një interpretim jo të saktë të vendimeve të dala prej tij. Ende sot, edhe pse nuk thuhet shprehimisht si më parë, nuk arrijmë, që pas njerëzve që mbanin titullin bej apo pasha dhe, sidomos, pas njerëzve me çallma, të shohim përfaqësues të shquar të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ishin pikërisht këta personalitete, të cilët mundësuan ato rezultate sa të papritura për qarqet atdhetare shqiptare dhe ca më shumë edhe të padëshiruara për vetë organizatorët xhonturq. Krerët e “Komitetit “Bashkim e Përparim” gabuan rëndë në llogaritë e veta, kur e caktuan Dibrën si qendër të këstij Kongresi. Tubimi i korrikut 1909 dëshmoi se Shehri jo vetëm kishte qenë, por dhe kishte mbetur një nga vatrat më të rëndësishme të lëvizjes çlirimtare e më pas kombëtare shqiptare. Kongresi në sajë të luftës së delegatëve atdhetarë u shpall dhe vijoi punimet si kongres thjesht shqiptar. Këtë karakter etnik të shprehur qartë gjatë gjithë punimeve si dhe në dokumentacionin e miratuar në përfundim të tij, ai e ruajti dhe pas përpjekjeve të delegatit serb të Shkupit, Elezoviç, në mbështetje dhe të përpjekjeve të autoriteteve xhonturke për ta mohuar një fakt të tillë. Në kongres, krahas turqishtes si gjuhë zyrtare e Parandorisë, u përdor dhe gjuha shqipe, çka u pasqyrua dhe në dokumentet përfundimtare të tij, të cilat u botuan në të dy gjuhët.Emërtimi si “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman” i kongresit, por dhe të gjitha punimet e tij provuan plotësisht se ai u mbajt dhe përfundoi si një kongres shqiptar. Delegatëve të mbledhur në Dibër 95 vjet më parë u shihet për të madhe se e quajtën tubimin e tyre “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”. Po të kemi parasysh faktin që shqiptarët do të ishin të dënuar edhe për katër vjet të tjera të qëndronin në kuadër të Perandorisë Osmane, ky formulim nuk ka pse të krijojë kurrëfarë shqetësimi apo dhe keqkuptimi te studiuesit e sotshëm. Mos të harrohet se Lëvizja Kombëtare Shqiptare përballë rrezikut të copëtimit të trojeve shqiptare nga fqinjët shovinistë, vijonte t’i përmbahej programit të saj minimum për sendërtimin një herë për një herë vetëm të autonomisë së Shqipërisë dhe jo të Pavarësisë. Ato shprehnin interesin e shqiptarëve që të qëndronin të bashkuar nën Perandorinë Osmane, si nënshtetas të saj. Tani me përmbysjen e pushtetit autokrat të sulltan Abdyl Hamidit të Dytë, shpresonin të gëzonin të mirat që premtonte vendosja e regjimit parlamentar. Ky titullim i Kongresit në vendimet e tij shpreh drejt përbërjen e delegatëve, përpjekjen për t’i kanalizuar të gjithë forcat politike shqiptare të kohës në hullinë e sendërtimit të synimeve të Lëvizjes Kombëtare. Në të sanksionohet pa mëdyshje qëndrimi i palëkundur i shqiptarëve nënshtetas osmanë, të konsideruar padrejtësisht nga shumë anë si reaksionarë, në mbështetje të kushtetutës për vendosjen e së cilës ata dhanë një ndihmesë të veçantë.

Duke e quajtur tubimin e tyre “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”, delegatët shqiptarë në shumicë u ngritën mbi dallimet fetare dhe u deklaruan jo thjesht osmanë, siç kërkonte doktrina nacional-shoviniste e xhonturqve të porsaardhur në pushtet. Ata sanksionuan në këtë vendim programatik pikërisht atë që u mohohej nga sundimtarët e vjetër dhe të rinj të Turqisë, kombësinë e përbashkët, pa dallime fetare të ngritur mbi bashkësinë e gjuhës, të territorit, të traditave historike e të vetëdijes kombëtare. Me këtë formulim ata iu kundërvunë edhe politikave teokratike mesjetare të identifikimit të fesë me kombësinë, të ndjekur nga shtetet fqinje dhe kishat balkanike. Ajo çka po konsiderohet e metë e punës së delegatëve të Kongresit, në të vërtetë përbën një meritë të madhe në qëndrimet e tyre politike.

Kongresi i Dibrës ka meritën e madhe se ai dëshmoi katërcipërisht, që elementi shqiptar ishte nga ana demografike dhe etnike elementi mbizotërues në zotërimet osmane në Ballkan aso kohe. Kjo, jo vetëm përsa i takonte katër vilajeteve perëndimore të Rumelisë, që bënin pjesë në konceptin territorial të kërkesave kombëtare të shqiptarëve, që nga koha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Platforma e Kongresit e parapërgatitur qysh më parë nga organizatorët xhonturq, u hodh poshtë nga shumica e delegatëve që në mbledhjen e parë të tij.

Si rrjedhim, Kongresi i Dibrës, sapo filloi punimet e tij, pushoi së qeni një forum xhonturk dhe u shndërrua menjëherë në arenë të ndeshjes së qarqeve atdhetare të shqiptarëve me organizatorët e tij. Për më tepër ky Kongres, në saje të guximit dhe vendosmërisë së delegatëve atdhetarë, u kthye në tribunë të zjarrtë të parashtrimit me forcë të problemeve kardinale që shqetësonin Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Patriotët shqiptarë nuk u mjaftuan me kaq, por mundën, gjithashtu, që në këtë tubim të sanksiononin, qoftë dhe në formë të moderuar, kërkesa që objektivisht çonin në drejtim të hapjes së rrugës për realizimin e autonomisë së Shqipërisë. Kongresi u shndërrua në një forum vendimmarrës i shqiptarëve përballë pushtetit xhonturk dhe në praninë sa autoritare po aq dhe aktive të përfaqësuesve të tij. Për këto arsye, përfaqësuesi i Komitetit xhonturk në këtë kongres Ejup Sabri Ohri, siç na njofton Haki Stërmilli dhe burime të tjera, Kongresin e Dibrës e quajti gur themeltar të “Vetëqeverimit të Shqipërisë”. Prandaj, ai kërkoi mbylljen e Kongresit, në të vërtetë, shpërndarjen e tij. Porse me këmbënguljen e delegatëve atdhetarë tubimi i vijoi punimet dhe mori vendime shumë të rëndësishme për të ardhmen e Shqipërisë.

Kërkesa të tilla si ajo që nëpunësit të dinin gjuhën dhe zakonet e vendit, futja e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore, hapja e shkollave në gjuhën shqipe, kryerja e shërbimit ushtarak në vend nuk përbënin një fitore të vogël për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Kongresi atyre iu dha një forcë vendimore me peshë shumë të madhe, sepse në të përfaqësoheshin të gjitha krahinat e vendit dhe të gjitha forcat politike shqiptare të të gjitha krahëve. Që nga Lidhja e Prizrenit, asnjë tubim masiv i tillë i shqiptarëve në vend nuk kishte arritur t’i parashtronte kërkesa të tilla me karakter të theksuar politik autoriteteve osmane.

Atdhetarët e shquar, pjesëmarrës të këtij kongresi shfrytëzuan rastin me shumë aftësi dhe guxim për të realizuar në këtë kongres ato çka rrethet politike atdhetare shqiptare prej kohësh po përpiqeshin për t’i formuluar dhe paraqitur në mënyrë programatike në emër të popullit shqiptar.

Nga reaksioni xhonturk dhe ai shovinist ballkanas i përfaqësuar në këtë kongres, ky forum u konsiderua me shqetësim, “parlamenti i Rumelisë”. Pra, ky do të ishte parlamenti i shqiptarëve, i shumicës së popullsisë së këtyre trevave, çka e dëshmonte dhe vetë shkalla e përfaqësimit të tyre në të. Prandaj, elementët në fjalë kundërshtuan me forcë institucionalizimin e këtij tubimi, çka formalisht nuk e arritën.

Në këtë kuptim, Kongresi i Dibrës ishte një hap i ri shumë i madh përpara në parashtrimin dhe në rrugën e realizimit të të drejtave kombëtare të shqiptarëve.

Parë me këtë sy, Kongresi i Dibrës megjithëse nismën për thirrjen dhe organizimin e tij e patën xhonturqit, nuk i përligj pretendimet, të cilat nuk mungojnë dhe sot e kësaj dite, rreth tij. Sipas tyre ky kuvend, meqë nuk qe organizuar nga shqiptarët, por qenka kurdisur nga të huajt e, madje, edhe nga armiqtë e Shqipërisë, të vlerësohet negativisht siç është bërë deri vonë. Madje, qëndrime të tilla negative vërehen në ndonjë rast edhe snë ditët tona. Shqiptarët në këtë kongres nuk kanë shërbyer si mashë në duart e xhonturqve. Pra, kurrsesi nuk qëndron pretendimi që ky na qenka “kongresi i turpit”. Jo rastësisht, Dibra, pas një viti, u bë një nga objektivat e terrorit të egër të gjeneralit famëkeq Shefqet Turgut Pashës. Në fund të fundit, ekspedita ushtarake e tij kishte për synim të pengonte fillimin e vënies në jetë të vendimeve të Kongresit të Dibrës.

Përkujtimi i nëntëdhjetë e pesëvjetorit të këtij Kongresi është një homazh plotësisht i merituar jo vetëm për atdhetarët dibranë me Vehbi Agollin në krye, të cilët dhanë ndihmesën e vet në kthesën që morën punimet e Kongresit si dhe për vendimet e rëndësishme që u morën aty. E gjithë Shqipëria nderon dhe përulet me respekt përpara atdhetarëve si Hafiz Ali Korça, Abdyl Ypi, Qenan Manastiri, të cilët qëndruan në ballë të debateve të ashpra që u zhvilluan në Kongres. Duke pasur përkrah dhe Rexhep Vokën e Haxhi Ali Elbasanin e të tjerë, me luftën e tyre të vendosur, e bënë Kongresin e Dibrës arenë të luftës së mendimit më të përparuar atdhetar të shqiptarëve për atë kohë, kundër qëndrimeve reaksionare dhe antishqiptare të xhonturqve dhe të elementëve turkomanë. Këta atdhetarë të mbështetur nga Dervish Hima, Ibrahim Temo, Sotir Peci, Loni Logori, Ferit Ypi, Fehim Zavalani e plot të tjerë që nuk morën pjesë drejtpërsëdrejti në mbledhjet e komisionit të ngushtë të Kongresit, bënë që kongresi të shndërrohej në tribunë luftarake për shpalosjen e kërkesave të mirëfillta politike të shqiptarëve, të kërkesave më të përparuara të rretheve atdhetare shqiptare. Me këtë rast nderohet një plejadë atdhetarësh të shquar shqiptarë, pra, jo vetëm dibranë, të fillimit të këtij shekulli. Të gjithë së bashku këta atdhetarë e shndërruan Kongresin e Dibrës në një forum të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në të cilin u mbajtën qëndrimet dhe u morën vendimet më të avancuara dhe më me peshë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, për periudhën pas Lidhjes së Prizrenit.

Edhe kur u arrit te një vlerësim, përgjithësisht, pozitiv të punimeve të Kongresit të Dibrës, vlerësimi i vendimit që ai mori për çështjen e alfabetit që do të përdorej në shkolla, mbeti tërësisht negativ. Kompromisi që u pranua në këtë tubim për çështjen e alfabetit, u konsiderua një qëndrim taktik që shënonte një hap prapa jo të vogël në krahasim me vendimin e Kongresit të Manastirit. Porse analiza e thelluar e këtij vendimi në përqasje me gjendjen në vend, me vendimin e Kongresit të Manastirit dhe me ecurinë e zhvillimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në të ardhmen e afërt lejon të rishikohet dhe të arrihet në përfundime të tjera.

Analiza e vendimit të Kongresit të Dibrës për çështjen e alfabetit dëshmon katërcipërisht se nuk kemi të bëjmë me një kundërvënie ndaj vendimit të Kongresit të Manastirit. Përkundrazi, në Dibër u sanksionua një mbështetje e fuqishme e institucionalizuar në gjirin e të gjitha forcave politike shqiptare të kohës përballlë nacionalshovinistëve xhonturq në mbështetje të vendimeve të marra në Kongresin e ABC-së në Manastir.

* * *

Një vend të rëndësishëm në punimet e Kongresit të Dibrës zuri diskutimi i propozimit të klerikut atdhetar Hafiz Ali Korça për hapjen e shkollave shqipe e mbajtjen e tyre nga qeveria si dhe për futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore. Ai parashtroi me vendosmëri:

"Ndër atao fshatra ku s'ndodhen shkolla fillore medoemos të çelen edhe ndër gjithë shkollat e Shqipërisë gjuha kombëtare (nënvizimi ynë-G. Sh.) të këndohet… Megjithatë, në Shqipëri kur tërë gjuhët mësohen gjuha e jonë përse të mos mësohet?".[2] Këto deklarata bëheshin në një tubim të thirrur dhe të organizuar nga xhonturqit, në praninë e autoriteteve osmane, përfaqësuesve të Komitetit xhonturk dhe të elementëve turkomanë të cilët nuk ishin të paktë. Ai nuk u parashtrua në një rreth të ngushtë atdhetarësh shqiptarë, siç kishte qoftë edhe në një tubim shumë të rëndësishëm si Kongresi i Manastirit.

Në këto rrethana, kjo parashtresë do të shkaktonte një debat tejet të ashpër. Një delegat i quajtur Sudi efendiu ngriti problemin e mospajtimeve midis shqiptarëve për çështjen e alfabetit. Dhe në këtë mes ai kishte parasysh, në radhë të parë, pikërisht vendimin të quajtur binjak nga Asdreni, të Kongresit të Manastirit. Deputeti i Shkodrës, Riza bej Kopliku, arriti deri aty sa të deklaronte, se nuk na duhej shqipja, se mjaftonte gjuha osmane. I këtij mendimi ishte edhe Sadik Pasha. Përballë deklaratave të tilla myftiu i Manastirit, Rexhep Voka Tetova, u shpreh me indinjatë: "Bobo, sa turp i madh! Qysh thuhet s'na duhet gjuha kombëtare?"[3] Ai u mbështet nga Seid Kruja, i cili deklaroi: Turqishtja nuk na volit në gojë, pasha zotin, ne do të këndojmë shqip.

Haxhi Muhamed Vlora dhe Haxhi Ali Elbasani, duke pasur parasysh disa tekste të vëna në qarkullim aso kohe, shprehën frikën se mos mësimi i shqipes do t'i sillte dëme fesë muslimane. Hafiz Ali Korça me fjalën e tij ndikoi pozitivisht, sidomos te Haxhi Aliu, duke krijuar bindjen se mësimi i shqipes nuk drejtohej kundër besimit islam.

Mendimet e Hafiz Aliut u mbështetën dhe nga Abdyl Ypi, i cili foli në gjuhën shqipe. Fjala e tij u prit me duartrokitje dhe me miratimin e shumë vetave, sidomos nga delegatët Seidi, Murad Jakova, si dhe nga Jusuf bej Karahasani. Ky deklaroi me vendosmëri: "Nuk heqim dorë nga gjuha jonë". Ishte vendosmëria e këtyre atdhetarëve që i detyroi dhe elementët e lëkundur, por dhe ata kundërshtarë të pranonin që në vendimet e Kongresit të futej dhe kërkesa për gjuhën dhe shkollat shqipe, pavarësisht nga kundërshtitë lidhur me çështjen e alfabetit. Halim Tetova, nga fundi i debatit nxorri në shesh përsëri çështjen e shkronjave, pra të alfabetit, diskutim i të cilit në këtë mbledhje u mënjanua me këmbëngulje nga delegatët që kishin parashtruar kërkesën për shkollat shqipe.

Delegati Mustafa Arifi theksoi, se në thelb të gjithë jemi dakort, pavarësisht nga pikëpamjet e ndryshme për çështje të dorës së dytë. Dhe mbi këtë bazë, pas gjithë atyre debateve, u pranua propozimi i Hafiz Aliut. [4]

Debatet e mësipërme lejojnë të kuptohen rrethanat tejet të vështira në të cilat ishin të detyruar të punonin atdhetarët shqiptarë. Megjithatë, ata mundën të imponoheshin dhe në mjedise fillimisht të pavolitshme si ai i Kongresit të Dibrës. Kërkesat për përdorimin e gjuhës shqipe në institucionet publike u thelluan me propozimin e Andrea Ballamaçit, i cili kërkoi që të krishterët shqiptarë dhe vllehët, të jenë të lirë të falen në gjuhët e tyre nëpër kisha. Këtë kërkesë e mbështeti në të drejtat kushtetuese që kishin siguruar, sipas tij, lirinë e gjuhës dhe të fjalës. Kjo e drejtë dhe ajo e mësimit në gjuhën amtare, sipas oratorit Ballamaçi, ishte në përputhje me interesat osmane. Me këtë arsyetim kërkohej që këto shkolla t'i shkëpusnin lidhjet me kishën, nënkupto, me Patrikanën dhe të vareshin drejtpërdrejtë nga Ministria e Arsimit.[5] Në vijim, delegati bullgaro-maqedonas Vasil Shanov mbështeti Ballamaçin që lutjet të jenë të lira, të bëhen në gjuhën kombëtare. [6] Megjithë kundërshtimet këmbëngulëse të disa delegatëve, Kongresi, sipas nenit të tretë të vendimeve të tij, sanksiononte: “në çdo vend të Shqipërisë të hapen shkollat e para, të dyta, tregëtare, kollegje dhe gjuh e vendit dmth. shqipja do-e-mos do të mësohet, si dhe nër shkollat zyrtare, po menyr' e mësimit është pas dashjes të cilit do dhe e lirë. Të prishurat e këtyre shkollave do t'i paguajnë qeverija.” Pra, kjo kërkesë e rëndësishme e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare iu imponua nismëtarëve të Kongresit dhe elementëve turkomanë jo të paktë, që merrnin pjesë në të. Vendimi i mësipërm provon qartë se delegatët atdhetarë gjatë debateve tepër të ashpra mposhtën kundërshtimet e elementëve turkomanë, qofshin dhe deputetë, për të cilët ishte e mjaftueshme gjuha osmane dhe imponuan kërkesat e tyre për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore ekzistuese. Duhet të kemi parasysh që në Kongres shprehimisht nuk u bë fjalë për përdorimin e alfabetit turko-arab në mësimin e shqipes në këto shkolla. Vetë vendimet e Kongresit nuk u botuan me këtë alfabet, por me alfabetin latin të miratuar në Manastir dhe në gjuhën zyrtare të Perandorisë, në osmanisht. Por, formulimi i kërkesës lidhur me alfabetin që do të përdorej për shkrimin e shqipes, qysh atëherë e deri në ditët tona, ka ngjallur mjaft diskutime, duke errësuar sërish vlerësimin tërësor objektiv të vendimeve që u morën në këtë tubim si dhe karakterizimin e përgjithshëm të Kongresit në tërësi. [7]

Po të kemi parasysh ndikimin që vijonin të ruanin elementët turkomanë dhe peshën e tyre në Kongres, të siguruar me ndihmën e autoriteteve xhonturke, kjo pikë e vendimeve të Kongresit shtron detyrën që ajo të rivlerësohet. Ka vend për ta parë atë më objektivisht. Në raport me rrethanat dhe me këtë fitore duhet parë dhe mënyra e parashtrimit të çështjes së alfabetit. Zgjedhja e tij u la e lirë. Porse ky formulim, në parim, i drejtë, do të shfrytëzohej një herë për një herë nga autoritetet xhonturke dhe elementët turkomanë për të detyruar të përdorej alfabeti turko-arab. Duke përfituar prej dobësisë së rretheve atdhetare dhe lidhjeve të tyre jo të ngushta me terrenin konkret për një moment, ato krijuan probleme jo të mëdha, duke rrezikuar jo pak zgjidhjen e drejtë të problemit.

Duhet pasur mirë parasysh që në vendimin e Kongresit të Dibrës nuk u bë fjalë shprehimisht, siç pretendohet dhe sot e kësaj dite, rreth ndonjë kërkese për përdorimin e alfabetit turko-arab në mësimin e shqipes në këto shkolla. Vetë vendimet e Kongresit nuk u botuan me këtë alfabet, por me alfabetin latin të miratuar në Manastir dhe në gjuhën zyrtare të perandorisë Osmane, në osmanisht. Edhe vetë Rexhep Tetova i cili nuk u tregua këmbëngulës në zbatimin e vendimeve për të cilat ishte shprehur dhe vetë në Dibër, kujtimet e tij për Kongresin e Dibrës i botoi në shqip me alfabet latin.

Vendimi i Kongresit të Dibrës për çështjen e alfabetit që “menyr' e mësimit është pas dashjes të cilit do dhe e lire” ishte formuluar dhe parashtruar, në fakt, në përputhje me vendimet e Kongresit të Manastirit. Si i tillë, ai qe pasqyrim i shkallës së zhvillimit të lëvizjes kulturore dhe arsimore kombëtare Pra, ai nuk qe vetëm një qëndrim taktik, i konsideruar dhe si lëshim, gjithsesi, i përkohshëm. Për rrjedhim, ky vendim nuk duhet parë vetëm si rezultat i presionit të reaksionit turkoman dhe klerikal në këtë Kongres. Në fund të fundit, ai qe dhe pasqyrim i shkallës së ndikimit të rretheve atdhetare brenda e sidomos jashtë këtij tubimi. Në fund të fundit, ai qe e pse jo, edhe shprehje e dobësive e të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

Megjithëse në fushën kulturore arsimore qenë përqendruar prej dhjetëra vjetësh forcat kryesore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare brenda dhe jashtë vendit, këto nuk qenë të afta ta përballonin plotësisht gjendjen e krijuar në vend nga politika shtypëse e administratës hamidiane në fushën arsimore e kulturore. Këto forca nuk mundën, momentalisht, ta shfrytëzonin në favor të tyre vendimin realist të Kongresit të Dibrës përsa i takon të drejtës së tyre për zgjedhjen e alfabetit që do të përdorej në shkollat shqipe. Paaftësia e, sidomos, pamundësia e rretheve atdhetare për ta zbatuar një herë për një herë këtë vendim në të mirë të përhapjes së gjuhës shqipe dhe të shkollimit të nxënësve shqiptarë në këtë gjuhë me alfabetin kombëtar, nuk mund ta zbehë rëndësinë e tij si një arritje shumë e madhe e Lëvizjes Kombëtare në tërësi. Duke pasur parasysh shkallën momentale të organizimit e të veprimit të rretheve atdhetare brenda vendit, gazeta “Zgjim’ i Shqipërisë” e Janinës, shkruante: “…konstitucia na gjeti të pagatishëm,…U kapmë me rrëmbim pas degëvet, tek lypsej të kapeshim nga rrënjëtë”. [8] Rezultatet e Kongresit të Dibrës, në përgjithësi, si dhe ato për gjuhën dhe shkollën, në veçanti, shtypi i kohës jo vetëm që nuk i pa me sy nihilist, por përkundrazi. Pati gazeta [9] të cilat e vunë atë për nga rëndësia, jo pa të drejtë, në një rrafsh me Kongresin e Manastirit, duke shprehur dhe pakënaqësinë ndaj vendimeve jo plotësisht të dëshiruara të të dy këtyre kongreseve.[10] Lënia e lirë e zgjedhjes së alfabetit, sipas dëshirës, në Kongresin e Dibrës ishte, në fakt, i njëjtë për nga formulimi dhe vlera me vendimin e dyzuar të Kongresit të Manastirit. Vendimi i Kongresit të Manastirit kishte parasysh ata që dinin të lexonin shqip me alfabet latin, numri i të cilëve edhe pse shtohej pa pushim, relativisht ishte tepër i kufizuar. Ndërsa, vendimi i Kongresit të Dibrës kërkonte të neutralizonte ata që kishin mësuar apo mësonin në shkollat turke, numri i të cilëve ishte shumë i vogël në krahasim me numrin mbizotërues të analfabetëve, por gjithsesi mës i madh se ai i atyre që atëherë quheshin latinxhinj.

Ndonjë gazetë, të keqen nuk e shihte, me arsye, te drejtësia e vendimeve të Kongresit të Dibrës, të cilën nuk e vinte në dyshim, por te mungesa e vendosmërisë së shumë prej pjesëmarrësve të tij për t’i vënë ato në jetë. Këta (mjaft nga ata u larguan nga Shqipëria), nën trysninë e terrorit të ushtrive xhonturke, nuk e patën të lehtë të tregoheshin konsekuentë në zbatimin e vendimeve që ata vetë morën në këtë tubim.[11] Mos të harrojmë që Kongresi i Dibrës u bë pas terrorit që ushtroi ekspedita ndëshkuese e Xhavit pashës në pranverë të vitit 1909 dhe në prag të rifillimit të saj në vjeshtën e po atij viti. Në kundërshtim me synimet e nismëtarëve xhonturq, Kongresi i Dibrës vijoi dhe përfundoi si një kongres thjesht shqiptar. Në të, siç do të shkruante dhe gazeta “Shqypeja e Shqypënisë”, peshorja “randoi më shumë në anët e shqyptarëvet”.[12] Si gjuhë e kongresit, u përdor dhe shqipja, çka u pasqyrua dhe në dokumentet përfundimtare të tij, të cilët u botuan jo vetëm në gjuhën zyrtare të Perandorisë, por dhe në gjuhën shqipe me alfabetin latin. Një moment i tillë nuk është pa rëndësi po të kihet parasysh përbërja e Kongresit dhe fakti, se nga kush dhe pse u thirr ai. Kongresi, në fund të fundit, dëshmoi për hapat e mëdha dhe të shpejta që po bënte Lëvizja Kombëtare Shqiptare në vend pas 33 vjet sundimi autokratik të Abdyl Hamidit, një sundim me ngjyresa të theksuara teokratike.

Në këtë tubim, edhe pse i organizuar nga xhonturqit, atdhetarët aktivë dhe të vendosur ngritën pikërisht, ato probleme, ekzistencën e të cilave qeveritarët e rinj u përpoqën t’i mohonin me këtë manifestim. Fjala ishte për kërkesat autonomiste të shqiptarëve. Dhe duhet theksuar se në Kongresin e Dibrës u ngritën hapur pikërisht ato probleme që në kongreset e abecesë dhe të arsimit shqip të organizuara nga rrethet e mirëfillta intelektuale e atdhetare shqiptare, nuk arritën asnjëherë të ngriheshin hapur. Siç është bërë zakon të thuhet, ato u diskutuan dhe u formuluan vetëm nëpër mbledhje të fshehta. Kështu ndodhi në Kongresin e Manastirit me programin e parashtruar nga Shahin Kolonja, në atë të Elbasanit dhe përsëri në Kongresin e Dytë të Manastirit. [13]

Përpjekje të tilla për formulimin e kërkesave politike me përmbajtje autonomiste në rrethe kaq të ngushta dhe, madje ilegale, kanë vlerë vetëm për historinë e mendimit politik edhe ky i pashpallur publikisht dhe drejtpërdrejt. Ai gjente jehonë vetëm nëpër faqet e shtypit shqiptar jashtë vendit, pa arritur t’i parashtrohej Portës së Lartë në mënyrë programore, siç ndodhi me vendimet e Kongresit të Dibrës.

Në kongreset arsimore e kulturore, pa dashur të mohojmë rëndësinë e tyre, edhe vetë çështja e shkollave shqipe dhe ajo e alfabetit shqip, u trajtua kryesisht në rrethe të ngushta, si dukuri thjesht shkencore iluministe. Nuk u arrit që ato të parashtroheshin plotësisht siç ishin në të vërtetë, si probleme thellësisht politike kombëtare, pavarësisht se ato konceptoheshin si të tilla. Nga Manastiri dhe Elbasani nuk u arrit të dalin dhe t’i paraqiteshin qeverisë xhonturke kërkesa të tilla nga ana e një përfaqësie shumë të gjerë nga të gjitha trevat shqiptare, si ajo që ishte mbledhur në Kongresin e Dibrës. Është meritë e delegatëve atdhetarë të Kongresit të Dibrës, të cilët duke u përballur me trysninë e xhonturqve dhe sabotimet e elementëve jo të paktë turkomanë, ngritën me forcë dhe mundën ta fusnin në vendimet e tij dhe kërkesën për hapjen e shkollave të reja shqipe të mbajtura nga shteti dhe futjen e gjuhës shqipe ndër shkollat shtetërore ekzistuese. Me këtë kërkesë ata iu kundërvunë autoriteteve xhonturke që po shpërfillnin si kushtetutën ashtu dhe aktet dikasteriale që kishin nxjerrë vetë me lejen për futjen e mësimit të gjuhës shqipe në shkollat shtetërore turke. Kërkesa për hapjen e shkollave shqipe dhe futjen e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore dhe përfshirja e saj në vendimet e Kongresit të Dibrës, e theksojmë, në përfundim të ballafaqimeve të ashpra me përfaqësuesit e autoriteteve xhonturke dhe me elementët turkomanë vendas, shënon një sukses shumë të rëndësishëm për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Ai u arrit dhe u sanksionua në një tubim me karakter të gjerë politik të përmasave që nuk mund të krahasohet për nga pesha dhe rëndësia me tubimet e tjera të organizuara para dhe madje dhe pas tij.

Kërkesa e Kongresit të Dibrës drejtuar qeverisë për çështjen e hapjes së shkollave dhe mësimin e gjuhës shqipe ishte në fakt platformë pune. Pa u shqetësuar nga formulimi pragmatist, gjithsesi realist që iu bë në vendimet e Dibrës kërkesës për çështjen e alfabetit, Kongresi i Elbasanit u muar me masat organizative për vënien në jetë të vendimeve të mëparshme jo vetëm të Kongresit të Manastirit, por dhe atij të Dibrës. Aty u shqyrtua, siç dihet, çështja e çeljes së një shkolle normale, krijimi i një qendre të vetme për drejtimin dhe organizimin e lëvizjes arsimore në vend.[14] Këto vendime nuk anashkalonin vendimet e Kongresit të Dibrës për çështjen e shkollës, përkundrazi merrnin masa për sendërtimn e tyre në praktikën shkollore.

Zhvillimet e mëvonshme e përligjën plotësisht qëndrimin realist dhe të drejtë të mbajtur në Kongresin e Dibrës për sa i takonte alfabetit. Delegatët e Kongresit të Dytë të Manastirit, duke reflektuar objektivisht rreth peshës së vendimit të marrë në Dibër për këtë çështje e përdorën atë si pikë referimi. Madje, ata shkuan dhe më tej duke bërë fjalë dhe për një qëndrim, kinse, miratues të autoriteteve xhonturke ndaj këtij vendimi. Në mbështetje të vendimeve të marra më 3 prill 1910, përfaqësuesit e klubeve shqiptare që u mblodhën për herë të dytë në Manastir iu drejtuan po atë ditë qeverisë xhonturke me kërkesën për sigurimin e zhvillimit kombëtar të gjuhës dhe të shkollave shqipe. Në parashtresën e tyre theksohej :

“Sipas nomit konstitucional duam liri të plotë mi mësimin e gjuhës sonë.

Mbledhja në emër të klubevet dhe shoqërivet shqiptare është kundra udhës që ka zënë qeveria e sotshme dhe dëshiron që të ruhen të drejtat e shqiptarëvet, dyke i lënë të punojnë për përparimnë me shkronjat kombëtare, sipas vendimit të Kongresit të Dibrës që ish pëlqyer nga Qeveria”. [15]

Delegatët e Kongresit të Elbasanit, për të çuar më tej luftën për shkrimin dhe shkollat shqipe, nuk iu drejtuan Kongresit të Manastirit, por Kongresit të Dibrës për vetë shkallën e përfaqësimit të shqiptarëve në të si dhe për vetë peshën dhe rëndësinë e vendimeve që u morën aty.

Në të vërtetë, shqetësimi kryesor i delegatëve të Kongresit të Dytë të Manastirit ishte përbashkimi organizativ i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, të paktën në fushën kulturore dhe arsimore. Njësimi i alfabetit edhe pse inicionte problemin më të rendësishëm organizativ për kohën prapëseprapë ai mbetej krejtësisht i pamjaftueshëm. Kongresi i Manastirit, Kongresi i Dibrës, Kongresi i Elbasanit dhe Kongresi i Dytë i Manastirit ishin hallka të rendësishme organizative të një procesi të pashmangshëm për trajtimin politik kombëtar të arsimit shqip dhe të çështjes së alfabetit. Ato qenë, në mungesë të një qendre të vetme organizative dhe udhëheqëse të Lëvizjes Kombëtare, përpjekje për organizimin e forcave atdhetare dhe bashkërendimin e veprimtarisë së tyre në shkallë mbarëshqiptare.

Çështja e mësimit të gjuhës shqipe madje dhe e alfabetit të saj, mbeti deri në fund të sundimit osman një çështje thellësisht politike. Trajtimi filologjik i saj ishte krejtësisht i pamjaftueshëm për ta zgjidhur atë. Ajo do të ballafaqohej me politikën e egër nacionaliste shoviniste të sundimtarëve xhonturq, të kishave dhe të qarqeve monarkiste fqinje. Këtyre politikave, shqiptarët iu kundërvunë politikisht në Kongresin e Dibrës dhe organizativisht në Kongresin e Dytë të Manastirit. Përballë forcave të tilla armiqësore, ky problem nuk mund të zgjidhej në fushën e vet të natyrshme nëpër shkolla. Fati i arsimit kombëtar shqiptar do të zgjidhej në fushën e betejave gjatë kryengritjeve të viteve 1911-1912, të cilat përqafuan programin autonomist të shpalosur në Kuvendin e Greçës të mbështetur në kuvende të tjera e të rishpalosur në Kuvendin e Junikut e anë të tjera të Shqipërisë më 1912. Në to, kërkesat për arsimin kombëtar me alfabet latin mbetën në radhët e para. Kur i drejtohemi Kongresit të Dibrës nuk mund të mos sjellim ndërmend dhe të vëmë në pah mesazhet që na vijnë pas 95 vjetësh nga punimet e tij. Lëvizja Kombëtare shqiptare e asaj kohe, edhe pse në kushtet e egra të terrorit xhonturk përballë ekspeditave ndëshkimore, diti të shfrytëzojë edhe nismat e qëllimshme të sundimtarëve osmanë dhe t’i kthejë ato në dobi të çështjes shqiptare. Delegatët atdhetarë u treguan të aftë të dialogojnë dhe të debatojnë me sundimtarët xhonturq dhe delegatin serb. Delegatët shqiptarë dhe ato bullgaro-maqedonas dhe arumunë para 95 vjetësh gjetën gjuhën e përbashkët dhe bashkërenduan në shkallë të madhe forcat për ta çuar përpara çështjen e madhe të emancipimit përfundimtar të popujve ballkanas nga sundimi shumëshekullor osman.




“Për të tërhequr në Kongres vetëm përkrahësit e tyre dhe për të mos u dhënë kohë klubeve shqiptare, sidomos atyre të viseve të Shqipërisë së Jugut, që ishin më larg Dibrës, të dërgonin përfaqësuesit e vet në këtë mbledhje, xhonturqit i shpallën ftesat vetëm 5-6 ditë para Kongresit.

…Për t’iu përgjigjur qëllimeve që shtruan xhonturqit dhe për shkak të përbërjes së tij, kuvendi mori emrin “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”.

…Kjo pjesë e programit, pesë pikat e para të programit prej 17 pikash të quajtura “nene të bashkimit” ose “bashkimtare”, me gjithë ndryshimet që pësoi në Kongres, ruajti në thelb karakterin e saj xhonturk.

…Parashikohej…ngritja në një nga qendrat e Turqisë Evropiane e një universiteti turk;…

…Një masë e tillë (kërkesa për hapjen e shkollave shqipe dhe mësimin e shqipes në shkollat shtetërore- shënim i autorit-G. Sh.), edhe pse krijonte mundësinë për mësimin e gjuhës shqipe, ishte larg kërkesës së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për themelimin e shkollave kombëtare shqipe dhe për futjen e mësimit të detyruar të shqipes në shkolla. Vendimi që u mor në lidhje me alfabetin e gjuhës shqipe, për të përdorur “lirisht alfabetin turk ose shqiptar”, ishte gjysmak dhe u çelte rrugën xhonturqve e gjithë kundërshtarëve të alfabetit shqip për të penguar e për të luftuar përhapjen e shkrimit shqip.

…Duke qenë i organizuar nga xhonturqit dhe duke pasur në përbërjen e vet një shumicë delegatësh turkomanë si dhe delegatët e kombësive të tjera, me gjithë përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë sikurse theksohet në dokumentet bashkëkohëse, nuk arriti të kthehej në një manifestim të pavarur dhe kombëtar shqiptar. Në vendimet e botuara në formën e një broshure të veçantë në Manastir më 1909 (1325), ky tubim mbante emrin “Kongresi kushtetues i përbashkët shqiptaro-osman”.

…Atdhetarët e shndërruan Kongresin e Dibrës në një arenë të luftës kundër reaksionit xhonturk

Prandaj, Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” dhe ithtarët e tij në Shqipëri, si myftiu i Manastirit Rexhep efendi Tetova etj. i dhanë popullaritet , me anën e shtypit , të mitingjeve e mjeteve të tjera asaj pjese të vendimeve që bënte fjalë për unitetin e shqiptarëve, si “osmanllinj”, me turqit dhe nuk përfillën aspak masat që parashikonin mësimin, qoftë dhe me kufizime të gjuhës shqipe në shkolla. (“Historia e popullilt shqiptar, vëll. II”. [1], Tiranë, 2002, f. 412-414).



Prof.Dr. Gazmend SHPUZA

[biligoa]

Mustafa Qemal Ataturku, shqiptari nga Stebleva qe u be reformatori dhe krijuesi i Turqise moderne

Mustafai ka lindur me 11 mars te vitit 1881. I jati i tij quhej Riza. Llagapi i tyre ka qene Conka. Tokat e Conkajve jane edhe sot ne Stebleve. I pari i tyre ka qene Pirush Conka qe ka emigruar ne Selanik qe ne vitin 1861. Rizai ishte nepunes me shpirt praktik veprimi dhe me mprehtesi e krenari te cilat ja trashegoi te birit, Mustafait.
Mesuesi i matematikes, edhe ai quhej Mustafa, vendosi qe ta therriste Mustafa Qemal (Mustafai i Shkelqyer).
Mustafai ishte djale i zgjuar por edhe disi i veçuar. Vendosmeria e tij e heshtur per tu bere dikushi ne jete nje dite shpertheu edhe hapur:
“Do te behem, do ta shihni se shpejti”.
Pas shkolles se mesme ne Selanik, ne vitin 1895 ai u regjistrua ne Liceun Ushtarak te Manastirit. Manastiri ne ate kohe ishte bere qender revoltash kunder Perandorise Osmane. Se bashku me Fetiun, nje shok nga Ohri mesonin anglisht dhe lexonin Volterin, Rusoin, Monteskjesne dhe Robespierin. Lexonte aq shume sa ja terhoqen vemendjen se kjo ishte nje shkolle ushtarake dhe jo per letersi.
Mbas Liceut Ushtarak te Manastirit, me 13 mars 1899 mori udhen drejt Stambollit, ku u regjistrua ne kursin e kembesorise te shkolles ushtarake.
Stambolli ky qytet i madh me kontraste te medha politike dhe ekonomike i beri pershtypje te madhe dhe e forcoi akoma me shume formimin e tij politik.
Dikur ai i pat thene nje fisniku te huaj:
“Nuk jam fisnik si ju, por kam dale nga gjiri i nje populli fisnik” (Revista “Bota e Re” Nr.7 Korce, 1937).

Rrenjet e tij nga Stebleva e Dibres

Pleqte Vait Ereqi dhe Destan Bala nga Stebleva e Dibres tregojne se Mustafa Qemal Ataturku eshte biri i nje nene prej Sebishti ndersa i jati i tij ka qene nga Stebleva.
Ata jane larguar ne emigrim ne Selanik. Atje ka lindur Mustafa Qemali.
Tokat e tyre ne Stebleve jane edhe sot, Tokat e Conkajve poshte malit Osojit. Vetem per te ndertuar çezmen ne vendin e quajtur Terzice, Mustafai ka paguar me flori. Rrenjet e tij shqiptare prej fshatit Stebleve te Dibres i tregon edhe ngjarja qe po ju tregojme:
Nje Steblevas nga Bandajt ne Stamboll ne nje kafe vret prefektin e qytetit sepse ai shan Shqiperine. E denojne me vdekje. Nje grup Steblevas shkojne te Qemal Ataturku dhe kerkojne qe t’i fale jeten. Mustafa Qemali ka thene:
“Per ta vrare nuk e vrasim, por jam i detyruar ta internoj”.

Mustafa Qemal Ataturku dhe Shqiperia

Mustafa Qemal Ataturkut, sekretari i solli per te firmosur nje liste me emrat e disa shqiptareve, qe do te shpernguleshin nga Turqia. Ataturku, pasi lexoi emrat, mori stilolapsin dhe ne krye te listes vuri emrin e tij.
-Zoteri, nuk e kuptoj, perse e vute emrin tuaj ne krye te listes, pyeti sekretari i habitur.
-E vura, sepse i pari qe duhet te shperngulet nga Turqia, duhet te jem une, sepse edhe une jam shqiptar, u pergjigj Ataturku.

Shperngulja nga Shqiperia

Ne vitin 1861 jane larguar nga Stebleva e Dibres 14 familje per ne Selanik, nder to edhe familja e Pirush Conkos dhe Vesel Kuçukut. Familja Kuçuku pas 40 vjetesh kthehet ne Shqiperi, por jo ne Stebleve, por ne Tirane, ku banojne edhe sot. Ushtaraku Halil Kuçuku (nje nga trashegimtaret) vazhdon te sherbeje ne rradhet e Forcave te Armatosura Shqiptare ne Ministrine e Mbrojtjes.
Ndersa familja e Pirush Conkos largohet nga Selaniku dhe vendoset ne Stamboll rreth vitit 1900. Nipi i itij Mustafa Qemali u be ushtarak i larte, gjeneral dhe me vone president i Turqise se Re. Ne vitin 1936 eshte zhvilluar ne Stebleve gjyqi per pronesine e truallit te Conkajve. Gjyqi me gjyqtare te ardhur nga Tirana degjoi deponimet e tre pleqve te fshatit, Vesel Kuçuku, Sadik Avda dhe Jonuz Disha. Vesel Kuçuku qe banonte ne ate kohe (1936) ne Tirane, pas kthimit nga Selaniku vertetoi se trualli ku eshte sot shtepia e Faslli Kuburit (nip tek dera e Conkajve) eshte trualli i Pirush Conkos, gjyshit te Qemal Ataturkut. Gjyqi u zhvillua ndemjet Jashar Lames dhe Faslli Kuburit dhe u fitua nga ky i fundit, pasi ky ishte nip tek Conkajt dhe i vetmi i afert qe kishte mbetur.

Takimi me Qemal Ataturkun dhe pohimi i tij mbi origjinen e tij

Ne vitin 1926 Dail Ereqi nga Gjinoveci dhe Xhel Agushi nga Stebleva, kurbetli dhe specialiste ndertimi ne Stamboll jane takuar rastesisht me Qemal Ataturkun. Ndersa po punonin per restaurimin e nje xhamie ata kane marre pergezimet e kryetarit te shtetit turk Qemal Ataturkut.
-Pune te mbare, o ustallare, i pershendet Qemali.
-Mbaresi e miresi paç, o njeri, ju pergjigjen me respekt, por pa e ditur se kush ishte por vetem duke e marre me mend sepse ishte i shoqeruar nga njerez qe e ruanin.
-Ju lumshin duart, qenkeni mjeshter te zot e duar arte. E paskeni bere me te mire se ç’ka qene para shkaterrimit nga lufta. Nga ju kemi?
-Nga Shqiperia, i pergjigjemi.
-Po nga çfare krahine? Pyeti prape ai.
-Jemi nga Golloborda, njeri nga Gjinoveci dhe tjetri nga Sebishti, ju pergjigjem, pasi u bindem se ai e njihte mire Shqiperine dhe pasi kishim marre komplimentat per punen e mire.
Ataturku nxorri nga xhepi nje bllok dhe na tha:
“Edhe une andej jam nga Stebleva. Gjyshi im me ka lene amanet aren e Conkajve, te cilen e shprehu maqedonisht ’Conkojca Ograda’ ”.
-A keni ndonje nevoje?
Ishte rasti per tu shprehur. Kishte ardhur e mira tek dera.
-Mbetem kurbetçinj, gjithe jeten pa familje, i thame.
Kaq u desh dhe na u be menjehere nenshtetesia turke dhe na u dha banese bile edhe me te mire se vete turqit.



Ekspozite ne Tirane kushtuar Ataturkut

Ne vitin 1984, ne kuadrin e 60 vjetorit te formimit te shtetit te ri turk, u hap ne Pallatin e Kultures ne Tirane, nje ekspozite kushtuar Turqise moderne dhe arkitektit te ketij shteti modern Ataturkut. Edhe ne pemen e gjenezes se familjes se Qemal Ataturkut vertetohet origjina e tij shqiptare dhe vendlindja e tij ne Selanik. Ciceroni i ekspozites shtetas turk me origjine kosovare pohoi nen ze se Ataturku eshte me origjine nga Dibra e Shqiperise, tregon Ramazan Hoxha, autor i librit: ‘Stebleva, histori dhe figura’.

Shoqeria e babait te Qemal Stafes me Mustafa Qemalin (Ataturkun)

Garip Disha nga Stebleva tregon edhe per lidhjen e babait te Qemal Stafes (Hero i popullit) me Mustafa Qemalin (Ataturkun). Sic dihet babai i Qemal Stafes ka qene nga fshati Zabzun i Dibres. Edhe sot ekziston fisi Stafa ne Zabzun. Me vone familja e gjyshit te Qemalit shperngulet nga Zabzuni per ne Elbasan. Babai i Qemalit pas perfundimeve te studimeve emerohet ne kohen e Zogut nepunes ne Shkoder, ku lind edhe Qemal Stafa.
Mustafa Qemali ishte me origjine nga Stebleva e Dibres. Edhe sot egziston ara e Conkajve, prone e gjyshit te Mustafait dhe trualli i Faslli Kuburit, nipi i Mustafait.
I jati i Qemal Stafes dhe Mustafa Qemali kane mbaruar shkollen e larte ushtarake ne Stamboll. Ne shenje te miqesise se tyre i jati i Qemal Stafes ja vuri emrin djalit te tij Qemal sikurse shoku i tij Mustafa Qemali. Qemal ne turqisht do te thote i shkelqyer dhe babai i Qemal Stafes deshironte qe djali i ardhshem i tij te behej i shkelqyer, Qemal.



Simbolet ne emrin e tij

Nga emri i tij i tanishem Mustafa Qemal Ataturk, vetem emri Mustafa eshte emri i tij i vjeter. Qemal e ka marre per mbiemer per faktin se ishte qemal (kemal), turqisht do te thote i shkelqyeshem dhe me te vertete te gjitha studimet Mustafai i mbaroi shkelqyeshem, por kete emer ja dha mesuesi i tij i matematikes ne shkollen e mesme qe quhej edhe ai Mustafa, por qe kete nxenes e vleresonte kemal (te shkelqyer). Ataturk eshte emri apo pseudonimi qe i vuri populli turk pas revolucionit qe kreu ne dobi te Turqise moderne, pra i vune emrin baba i Turqise (Ataturk).
Mustafa Qemal Ataturku eshte i vetmi burre shteti, emrin e te cilit e mban rendi qe krijoi, sepse eshte themeluesi i Turqise moderne. Ai beri shnderrimin e Turqise nga Perandori ne Republike.
Doktrina filozofike e ideuar dhe e zbatuar shkelqyeshem nga Mustafa Qemal Ataturku eshte doktrine e se ardhmes.
Per Mustafa Qemalin kategorite “Liri” dhe “Pavaresi” qendrojne ne themel te veteqenies se popujve. Edhe sot ne cdo cep te Turqise do te shohesh thenien e tij lapidare dhe aktuale:
“Nje popull pa liri eshte i denuar me vdekje ose te zhduket”.
Ai vinte drejtesine mbi forcen, ndersa i kushtonte rendesi te dores se pare forces se brendshme te popullit. Ataturku ka qene mik i madh i Shqiperise dhe i popullit shqiptar. Ai eshte me origjine shqiptare (dibrane), lindur ne Selanik te Maqedonise Greke dhe edukuar ne shkollat ushtarake Turke te cilat do ta benin gjeneral dhe udheheqesin e Turqise moderne.
Ai nuk e mohonte kete fakt, perkundrasi duke qene i tille, ai ishte mik i te gjithe popujve








Marre nga gazeta “Rruga e Arberit”

[biligoa]

Në vitet 60 të shek. XIX marrëdhëniet ndërmjet sundimtarëve osmanë dhe popullsisë së Shqipërisë së Veriut u acaruan përsëri në një shkallë të tillë, sa shkaktuan shpërthimin e një vargu konfliktesh të reja të armatosura.

Pakënaqësia e popullsisë ndaj administratës së re dhe qëndresa kundër saj, që nuk ishin shuar dhe vijonin të shfaqeshin në forma të ndryshme, e kishte detyruar pushtetin osman që të vepronte në mënyrë të matur. Kur nga fundi i viteve 50 Porta e Lartë ndërmori veprime të reja për të shtrirë kudo, në Shqipërinë e Veriut, administratën e re dhe për të zbatuar me forcë reformat, ajo ndeshi përsëri në kundërshtimin e vendosur jo vetëm të malësorëve, por edhe të banorëve të qytetit të Dibrës, të Shkodrës e të qyteteve të Kosovës.
Në pranverën e vitit 1860 Porta filloi veprimet ushtarake në malësitë e Dibrës. Ajo gjeti atje kushte të favorshme për arritjen e qëllimeve të saj, sepse përfitoi nga konflikti që kishte shpërthyer ndërmjet dibranëve, i nxitur nga një pjesë e klerikëve fanatikë e konservatorë myslimanë të ritit synit. Këta i luftonin si heretikë të rrezikshëm bektashinjtë e Dibrës dhe udhëheqësin e tyre Sheh Fejzën nga Bulqiza, të cilët, ashtu si gjithë sekti i bektashinjve, ishin në konflikt me dogmat synite dhe me shtetin osman që i përkrahte ato. Në të vërtetë konflikti, që në pamjen e jashtme kishte karakter fetar, në thelb kishte të bënte me qëndrimin ndaj politikës së Portës së Lartë në Shqipëri. Kleri i lartë synit i Dibrës ishte vendosur përkrah qeverisë dhe reformave. Me qeverinë osmane ishin bashkuar edhe disa çifligarë e tregtarë të qytetit të Dibrës së Madhe, si dhe disa bajraktarë, ndërsa bektashinjtë mbanin anën e fshatarëve kryengritës. Në krye të tyre u vu Sheh Fejza, që punonte për të ngjallur në popull ndjenjën kombëtare, duke nxitur shkrimin e gjuhës shqipe dhe përpjekjet për një alfabet të veçantë të saj.
Në këto rrethana, ekspedita osmane, e komanduar nga Abdi Pasha, mundi të hynte pa pengesë në qytetin e Dibrës së Madhe. Vetëm krahina e Grykës së Madhe rroku armët. Në një ndeshje që u bë në fshatin Xixull, malësorët e kësaj zone, të udhëhequr nga Sheh Fejza, zhvilluan luftime të ashpra, por kryengritësit u thyen, ndërsa Sheh Fejza i plagosur ra rob. Shtypja e kryengritjes u shoqërua me nje terror të egër, u dogjën fshatrat që bënë qëndresë, si Xixulli e Bulqiza.
Qeveria osmane e shtriu me forcë zbatimin e reformave edhe në trevat deri atëherë të panënshtruara. Në qytetin e Dibrës së Madhe u vendosën funksionarë turq të ardhur nga Stambolli. Pas kësaj filloi rritja e taksave. Në vitin 1863 Porta merrte prej Dibrës 3 000 qese (1 qese = 500 groshë) në vend të një shume të përgjithshme vjetore prej 100 qesesh që kishte marrë që nga viti 1831.
Një problem shqetësues për Stambollin vijonte të ishte Shkodra me malësitë e saj të krishtere. Në fillim të viteve 60 reformat pothuajse nuk ishin zbatuar as në krahinën e Shkodrës, as edhe në qytet. Në vjeshtën e vitit 1860, administrata osmane, nën pretekstin e vendosjes së rendit publik, u orvat të bënte çarmatimin e popullsisë së qytetit e të zonës fushore dhe t’i hapte rrugë zbatimit të masave të tjera. Këto përpjekje ndeshën në kundërshtimin e vendosur të banorëve të Shkodrës, të cilët edhe pa këto veprime të reja ishin të pakënaqur nga politika fiskale e qeverisë dhe nga shpërdorimet financiare. Abuzime të mëdha bëri administrata lokale gjatë zbatimit të sistemit të ri tatimor. U morën nga tregtarët e zejtarët e Shkodrës pa pagesë mallra në vlerën prej 30 000 qesesh, ndërsa drejtori i financës së vilajetit të Shkodrës, Talat Beu, kishte përvetësuar në mënyrë të paligjshme 526 948 groshë. Popullsia e Shkodrës duhej të përgjigjej me mjete financiare për mbajtjen e ushtarëve në kufirin me Malin e Zi, sepse autoritetet lokale nuk ishin në gjendje të mbronin popullsinë civile nga cubat malazezë. Gjendja u rëndua edhe për shkak të prodhimeve bujqësore të këqija të vitit 1860. Në këto rrethana do të duhej vetëm një shkëndijë që pakënaqësia të kthehej në revoltë të hapur.
Në vjeshtën e vitit 1861 Porta filloi përsëri orvatjet për të zbatuar këtu reformat që kishin mbetur pezull. Gjithnjë me pretekstin se kërkonte vendosjen e rendit publik, Porta nisi të çarmatoste popullsinë e qytetit dhe të fushave, për t’i hapur rrugën zbatimit të masave të tjera, por ndeshi në kundërshtimin e shkodranëve, të cilët në çarmatosjen shihnin heqjen e çdo mundësie për t’u mbrojtur si nga grabitjet dhe zullumet e administratës, ashtu edhe nga sulmet e herëpashershme të Malit të Zi. Qytetarët e Shkodrës, duke qenë të armatosur, ngritën krye, mbyllën tregun, i detyruan forcat osmane të tërhiqeshin nga qyteti e të mbylleshin në kështjellë, prenë lidhjen telegrafike me Stambollin dhe e shpallën valiun, Abdi Pashën, të rrëzuar nga pushteti. Me qytetarët u bashkuan edhe malësorët. Ndonëse Abdi Pasha kishte pranë 12 batalione nizamësh, një regjiment kalorësie dhe disa mijëra ushtarë toskë, të rekrutuar për të mbrojtur kufirin me Malin e Zi, nuk guxoi të ndeshet me të revoltuarit, por kërkoi përforcime të reja, pesë batalione të tjera. Me ndërhyrjen e zëvendëskadiut turma, pasi iu premtua se Abdi Pasha do të jepte dorëheqjen, u shpërnda. Ndërkaq, qeveritari osman nuk pranoi të largohej. Ky qëndrim e acaroi edhe më shumë gjendjen në Shkodër.
Myslimanët e të krishterët e qytetit, të bashkuar, i dërguan sulltanit një memorandum ku shprehnin zemërimin e tyre kundër administratës së vendit, e cila, në emër “të rregullit e të rendit publik”, e rëndonte popullin me ngarkesa të reja fiskale. Vendi, deklaronin shkodranët, s’kishte as rrugë, as gjyqe të paanshme, as siguri nga kusarët që ishin turrur mbi të. Administrata nuk ishte në gjendje të mbronte vendin, jetën dhe pasurinë e banorëve nga sulmet e çetave malazeze, që sa vinin e bëheshin më të shpeshta.
Në kushtet kur edhe marrëdhëniet me Malin e Zi ishin të acaruara, Porta e Lartë u përpoq ta mbyllte sa më parë këtë konflikt. Për këtë dërgoi si komisar me kompetenca të plota Xhevdet Pashën, me prejardhje nga Korça, historian i njohur, autor i “Historisë së Perandorisë Osmane” në 12 vëllime (1764-1825). Me të mbërritur në Shkodër, Xhevdet Pasha lexoi urdhrin e kryeministrit për largimin e Abdi Pashës dhe për emërimin e Reshit pashë Misirit në vend të tij. Në saje të qëndrimit të matur Xhevdet Pasha mundi të vendoste përkohësisht qetësinë në qytetin e Shkodrës.
Krahas kësaj, duke njohur nga afër gjendjen dhe potencialin e madh ushtarak të popullsisë së Shkodrës në rast të një konflikti osmano-malazez, ai i rekomandoi Portës së Lartë që ta trajtonte Shkodrën më me kujdes e me vëmendje, por ajo nuk i mori parasysh këshillat e tij.
Por edhe pse këto kryengritje u shtypën përsëri, popullsia nuk u pajtua asnjëherë me politikën e egër të qeverisë osmane. Kjo e detyroi të dërgonte herë pas here ekspedita ushtarake kundër malësive të Shkodrës, të Prizrenit, të Gjakovës dhe të Dibrës, të cilat mbetën edhe më tej vatra të ndezura të qëndresës popullore.





Marre nga Historia e Shqiperise

[biligoa]

Me aksionin e Gjakovës, Lidhja e Prizrenit bëri një hap të rëndësishëm përpara.

Opinioni shqiptar priste tani që Porta e Lartë të ndërhynte energjikisht për të vënë në vend dinjitetin e saj, të shkelur rëndë. Nga ana tjetër, vëzhguesit e huaj, të cilët e vlerësuan këtë aksion si një kryengritje kundër Stambollit, prisnin që ajo të shtrihej edhe në viset e tjera të Shqipërisë.
Porta e Lartë në fillim mendoi të ndërhynte duke ndërmarrë një fushatë ushtarake ndëshkimore kundër gjakovarëve dhe Lidhjes Shqiptare. Për këtë, më 8 shtator u nisën nga Selaniku për në Kosovë forca të shumta ushtarake, të cilat, me urdhër nga Stambolli, u ndalën më pas një pjesë në Ferizaj dhe të tjerët në Shkup. Qeveria e sulltanit arriti në përfundimin se në atë situatë nuk mund të ndërmerrej asnjë masë ushtarake e ndëshkimore ndaj shqiptarëve, sepse nuk ishte në interesin e saj të shkaktonte një luftë, që funksionarët e saj e quanin civile, me shqiptarët. Një veprim i tillë do të bëhej shkak për një kryengritje të përgjithshme në Shqipëri, të cilën, siç dëshmojnë dokumentet bashkëkohëse, Stambolli nuk ishte në gjendje në atë kohë ta shtypte. Prandaj Porta e Lartë e la në heshtje përleshjen e Gjakovës, duke ua ngarkuar përgjegjësinë e gjakderdhjes disa personave të “pandërgjegjshëm”, kundër të cilëve deklaroi se do të merreshin masa në kohën e duhur.
Për një kryengritje të armatosur kundër Stambollit në këtë periudhë, kur rreziku i copëtimit territorial ndodhej në momentin e tij më të mprehtë, nuk qenë të interesuara as qarqet atdhetare shqiptare. Megjithatë, ato mendonin se tani që lëvizja kishte ecur mjaft përpara, ishin krijuar rrethana të favorshme për ta detyruar Portën e Lartë që të lëshonte pe në lidhje me të drejtat autonomiste të Shqipërisë pa qenë nevoja për një kryengritje të armatosur kundër saj. Kjo çështje u trajtua nga Komiteti i Stambollit gjatë dhjetëditëshit të tretë të muajit shtator 1878.
Pasi analizoi gjendjen e re politike, Komiteti i Stambollit, në mbledhjen e fshehtë që zhvilloi nën kryesinë e Abdyl Frashërit, vendosi ta ngrinte me forcë para Portës së Lartë çështjen e formimit të Vilajetit Shqiptar. Vendimi i Komitetit u shpall botërisht si lajm, pa emër autori, më 27 shtator 1878, në gazetën “Terxhuman-i Shark”, që botohej nën drejtimin e Sami Frashërit në kryeqytetin perandorak. Sipas këtyre lajmeve, Lidhja Shqiptare kishte hartuar një program prej 7 pikash. Në pikën e parë thuhej se sovraniteti i sulltanit do të ruhej në Shqipëri dhe se asnjë pëllëmbë tokë shqiptare nuk duhej t’u jepej shteteve të tjera. Në pikën e dytë kërkohej krijimi i Vilajetit të Shqipërisë, domethënë bashkimi i të gjitha trojeve shqiptare në një njësi të vetme politiko-administrative. Pikat e tjera trajtonin prerogativat autonomiste dhe parimet kushtetore që duhej të kishte ky vilajet. Të gjithë nëpunësit do të ishin shqiptarë. Në administratë e në shkollë do të përdorej gjuha shqipe. Osmanishtja do të përdorej vetëm në korrespondencën me Portën e Lartë. Vilajeti i Shqipërisë do të kishte gjithashtu ushtrinë e vet kombëtare. Shqipëria autonome do të qeverisej nga një regjim demokratik. Të gjithë banorët, pa marrë parasysh dallimet fetare e shoqërore, do të kishin të drejta dhe detyra të barabarta. Vendi do të qeverisej nga organe pushtetore të zgjedhura demokratisht prej tyre. Çdo nahije (lokalitet), çdo kaza (rreth) dhe çdo sanxhak (prefekturë) do të kishte këshillin e vet të zgjedhur periodikisht. Organi më i lartë do të ishte Kuvendi i Madh i Vilajetit i zgjedhur nga këshillat e sanxhakëve, i veshur me pushtet legjislativ dhe ekzekutiv. Kuvendi i Madh do të zgjidhte qeverinë e vilajetit (Këshillin e Vilajetit). Qeveria do të përgatiste ligjet, do të studionte reformat, do të hartonte buxhetin dhe do të zgjidhte gjykatën e përgjithshme, të cilat do t’ia paraqiste për miratim Kuvendit të Madh. Vendimet e Këshillit të Vilajetit, thuhej në këtë program, do të zbatoheshin nga të gjithë banorët e vilajetit. Ato do të ishin të detyrueshme edhe për qeverinë perandorake osmane.
Pasi programi i ri u shpall botërisht, u ftuan të gjitha degët e Lidhjes së Prizrenit që ta miratonin dhe të ngarkonin një delegacion të përbërë nga personalitete shqiptare të njohura për t’ia paraqitur atë Portës së Lartë. Në shumë krahina të vendit u hap një diskutim i zjarrtë ndërmjet aktivistëve atdhetarë, që e mbështetën programin e ri dhe qarqeve sulltaniste, të cilat u ngritën kundër përmbajtjes së tij. Me qëllim që të tërhiqnin në anën e tyre përkrahësit e krahut të moderuar, në mjaft krahina udhëheqësit u detyruan të bënin një lëshim, - të hiqnin dorë nga pjesa e fundit e programit (nga parimet kushtetore që duhej të kishte Vilajeti i Shqipërisë), rreth të cilave u përqendrua diskutimi më i rreptë.
Në fillim programi u shtrua për diskutim në degën e Lidhjes Shqiptare për Dibrën, me nismën e së cilës u mbajt në Dibër, më 14 tetor, një kuvend i jashtëzakonshëm, ku morën pjesë krerët e qytetit të Malësisë dhe të Fushës së Dibrës, që miratuan një rezolutë, të hartuar mbi parimet e programit të Komitetit të Stambollit. Pasi protestohej kundër copëtimit të trojeve shqiptare nga Kongresi i Berlinit dhe pasi flitej për rrezikun e asgjësimit të Shqipërisë nga shtetet fqinje, në rezolutë vihej në dukje se për të larguar këtë rrezik është e domosdoshme që të gjithë sanxhakët shqiptarë të bashkohen në një vilajet të vetëm autonom (Vilajeti i Shqipërisë). Vilajeti i Shqipërisë do të kishte kryeqytetin e vet, organet e tij ekzekutive e legjislative, nëpunës shqiptarë, arsimim në gjuhën shqipe, buxhetin e tij etj. Rezoluta që doli nga ky Kuvend do t’i nënshtrohej një diskutimi më të gjerë në një kuvend të posaçëm, në të cilin do të merrnin pjesë përfaqësuesit e të gjitha krahinave të sanxhakut.
Kuvendi i posaçëm i Lidhjes u mblodh më 1 nëntor 1878 në qytetin e Dibrës, me nismën e Komitetit të Lidhjes Shqiptare te Dibres dhe veçanërisht të kryetarit të saj, Iljaz pashë Dibrës (Qoku). Në Kuvend mori pjesë si përfaqësues i Lidhjes Shqiptare për mbarë Toskërinë (vilajetin e Janinës) Abdyl Frashëri. Kuvendi miratoi një rezolutë në trajtën e një memorandumi, të hartuar nga dora e Abdyl Frashërit.
Rezoluta e Kuvendit të Dibrës përmbante po ato kërkesa, që shtroheshin në programin e Komitetit të Stambollit dhe që ishin përfshirë në rezolutën e mbledhjes së Dibrës të 14 tetorit 1878, të përmbledhura në pesë pika: formimi i Vilajetit të Shqipërisë, pajisja e tij me nëpunës shqiptarë, zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe, zbatimi i reformave nga

Kuvendi i Madh, përdorimi i një pjese të madhe të buxhetit për përparimin e arsimit dhe për ndërtime botore. Nga programi i Komitetit të Stambollit nuk u përfshinë haptas në rezolutë vetëm parimet demokratike të strukturës shtetërore të Vilajetit të Shqipërisë. Vendin e tyre këtu e kishte zënë e drejta që do të kishte Kuvendi i Madh për të zbatuar “reforma të dobishme për shtetin dhe për kombin”. Më në fund në rezolutë thuhej se këto kërkesa do t’i paraqiteshin brenda një muaji në emër të të gjithë popullit shqiptar, Portës së Lartë, me anë të një delegacioni të përbërë nga personalitete të shquara të Shqipërisë. Anëtarët e delegacionit, para se të vinin në Stamboll, duhej të merrnin pëlqimin, me mandat të shkruar, nga të gjitha kazatë dhe sanxhakët shqiptarë. “Shqipëria, - thuhej në fund të rezolutës, - do të rezistojë duke qenë e lidhur dhe e bashkuar si një trup i vetëm, derisa të arrihet plotësimi i kërkesave të lartpërmendura”.
Sipas marrëveshjes që u arrit në Dibër, delegacioni që do ta paraqiste dhe do ta mbronte rezolutën para Portës së Lartë do të përbëhej nga 14 veta, midis të cilëve ishin Iljaz pashë Dibra, Sheh Mustafa Tetova, Hasan pashë Prizreni, Mustafa pashë Vlora, Abedin bej Dino, Mehmet Ali Vrioni, Sabri Gjirokastra, Mihal Kristo, Abdyl Frashëri etj. Detyrën për të nxjerrë mandatet, me të cilat miratohej nga përfaqësuesit e kazave e të sanxhakëve shqiptarë rezoluta dhe mandatet e përbërjes së delegacionit, e morën përsipër Iljaz pashë Dibra për krahinat veriore dhe Abdyl Frashëri për krahinat jugore.
Misionin e vet të vështirë e të lodhshëm Abdyl Frashëri e kreu brenda një muaji. Pasi la Dibrën, ai u nis në drejtim të Elbasanit, kaloi në Berat, në Fier e në Vlorë, pastaj në Gjirokastër, në Delvinë e në Filat dhe, pasi përshkoi Çamërinë deri në Prevezë, u kthye në Janinë. Që këtej ai e njoftoi, më 2 dhjetor 1878, Iljaz pashë Dibrën për entuziazmin që kishin shkaktuar kudo vendimet e Kuvendit të Dibrës dhe për gatishmërinë e përfaqësuesve të popullit shqiptar për të nënshkruar mandatet e përfaqësimit. Në veri mandatet e miratimit të rezolutës dhe të pjesëtarëve të delegacionit Iljaz pashë Dibra i përfundoi aty nga mesi i janarit 1879.
Por delegacioni shqiptar e pezulloi nisjen për në Stamboll, pasi ndërkohë lindi rreziku i aneksimit të pjesës jugore të Çamërisë nga Greqia. Ky rrezik i detyroi udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare që të merreshin me mbrojtjen e kufijve jugorë dhe ta linin për më vonë paraqitjen e rezolutës së Kuvendit të Dibrës në Portën e Lartë.

[biligoa]

Që nga fillimi e deri në mbarim të Konferencës së Ambasadorëve në Londër (17 dhjetor 1912 - 12 gusht 1913),

në rend të ditës u shtrua përgjysmimi i tokave të popullit shqiptar, megjithëse përbënin territorin etnik më kompakt në këtë gadishull. Pra, u shkel me të dyja këmbët parimi kryesor dhe më i drejtë i caktimit të kufirit: parimi etnik. Diskutimet që u zhvilluan në atë konferencë ishin të pashembullta për Evropën. Askund dhe asnjë populli nuk i janë shkelur të drejtat në atë shkallë siç u veprua me shqiptarët. Kështu që, fill e mbarim, diskutimet e zhvilluara gjatë vitit 1913, për qytetet, fushat dhe malet ishin diskutime dhe vendosje kufiri në kurriz të Shqipërisë. Pra, duke i parë konferencat-kongreset antishqiptare gjatë shekullit XIX, e thënë figurativisht Atdheut iu shkëputën gjymtyrët më të begata dhe kjo vazhdoi më egër në Konferencën e Ambasadorëve në Londër më 1913. Atdheun tonë e ndanë përgjysmë. Kjo la pasoja të pallogaritshme te populli shqiptar, deri në ditët e sotme. Kështu, pushtuesit e katër shteteve të Aleancës Ballkanike dhe gjashtë ambasadorët e Fuqive të mëdha, iu qasën çështjes shqiptare në frymën e atmosferës së nderë që mbretëronte para një kataklizme të madhe evropiane dhe botërore. Politika pansllaviste e Rusisë, së bashku me pinjollët e saj ballkanas, ngadhnjeu më 1913. Ata i zgjeruan kufijtë deri aty ku ëndërronin me shekuj. Pra, copëtimi i Shqipërisë u krye pa farë logjike etnike, historike, ekonomike, etj; me të vetmin qëllim përfitimin e sa më shumë territoreve të huaja. Kështu, qëllimet dhe metodat e Serbisë kishin për synim pushtimin e dalëngadalshëm kolonial edhe të gjysmështetit të ri shqiptar të dobësuar pa masë nga cungimi që iu bë. Pra, për t’i gjunjëzuar e nënshtruar shqiptarët krahas mbylljes së tregjeve në Gjakovë, në Dibër, në Prizren, etj; vazhdonin persekutimin e udhëheqësve të Lëvizjes së rezistencës, të cilët bënin përpjekje për t’ua ndaluar hovin pushtuesve mizorë serbë. Nga njëra anë Pashiqi u deklaronte autoriteteve qeveritare të Austro-Hungarisë dhe Italisë se qeveria e tij ishte e gatshme t’i pranojë vendimet e marra në Londër e t’u bindej atyre, ndërsa nga ana tjetër urdhëronte pushtetarët e vet si dhe bandat e ndryshme të komitëve serbë që të depërtonin në thellësi të Shqipërisë, ku bënin masakra të papara. Ajo ishte ndërhyrje e pashembullt në punët e brendshme të shtetit të ri, me qëllim të krijimit të telasheve sa më të mëdha Qeverisë së Ismail Qemalit.

Situatë kritike paraqitej sidomos në lindje të kufijve të Shqipërisë, si në Dibër e në Liqenin e Ohrit. Në ato anë tashmë kishin filluar aksionet e çetave dhe të grupeve të tjera të rezistencës, si në: çesm, Kalivacë, Talishe, Potkozhan, Vasjat e në shumë vende të tjera. Të zhytur në një dëshpërim të thellë nga ky copëtim i panatyrshëm i popullit shqiptar dhe masakrat e panumërta të pushtuesve serbo-malazezë në të dyja anët e kufirit (qoftë në territore që iu dhuruan Serbisë, qoftë në ato anë të kufirit që ajo i mbante në kundërshtim me vetë vendimet e Konferencës së Londrës), rreth mesit të shtatorit të vitit 1913 filloi kryengritja e rrufeshme. Kryengritësit shqiptarë i zunë në befasi forcat ushtarake e policore serbe dhe shumë shpejt aksionet çlirimtare morën pamjen e një ofensive të përgjithshme për t’i çliruar qytetet e rëndësishme shqiptare. Kryengritësit shqiptarë ia mësynë Dibrës, Strugës, Ohrit, Tetovës, Gostivarit, Kërçovës dhe në veri Gjakovës e Prizrenit.

Patriotët shqiptarë nga ish-vilajeti i Kosovës dhe ai i Manastirit, ndër ta edhe Bajram Curri e Isa Boletini, ishin të zhgënjyer pse kryengritja nuk gjente përkrahje të vërtetë te Qeveria e Vlorës. Deshëm s’deshëm duhet kritikuar Qeveria e Vlorës pse në ato momente të zhvillimeve dramatike nuk mori masa për ta ndihmuar atë pjesë të Shqipërisë, bile e pranuar si të lirë.

Kryengritësit shqiptarë depërtuan në katër drejtime: së pari ia filloi grupi çlirimtar nga Qafë-Thana për Strugë, Ohër, Resnjë e më tej; drejtimi i dytë nga Ura e Arasit, Peshkopi, Dibër, Gostivar; i treti nga Ujmishti kah Bicaj, Vranishti, Prizreni dhe Dukagjini, kurse pjesa e katërt e kryengritësve shqiptarë u tubua nga rrethi i Krasniqes dhe i Gashit në drejtim të Gjakovës. Forcat kryengritëse arrinin numrin rreth 12 000 vetë. Depërtimi, sidomos nga Dibra, ishte i fuqishëm dhe i përgatitur mjaft mirë nga të dëbuarit dibranë. Më 17 (29) shtator 1913 çlirohet Dibra me rrethinat e saj. Kështu, lëvizja e armatosur e cila deri atëherë kishte pasur karakter spontan, pas gjysmës së shtatorit 1913 mori përpjestime të gjera nga Dibra, ku u hoq flamuri serb dhe u ngrit flamuri shqiptar. Ushtria dhe policia serbe u detyruan të tërhiqeshin nga Struga dhe nga Ohri dhe të përballonin furinë e kryengritësve shqiptarë mbi Tetovë e Gostivar. Forcat kryengritëse, të cilat e çliruan Dibrën dhe që operonin në rrethinë, numëronin afër 3 000 vetë. Pas një ballafaqimi me kryengritësit, ushtria serbe dhe nëpunësit u tërhoqën në panik. Gazeta “Ozbor” e Zagrebit shkruante se kryengritja si duket është e organizuar mirë, andaj në luftimet e Dibrës ka rreth 1 000 të vrarë, janë zënë robër 300 ushtarë serbë dhe material i shumtë luftarak. Gjithashtu, Luma me rrethinë ishtë ngritur në kryengritje dhe një depërtim i çlirimtarëve ishte përqendruar nga Malësia e Gjakovës në drejtim të qytetit, mirëpo kryengritësit nuk ia dolën ta çlirojnë Gjakovën. Ata në drejtim të Gjakovës i udhëhiqnin Bajram Curri, Hysni Curri, Isa Boletini, Bajram Daklani, etj.

Lufta në drejtim të Prizrenit u zhvillua nga 18 (30) shtatori deri më 22 shtator, gjegjësisht katër tetor 1913. Në ato luftime morën pjesë rreth 2 000 kryengritës. Të dy palët patën humbje të konsiderueshme: me qindra të vrarë e të plagosur. Ushtria pushtuese serbe u detyrua të tërhiqej deri afër Prizrenit. Në krye të kryengritësve u dalluan, veç të tjerëve, edhe Ramadan Zaskoci e Qazim Lika. Kryengritësit shqiptarë shpresuan se do të ndihmohen më shumë nga vëllezërit e tyre në prapavijë. Sipas shtypit, lëvizje pati edhe në drejtim të Tuzit, të Hotit, të Grudës dhe të Gucisë. Kryengritja e vitit 1913, për shkak të përmasave të një fronti të gjerë që kishte, nga shtypi i kohës u quajt edhe Lufta e Tretë Ballkanike.

Për rrethanat dhe shkaqet e kryengritjes “Radniçke novine” e datës 29.09.1913 shkruante: “Shkaku kryesor i të gjitha vështirësive prej të cilave vuajmë sot dhe prej të cilave do të vuajmë shumë në të ardhmen qendron në faktin se kemi hyrë në tokë të huaj”.

Me rastin e çlirimit të Dibrës me rrethinë, është shkruar një raport i gjatë prej 44 faqesh nga përfaqësuesi serb, Qirkoviq, ku veç të tjerash shkruan se me rastin e hyrjes së kryengritësve në Dibër, organizimi dhe disiplina e tyre ishin për lakmi, dhe se kryengritësit kishin përkrahjen e madhe nga populli i Dibrës me rrethinë. Si udhëheqës më të njohur të kësaj ane përmenden: Elez Isufi nga Luznia e Dibrës së Poshtme, vëllezërit Kaloshi dhe Dema, Sefedin Pustina, etj. Ndaj të plagosurve dhe të zënëve robër, kryengritësit shqiptarë janë sjellë në mënyrë humane, konkludonte Qirkoviqi. Nga dokumentacioni i shumtë kuptohet se kryengritësit shqiptarë zhvilluan një luftë, për çlirimin e territoreve të okupuara, për liri e pavarësi, pse jo edhe për çlirimin e gjysmës tjetër të pushtuar nga Serbia e Mali i Zi.

Hyrja dhe çlirimi i disa qyteteve shqiptare në Shqipërinë Lindore nga ana e kryengritësve, e tronditi qeverinë serbe. U morën masa të shpejta në dërgimin e ushtrisë prej 20 deri 40 mijë vetash për shuarjen e kryengritjes, meqë Serbia shprehu frikë nga zgjerimi i saj në të gjitha territoret shqiptare të pushtuara gjatë Luftës së Parë Ballkanike. Për shkak të kryengritjes qeveria serbe i thirri përsëri oficerët që kishte lëshuar në pushim dhe ushtarët e kategorisë së dytë. Ajo kishte dhënë urdhër që meshkujt nën moshën 45-vjeçare të mos largoheshin jashtë kufijve të Serbisë.

Kryengritësit e udhëhequr nga Bajram Curri dhe Isa Boletini zhvilluan luftime të ashpra me ushtrinë serbe. Pas rreth dy jave luftimesh në drejtim të Gjakovës, kryengritësit u detyruan të tërhiqen drejt Malësisë me humbje të konsiderueshme, me ç’rast pësuan sidomos fshatrat dhe popullsia e pafajshme.

Për qëllimet gjenocidale të Serbisë ndaj popullit shqiptar merret vesh nga dokumenti i një komiti serb që i drejtohet vetë kryetarit të Parlamentit, Andre Nikoliqit, më 30 nëntor 1913, në të cilin veç të tjerash shkruan: “Kam ardhur nga Shqipëria, ku kam qendruar 7 javë me çetën prej 26 vetave. Sa i përket mundit nuk kemi kursyer asgjë, por i kemi kryer urdhërat në mënyrë shembullore. Njëkohësisht po ju informojmë se kudo ku ka kaluar ushtria jonë është djegur çdo gjë.” Kështu vetëm në Lumë thuhej se janë pushkatuar e masakruar 700 gra dhe fëmijë. Luma kishte gjithsej rreth dymijë të vrarë gjatë muajve shtator-tetor. Vrasje dhe masakrime ka pasur edhe në fshatra e qytete të tjera shqiptare, si në: Kërçovë, Strugë, Gostivar, Ohër etj. Ndërsa, për Dibrën me rrethinë dhe Lumën gjatë shtypjes brutale të kryengritjes janë lënë shënimet për dëmet dhe shkatërrimet e çdo fshati në gazetën “Liri e Shqipërisë” dhe “Kalendari Kombiar” në Sofje më 1914. Kështu, p.sh. qyteti i Dibrës, diku me 18-20 mijë banorë, në fund të vitit 1913 kishte mbetur vetëm me 2 000 banorë, por edhe ky numër i vogël që kishte mbetur po vdiste nga uria. Ngjarje të tmerrshme ndodhën edhe në Kërçovë e rrethinë, në Krushevë, në Peshkopi e shumë vende të tjera. Nga dokumentacioni kuptohet se ato ngjarje ishin vërtetë të dhimbshme e tragjike. Andaj, shtypja brutale e kryengritjes e shpejtoi krizën e tendosur ballkanike e evropiane. Atëbotë duhej të vinte në terren Komisioni për rregullimin e kufijve. Rreth gjysmës së tetorit arriti kulmi i acarimit të qendrimeve diametralisht të kundërta ndërmjet Serbisë dhe Austro-Hungarisë. Berhtoldi, ministër i Jashtëm austro-hungarez, më 15 tetor 1913, urdhëroi ambasadorin e vet në Beograd, Storcku, që t’ia paraqesë Pashiqit kushtin se a ishte e gatshme Serbia brenda një afati të caktuar ta tërhiqte ushtrinë nga Shqipëria. Pasi u pa se përgjigjja ishte negative, më 17 tetor 1913 Berhtoldi i dërgoi qeverisë serbe një notë verbale në formë ultimatumi, me anën e së cilës kërkohej që ushtria serbe brenda tetë ditësh të lëshonte territorin e Shqipërisë. Qeveria e Vjenës mori pëlqimin e Gjermanisë dhe të Italisë për një hap të tillë. Parashikoheshin komplikime të reja midis blloqeve kundërshtare.

Ambasadori rus në Beograd, Hartvig, pati disa takime me Pashiqin dhe pikërisht pas kësaj më 20 tetor Qeveria serbe e mori vendimin për t’i tërhequr trupat brenda afatit të caktuar prej tetë ditëve. Po atë ditë, përfaqësuesi i Serbisë në Vjenë i solli Berhtoldit përgjigjen e qeverisë së tij lidhur me ultimatumin e 17 tetorit e cila përmbante sigurimin për tërheqjen e trupave serbe këndej vijës kufitare të caktuar në Londër. Ushtria serbe duhej ta përfundonte tërheqjen më 26 tetor në orën 10 paradite. Serbia u detyrua ta tërheqë ushtrinë pushtuese nga Shqipëria dhe njoftoi një ditë para afatit të kalimit të kohës së ultimatumin se i kishte tërhequr të gjitha trupat në vijën kufitare të caktuar në Londër më 22 mars 1913. Mendohej se ultimatumi dërguar Serbisë nuk ishte kërcënim vetëm për të, por edhe për Rusinë dhe fuqitë e tjera që e përkrahën.

Pra, synimi i udhëheqësve të kryengritjes së vitit 1913, veç të tjerash ishte për ta detyruar diplomacinë evropiane që të rikthehej në vendimet për kufijtë meqë shqiptarët ishin në ankth për humbjen e territoreve të gjysmës së Shqipërisë.

Shpirti i kryengritjes së muajve shtator-tetor të vitit 1913 ishin të dëbuarit shqiptarë të vilajetit të Kosovës dhe atij të Manastirit, në krye të të cilëve ishin Hasan Prishtina, Isa Boletini, Elez Isufi, vëllezërit Kaloshi, Bajram Curri, etj. të cilët synonin bashkimin e Kosovës, të Dibrës, etj, me Shqipërinë e Pavarur të pranuar në Konferencën e Londrës. Prandaj, megjithë humbjet e konsiderueshme të popullit shqiptar, duke bërë përpjekje për liri dhe pavarësi kombëtare, kryengritja shqiptare u bë faktori kryesor që e detyroi ushtrinë pushtuese të fqinjëve, të tërhiqej nga Shqipëria e pranuar në Konferencën e Londrës. Andaj themi se Kryengritja e vjeshtës së vitit 1913 ishte ngjarja e fundit e krizave ndërshtetërore ballkanike dhe evropiane para se të fillonte kataklizma e Luftës së Parë Botërore.

Me gjithë pësimet, Kryengritja e vitit 1913 bëri me dije se, të gjitha ato qytete e fshatra ë përfshira në flakën e luftës dhe dhjetëfish më tepër territore të mbetura në prapavijë, ishin tokë historike dhe etnike shqiptare. Deshën apo nuk deshën pushtuesit serbë, çështja shqiptare pas kryengritjes së vitit 1913 u bë edhe më tepër çështje ndërkombëtare. Pra, udhëheqësit dhe kryengritësit shqiptarë në shtator dhe tetor të vitit 1913 bënë një akt patriotik, duke shprehur një atdhedashuri të madhe për territoret e tyre të grabitura nga Serbia e Mali i Zi, megjithëse ishte një moment jo i përshtatshëm ndërkombëtar, pasi që askush nuk e përkrahu. Kryengritja antiserbe e viti 1913 ka hyrë në histori si përpjekja e parë më e organizuar kundër vendimeve absurde të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, e cila rezultoi me krijimin e kufijve kolonialë për shqiptarët. Ajo e bëri të qartë para opinionit ndërkombëtar se kurrë nuk do të ketë qetësi derisa të mos bashkohen gjymtyrët e shkëputura nga trupi i Shqipërisë.

Udhëheqësit e kryengritjes antiserbe në shtator-tetor 1913 e dinin mirë se bashkimi i territoreve shqiptare në një shtet kombëtar ishte një e drejtë e patjetërsueshme, të cilën e gëzonin të gjithë popujt e Ballkanit dhe të Evropës. Rrjedhimisht, nuk kishin pse të mos e kërkonte dhe pse të mos ta gëzonte edhe kombi shqiptar. Një fakt është i saktë: çështja jonë e pazgjidhur kombëtare deri në ditët e sotme, ka në themel Shqipërinë etnike, do të thotë çlirimin e territoreve shqiptare nga të gjithë pushtuesit e vjetër apo të rinj. Pra, synimi i shenjtë i të gjithë brezave shqiptarë ka qenë, është dhe do të jetë bashkimi i të gjitha territoreve shqiptare në një shtet kombëtar, meqë jemi i vetmi shtet në rruzullin tokësor, që është kufizuar në tërë gjatësinë tokësore të kufijve me vetveten, me popullin e vet të një gjaku, një gjuhe, një historie. Mjerisht, edhe sot kur po e përkujtojmë 90-vjetorin e kryengritjes së vitit 1913, populli shqiptar, këndej kufijve administrativë të Shqipërisë, vazhdon të jetë kombi më i rrezikuar në territoret e veta në Ballkan, duke mbetur i copëtuar në tri-katër shtete dhe kjo ndodh mu në zemër të Evropës; dhe kjo ndodh sot kur edhe popujt në kontinentin e Azisë dhe Afrikës e kanë fituar pavarësinë kombëtare, madje para dy-tri dekadave.

Meqenëse kriza ballkanike ende nuk ka përfunduar duhet që me një mençuri të madhe të punojnë të gjithë shqiptarët kudo që janë, me aleatët tanë të sotëm më të sinqertë dhe të mos mbesim peng i flijimit nga prapaskena të rrezikshme.



( Krijimi i hartave të reja shtetërore në Ballkan në dëm të Shqipërisë ) Dhjetëvjeçari i dytë i shekullit XX, ishte një nga periudhat më të rënda, që po kalonte populli shqiptar gjatë tërë historisë së tij. Lufta e Parë Ballkanike që nisi në tetor të vitit 1912, solli ndryshime të mëdha në hapsirën gjeografike të Shqipërisë etnike. Shtetet fqinje: Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia, që përbënin ”aleancën ballkanike”, duke shfrytëzuar sukseset e kryengritjes së përgjithshme shqiptare të verës 1912 kundër ushtrisë osmane, në tetor-nëntor 1912 pushtuan gjysmën e teritoreve etnike shqiptare. Derisa Fuqitë e Mëdha në Konferencën e Londrës më 29 korrik 1913 e njohën Shqipërinë si shtet sovran, Kosova ( më këtë teritor të sotëm), Kumanova, Shkupi, Tetova, Gostivari, Dibra, Kërçova, Struga, Ohri, Manastiri etj., mbetën nën pushtimin ushtarak serb.
Krijimi i hartave të reja shtetërore në Ballkan, për popullin shqiptarë ishte i papranueshëm, dhe duke qenë kështu shqiptarët qenë të detyruar ta vazhdojnë luftën për çlirimin e Kosovës me viset tjera shqiptare dhe bashkimin e tyre me Shqipërinë londineze. Pas përfundimit të luftës së parë ballkanike, drejtuesit e kryengritjes Shqiptare, filluan përgatitjet për një kryengritje të re kundër pushtuesve serbo-malazez. Kryengritja nisi në shtator 1913 në Dibër, për të vazhduar në Tetovë, Gostivarë, Ohër etj., ndërsa në gjysmën e dytë të shtatorit 1913 ajo u shtri edhe në veri, në drejtim të Kalasë së Dodës për të vazhduar me shpejtësi në Lumë, në Gorë, Opojë-Vërri, deri në Prizren, si dhe në krahinën e Hasit, të Krasniqes e të Gashit deri në Gjakovë.
Sukseset e kryengritësve shqiptarë, ndonëse e tronditën rëndë Nikolla Pashiqin dhe kabinetin e tij qeveritar, në fund të shtatorit e fillim të tetorit 1913, me ndihmën e Rusisë dhe Francës, bëri përgatitje të shpejta për shuarjen e kryengritjes, dhe me këtë rast përgjatë tërë vijës frontale të luftimeve, aktivizoi rreth 70 mijë trupa ushtarake. Një amnisti u shpall në Beograd nga qeveria në tetor 1913, por masakrat kundër popullit shqiptar vazhduan.
Ushtria serbe gjatë këtij operacioni pushtues, ushtroi një terror të pashembullt ndaj popullit shqiptar, edhe pse qeveria serbe në Beograd kishte shpallur formalisht një amnesti. Kudo që shkeli këmba e ushtarit serbë, vrau e masakraoi shqiptarë, si dhe plaçkiti, dogji - shkrumoi e shkatërroi çdo gjë që gjente para vetes.

Përmasat e masakrave serbe

Për përmasat e masakrave serbe ka shkruar shtypi shqiptar dhe i huaj, ndërsa Leon Freundlich i ka përmbledhur në një libër me titull Albaniens Golgotha 1913 „Golgota Shqiptare 1913“. Një vit pas informacioneve të tmerrshme të përpiluara nga Leo Freundlich, "Raporti zyrtar drejtuar Fuqive të Mëdha" i botuar në dhjetor 1913, shpalos detalisht masakrat serbe të kryera në Dibër dhe në Lumë, edhe pas „amnistisë“ së proklamuar nga Beogradi. Ky raport, ëshët botuar edhe në gazetën e përditshme “Corriere delle Puglie”, Bari, XXVI, 354, të datës 21 dhjetor 1913. Të njejtat dëshmi nën titullin „Barbarizmat serbe“ janë publikuar edhe nga atdhetari Sotir Koleja, të cilat më pastaj janë botuar edhe në gazetat shqiptare: „Kalendari Kombiar, Sofje 1914 faqe 73-91, dhe „Lirija e Shqipnisë“ Nr. 94, datë 8-21 maj 1914 faqe 4 dhe Nr.95 datë 9-22 qershor 1914 faqe 4.

• Dokumenti: Barbarizmat serbe në Dibër, në Dibër të Poshtme dhe në Lumë, të botuar në „Kalendari Kombiar“ 1914.
• Dokumenti: Barbarizmat serbe në rrethin e Lumës, publikuar nga Sotir Koleja, më 23 dhjetor 1913. Ky dokument ruhet në arkivin e Kukësit: Lexo: Faqja e parë - faqja e dytë
Në materialin e titulluar „Barbarizmat serbe“ më 23 dimenuer (dhjetor) 1913, Sotir Koleja shkruan: ”Gjakësijat dhe ligësijat të panumërta që punoj ushtrj’ e Serbisë në rrethet’ të Dibrës, të Dibrës së poshtme dhe të Lumës në Shqipërinë e veriut, pasi u shua lëvizja e malësorëve në vjeshtën e parë 1913 dhe pasi lëçiti (publikoj) amnestijen guverna e Serbisë. Nga këto që u panë dhe u shenuan, thotë z.Koleja - mendja e njeriut mund të kuptojë mërirat dhe tmerret që as u panë dhe as u dëgjuan, as s´i mban goja për me i tregue“.
Ndërkaq në raportin zyrtar të paraqitur Fuqive të Mëdha, thuhet :“ Ne jemi të parët që po paraqesim listën e plotë të vrasjeve të bëra nga armata serbe në Krahinën e Dibrës, Dibrës së Ulët dhe Lumës, që shtrihen në Shqipërinë veriore, pas amnistisë së tetorit të kaluar të akorduar nga qeveria e Beogradit, masakra të bëra pas revoltës së malësorëve shqiptarë. Ky është një dokument i rëndësisë së jashtëzakonshme dhe tashmë është dërguar te qeveria e njërës nga Fuqitë e Mëdha nga përfaqësuesi i saj i plotfuqishëm, që e ka përpiluar përsonalisht me shënime dhe emra të vendeve të vrasjeve dhe terrorit. Ja versioni i plotë i raportit zyrtar.“

Masakra në rrethin e Dibrës

Në Klos, bandat serbe kanë therur Ahmet Aliun dhe vëllain e tij, sikurse edhe Nezir Sulejmanin dhe Mehmet Salihun. I tërë fshati është grabitur.
Në Valikardhë, në pikë të ditës dhe në prani të krejt banorëve, Ymer Halili, Osman Qira, Qerim Zejneli, Ismail Alushi dhe Sul Hoxha (hoxhë mysliman) janë prerë me bajonetë dhe janë katandisur në kufoma të panjohshme. Shtëpitë u janë djegur pasi më parë u ishin plaçkitur.
Në Peladhi, janë bërë kontrollime shtëpi më shtëpi, me pretekst të kërkimit të armëve. Shumë shtëpi janë plaçkitur. Shtëpia e Hasan Patajt është djegur dhe pronari është prerë në fyt në prani të nënës së vjetër, gruas dhe fëmijëve.
Në Krajkë, shtëpia e Muharrem Dervishit është djegur pasi ishte grabitur.
Në Zerqen, krejt shtëpitë janë grabitur dhe djegur.
Në Sopot, i tërë fshati është rrënuar dhe plaçkitur. Shumë shtëpi janë djegur. Të gjitha kafshët janë vjedhur dhe këta persona janë therë në bajonetë: Ali Kamberi, shërbëtori i tij, Hamza Disha, si dhe Salih Selimi.
Në Dibër (qytet), disa orë para sulmit të malesorëve, prefekti lokal dhe komandanti ushtarak arrestuan tetëmbëdhjetë udhëheqës të qytetit, që janë ekzekutuar pa u gjykuar: Ramiz Karanfili, Sheh Husejni, Numan Hasani dhe Safet Bej. Të tjerët mbijetuan falë hyrjes në atë kohë të malesorëve në qytet dhe ushtria serbe u detyrua të ikë me ngut. Kur u kthyen në qytet, serbët e plaçkitën krejt qytetin dhe morën me vete mbi një milion lira turke të vjedhura. Shumë shtëpi u dogjën, posaçërisht ato e Ali Beut, Rakip Qatibit dhe Kurtish Agait. Me vrazhdësi të paparë, serbët po ashtu i masakruan shumë njerëz të tjerë, mes të cilëve kishte edhe të tillë që bënin punët e tyre dhe s'merrin pjesë në kryengritje. Mes të masakruarve ishin: Kurtish Aga, Behgjet Efendi, Haxhi Syreja Efendi, Reshid Efendi Kusari dhe Sadullah Shtrazimiri. Në këtë çast, qyteti i Dibrës është thjesht i shkretë, sepse banorët kanë ikur në malë. Në qytet kanë mbetur vetëm dyqind apo treqind veta të të dyja gjinive.
Në Gjoricë, një ditë pas vizitës së një oficeri të dërguar nga qeveria austriake, që ishte duke kaluar dhe verifikuar tërheqjen e ushtrisë serbe nga rajoni, serbët u rishfaqën në fshat dhe vranë një grua dhe një fëmijë pesëvjeçar. Ata, po ashtu, e plagosën një grua tjeter.
Në Homesh, vetëm tri nga 150 shtëpitë e katundit qëndrojnë në këmbë. Të gjitha janë djegur pasi që ishin plaçkitur. Pasi janë dorëzuar, serbët i kanë vrarë: Musa Ismajlin, Shemsedin Bajramin dhe Halit Sulejmanin, që ishin kthyer në fshat pas amnistisë. Herën e parë i morën 1000 krerë dele, 150 krerë gjedhe dhe 40 kuaj. Herën e dytë, ata morën 50 krerë dele, nëntë krerë gjedhe dhe nëntë kuaj.
Në Shupenzë, pas vjedhjes së shtëpive dhe marrjes së gjërave të vlefshme, serbët masakruan: Ali Myslimin dhe vëllain e tij Abdiun, Hasan Abazin dhe Dalip Elmazin.
Në Okashtinë, vetëm një shtëpi qëndron në këmbë nga 74 sa ishin. Të gjitha janë plaçkitur dhe djegur. Dy burra të quajtur Ferhat dhe Nazif janë prerë me bajonetë. Krejt kafshët janë marrë.
Në Topojan, fshat me 68 shtëpi, kishte plaçkitje dhe djegie të përgjithshme. Një burrë me emrin Abdullah Xhaferri u pre në qafë pasi nuk ishte në gjendje të paguante pesë lira turke (115 lira italiane) të kërkuara haraç nga oficeri komandues i detashmentit. Ushtarët serbë i morën me vete të gjitha kafshët.
Në Kovashicë, Malik Bajrami, Aziz Haxhi, Ahmet Ramadani, Leka, Destan Jashari, Sejfedin Elezi dhe Sulejman Ramadani janë masakruar. 150 krerë delesh, 41 gjedhe dhe 13 kuaj janë vjedhur. Burri me emrin Rashid Rexhepi është kursyer nga vrasja vetem së i ka paguar haraç prej 150 lirave turke (rreth 3450 franga) komandantit të detashmentit serb.
Në Gjuricë (katundi afër Topojanit) janë masakruar 14 burra. Dy gra po ashtu janë vrarë: Naile Seferi dhe Zemane Ibrahimi, si dhe djemtë e vegjël: 8-vjeçari me emrin Ismail Mehmedi, 10-vjeçari me emrin Bajram Elezi, 7-vjeçari me emrin Rrahman, dy dymbëdhjetëvjeçarë, njëri i quajtur Hasan Ali dhe tjetri Elias dhe e bija e Husein Cokës.
Në Golevishtë, i tërë fshati është grabitur. 74 shtëpi janë djegur dhe dy burra, njëri me emrin Halil Numani e tjetri Nuredin Mustafa janë prerë në fyt. Sa u përket kafshëve, herën e parë serbët i kanë marrë 1000 krerë dele, 30 krerë gjedhe dhe 35 kuaj, kurse herën e dytë 23 kuaj, 40 gjedhe dhe 500 krerë dele.
Në Kërçisht, dy shtëpi të vetme myslimane janë djegur. Pastaj janë vjedhur 60 krerë dele, dy dema dhe katër lopë.
Në Bllatë, serbët kanë djegur 75 shtëpi dhe kanë masakruar Rexhep Lleshin së bashku me të vëllain Abdiun dhe djalin e vogël Bajramin, si dhe gruan e Islam Kuaranas. Fshati është plaçkitur tërësisht dhe kafshët e mbetura, 90 krerë dele dhe 50 krerë gjedhe, janë marrë.
Në Zogjaj, fshati është plaçkitur të gjitha të mirat. Drutë e dimrit dhe kafshët janë marrë. Serbët i kanë shkatërruar 124 shtëpi dhe, derisa zjarri shndërronte çdo gjë në hi, ata i kanë hedhur këta njerëz për së gjalli në flakë: një grua me emrin Rihane, dy vajza me emrat Fazile e Myslime dhe një 7-vjeçar me emrin Bajram. Ata gjithashtu i prenë me bajoneta Haxhi Myslimin, Nezir Azizin, Halil Numanin dhe Zenel Hasanin. Duke u kthyer për të dytën herë në Zogjaj, serbët masakruan: Musafa Myslimin, Aziz Jusufin, Adem Shabanin dhe Edin Nurkën. Ata, po ashtu, i vodhën shtatë lopë dhe gjashtë dele, që i kishin shpëtuar plaçkitjes së parë.
Në Maqellarë, 10 shtëpi janë grabitur dhe janë djegur. Për me shumë, serbët i kanë prerë: Elmaz Selmanin dhe të birin e tij Selmanin, Malik Rexhepin dhe të birin e tij Muratin, Hasan Sulejmanin, Abdullah Qehajën, Hajredin Hasanin dhe të tre bijtë e tij Ymerin, Ramizin dhe Tevfikin, të vëllain Rakipin, babën Hasanin; Rrustem Mehmetin, Numan Shemsedinin, Ramadan Bajramin dhe Ejup Edhemin. Banorët e tjerë të fshatit u detyruan të sjellin 50 krerë gjedhe, dy lopë dhe 113 dhi, në mënyrë që të mos masakrohen.
Në Poçest, serbët e kanë vrarë Muharrem Muharremin dhe të birin e tij Behgjetin. I morën 100 krerë dele dhe nëntë copë bagëti, si dhe 150 lira turke (afër 3450 franga), që i zbuluan nëpër xhepat e katundarëve.
Në Kërçisht të Poshtëm, serbët kanë vjedhur shtëpinë e Mehmet Ejupit pasi ia pre në fytin atij në prani të familjes.
Në Çerenec, ata dogjën 23 shtëpi dhe e masakruan Hasan Abazin bashkë me gruan e tij, Ramadan Salihun dhe Rrustem Sulejmanin. Ata e kanë vjedhur krejt fshatin duke i marrë me vete të gjitha gjërat e vlefshme, furnizimet dhe kafshët. Në Bllacë, i gjithë fshati është djegur pasi ishte vjedhur. Banorët janë prerë me shpatë, krejt pa shkak, kështu që ka qenë e pamundshme përpilimi i listës së viktimave. Kur u kthyen në Bllacë, serbët e panë së i kanë lënë pa marrë 250 krerë dele, 37 1opë dhe 28 kuaj, kurse barinjtë i masakruan.
Në Spas ata i plaçkitën të gjitha shtëpitë dhe i dogjën dhjetë prej tyre. I morën të gjitha kafshët që mundën t'i zinin, 150 krerë dele, katër kuaj dhe 13 krerë bagëti.
Në Klobuçishtë, pas grabitjes së të gjitha shtëpive, ua vunë pastaj zjarrin. Tridhjetë shtëpi u bënë shkrumb e hi. Po ashtu, në prani të katundarëve i vranë: Adil Bilhalin, Ahmed Abazin, Mustafa Murtezin, Xhelaledin Destanin dhe të vëllain e tij Musën, Hajredin Maksutin, Lutfi Fejzullahun, Reshid Murtezin dhe të birin tij Fetahun, Gazanfer Zejnelin dhe të tjeret. Serbët po ashtu i vodhën 150 dele dhe dhi, 11 bagëti të tjera, dhe një gomar.
Në Pulçishte (Poçest?) serbët i morën 103 krerë dele, l5 krerë gjedhe, 14 kuaj, shtatë gomare dhe 65 lira turke (afër 1500 franga). Kur u kthyen herën e dytë, ata zunë dhe morën edhe pesë dele, 10 gjedhe dhe një kali.
Në Obok, i tërë fshati është plaçkitur dhe udhëheqësit të fshatit, Ramadan Bajramit, i është prerë fyti. Kur kaluan herën e parë, serbët morën një tufë prej 120 deleve dhe, herën e dytë, ata morën 25 dele, dy dema, një kalë dhe dy gomarë.
Në Pesjakë, ata kanë djegur dhe shkatërruar të gjitha shtëpite. Prej banorëve kanë vrarë këta: Jahja Ismajlin, Malik, Mahmut, Sejfullah, Abaz dhe Vehbi Sulejmanin. Serbët, po ashtu kanë marrë me vete 14 bagëti, 50 dele dhe një gomar.
Në Erebarë i gjithë fshati është plaçkitur dhe këta përsona janë masakruar: Ibrahim Osmani, Junus Kurtishi, Xhafer Demiri dhe Destan Ishaku. Po ashtu i kanë marrë me vete tre kuaj, një gomar dhe tetë krerë dele. Ata ia kanë marrë një tufë prej 150 deleve Shukri Beut nga kullota afër fshatit.
Në Vojnik, serbët plaçkitën e dogjën të gjitha shtëpite, 51 sish dhe, derisa flakët e shkretonin fshatin, ushtarët serbë e therrnin me bajoneta kë e gjenin. Mes viktimave ishin Sinan Ibrahimi, Nazif Numani, Ali Selimi dhe Idriz Shabani. Për më tepër, një grua me emrin Shame është torturuar dhe i është prerë fyti në prani të fëmijëve të saj. Të gjitha kafshët, 100 krerë dele, tetë krerë gjedhe dhe nëntë kuaj janë marrë. Në Allajbegi, serbët e plaçkitën tërë fshatin dhe dogjën 65 shtëpi. Ata masakruan këta përsona: Ibrahim, Zejnel Dalipin, Salih Ahmetin, Ali Selimin, Hajdar Shabanin dhe vëllain e tij Hajredinin, Hajredin Muçajn, Ali Osmanin, Numan Elmazin, Sejfedin Selimin, Zejnel Saipin, Salih Sulejmanin, Fazli Abazin dhe gratë: Shame, Qamile, Alie, Nimetallah, Hibe, Zaide, Fatime dhe një vajzë pesëvjeçare. Të gjitha kafshët e kullotave përreth janë vjedhur e marrë.
Në Avalan, fshati është plaçkitur dhe katër shtëpi janë djegur. Kryeplaku i katundit Ismajl Ismajli është prerë në fyt dhe kafshët, 90 krerë dele, 6 kuaj dhe 1 gomar janë marrë.
Në Çankë, pasi fshati është vjedhur, nëntë shtëpi janë djegur. Prej banorëve të fshatit janë prerë këta: Beqir Rrustemi, Husejn Abazi, Shahin Numani dhe Zejnullahu. Ata po ashtu i morën me vete 13 kafshë.
Në Kovaçicë, i tërë fshati është plaçkitur dhe 32 shtëpi janë djegur. Të masakruar ishin: Elias Dauti, Nuredin Nurçe, Salih Osmani dhe Zejnel Troza. Serbët morën dy dema, 30 krerë dele dhe nëntë lopë.
Në Bllatë të Eperme, i tërë fshati është plaçkitur dhe 18 shtëpi janë djegur. Abdul Azizi dhe Abdurrahmani ishin të vetmet viktima të serbëve. Për më tepër, 42 krerë dele dhe dy kuaj janë marrë.
Në Bllatë të Poshtme, 25 shtëpi, pasi janë plaçkitur, janë bërë shkrumb e hi. Një burrë me emrin Ali Bllata dhe të dy bijtë kanë vdekur në flakë. Serbët po ashtu i kanë marrë 30 krerë dele, katër lopë dhe tre kuaj.
Në Lishan, pasi fshati është plaçkitur, është djegur i tëri dhe të gjitha kafshët e gjetura në stalla dhe jashtë tyre janë marrë.

Masakra në rrethin e Dibrës së Ulët

Në Rabdisht, fshati është plaçkitur dhe është shkatërruar krejtesisht. 38 shtëpi dhe afër 30 stalla janë djegur. 65 burra janë masakruar, si zakonisht, me bajonetë. Për më tepër, në mesin e tyre ishte edhe një djalosh 6-vjeçar, i biri i udhëheqësit lokal, që ishte hedhur për së gjalli në flakë. Serbët, po ashtu, morën me vete 400 krerë dele, 150 dhi, 60 lopë dhe 22 kuaj. Hallakatja e xhepave të banorëve që ishin kursyer nga vdekja rezultoi me 20 lira turke (afër 450 franga), të cilat serbët i konfiskuan.
Në Zimur, serbët plaçkitën dhe dogjën shtatë shtëpi. Ata i prenë me bajoneta: Ahmet Shabanin, Mulajm Elmazin, Sulejman Zeqirin, Veisel Rizajn dhe Salih Shabanin. Kafshët u morën dhe ishin 245 krerë dele dhe 12 dema.
Në Staravec, i tërë fshati u plaçkit dhe 42 shtëpi u bënë shkrumb. Viktimat ishin: Husejn Muça, Reshid Rrahmani dhe një grua e quajtur Zobejda. Serbët zunë dhe morën 300 dele e dhi, 30 krerë bagëti të tjera dhe katër kuaj.
Në Bahutaj, serbët e detyruan Ramadan Mehmetin dhe shoqeruesit e tij të rrinë në terezi dhe pastaj ua prenë fytet. Ata i morën 10 kuaj.
Në Tomin, fshati është plaçkitur dhe dy shtëpi, teqeja dhe xhamia janë djegur. Mazllum Jusufi dhe një çunë dhjetëvjeçar janë prerë. Të gjitha kafshët e gjetura janë marrë.
Në Dohoshisht, pas grabitjes së fshatit, 55 shtëpi janë djegur. Mes viktimave që janë masakruar tmerrshëm, njeriu mund të njihte trupat e Malik Bajramit, Ramadan Ahmetit, Ymer Sadikut, Zejnullah Hasanit, Halil Junuzit, Musa Bajramit dhe Shaban Halilit. Serbët morën me vete edhe 400 krerë dele dhe 200 kuaj.
Në Zagrad, ushtarët shkatërruan tetë shtëpi dhe vodhën katër kuaj.
Në Bellovë, serbët plaçkitën tërë fshatin dhe morën çdo gjë që mund të bartnin.
Në Grazhdan, 22 shtëpi janë grabitur dhe janë djegur. Aziz Shemsedini, Hasan Zekiria, Xhafer Jusufi, Emrullah Mahmuti, Mon Beqiri, Hasan Durmishi, Rrustem Hasani dhe i vëllai i tij Zekiria, Bexhet Nuri dhe e shoqja e tij, Ismail Xhelili dhe i biri i tij Elias, Elez Hasani, Emrullah Demiri, Sinan Xhaferi, Aziz Kurteshi, Maksut Numani dhe Ferhat ishin prerë me bajonetë në prani të familjeve të tyre. Serbët, po ashtu, i morën të gjitha kafshët.
Në Muhurr, ata i plaçkitën të gjitha shtëpitë dhe 14 i dogjën. Kur kapërcyen herën e parë, i morën 200 krerë dele, 100 qengja, 30 lope dhe 15 kuaj, si dhe mbi 300 lira turke (afër 7000 franga) që i gjetën në xhepat e banorëve. Kur kaluan herën e dytë nëpër fshat, trupat serbe vodhën 10 dele dhe një kalë. Ata i shkuan në bajonetë edhe njëmbëdhjetë udhëheqës fshati.
Në Luzni, të gjitha shtëpitë private janë plaçkitur. Serbët pastaj i shkatërruan pesë shtëpitë kryesore. Ata i morën të gjitha kafshët që i gjetën në stalla, mbi 1500 dele e dhi dhe 200 krerë bagëti të tjera. Dëmet njerëzore, të vrarë me bajoneta, janë 45 veta, emrat e të cilëve me kujdes janë verifikuar dhe regjistruar.

Në Çetush, katër shtëpi janë djegur dhe përsonat: Asma Hasani, Zejnel Shabani dhe Osman Numani janë masakruar. Tre kuaj janë vjedhur.
Në Brezhdan, serbët plaçkitën dhe dogjën 17 shtëpi. Ata masakruan këta përsona: Abedin Osmanin, Shahin Mehmetin dhe Salih Kadriun. I morën, po ashtu edhe 25 kuaj.
Në Ushtelencë, i gjithë fshati është grabitur dhe trembëdhjetë shtëpi janë bërë shkrumb e hi. Janë masakruar këta përsona: Numan Rrustemi, Muslim Zeki dhe Mehmet Gota. U morën edhe 17 kuaj e gjashtë dema.
Në Deshat, serbët dogjën 15 shtëpi dhe e hodhën një djalosh dhjetëvjeçar e dy gra në flakë për së gjalli. I vodhën 50 krerë bagëti dhe 500 krerë dele.
Në Sohodoll, i dogjën tri shtëpi dhe i masakruan katër burra: Abdullah Abedinin, Tusun Dalipin, Sulejman Bahtiarin dhe Dalip Ismajlin, si dhe një grua me emrin Belure dhe të birin e saj gjashtëvjeçar me emrin Mazllum. Po ashtu, i vodhën edhe 200 dele e 30 kuaj.
Në Borovjan, serbët i dogjën dy shtëpi dhe prenë në fyt Rrustem Muharremin, në prani të familjes së tij. Po ashtu i morën 27 krerë bagëti, 119 dele dhe pesë kuaj.
Në Rashnopojë, ata plaçkitën në tërësi shtëpitë, por nuk mundën t'i digjnin asnjë prej tyre. Ata i prenë në fyt gjashtë fshatarë udhëheqës: Bajram Mehmetin, Malik Rakipin, Selman Rakipin, Behgjet Behlulin, Osman Azanin, Hajredin Malikun dhe vodhën 20 dema.
Në Cerjan, serbët shkatërruan shtëpitë dhe vranë tre burra: Fazli Sulejmanin, Jashar Hejbatin dhe Bektesh Arsllanin dhe një grua; Zobejden. I morën 14 kuaj dhe 60 krerë dele.
Në Pilaf, të gjitha shtëpitë janë plaçkitur dhe pesë prej tyre janë djegur. Serbët e prenë me bajonete Dalip Ramadanin në prani të së ëmës së tij të vjetër.
Në Pilaf-Mahallë ata grabitën të gjitha shtëpitë dhe shkatërruan tetë nga to. E vranë Hasan Fetahun, Salih Jusufin dhe të bijen e tij gjashtëvjeçare Fatimen. Për më tepër soldateska serbe i vërviti djemtë e vegjël, 6-vjeçarin me emrin Shukri dhe 4-vjeçarin me emrin Hasan në flakë. U morën 100 krerë bagëti, 200 krerë dele dhe tetë kuaj.
Në Pollozhan, krejt katundi u grabit dhe tri shtëpi u dogjën. Këtu mbetën njëmbëdhjetë viktima: Hajredin Vehta dhe vëllai i tij Azizi, Jusuf Uka, Hajredin Shkurti, Husejn Zejneli, Hajredin Halili, Said Pasha, Emin Shahini, Elez Numani dhe vëllai i tij Osmani dhe i biri i këtij të fundit. Sa i përket kafshëve, ata morën 50 krerë dele 12 dema dhe katër kuaj.
Në Gliçë (Blliçe?), të gjitha shtëpitë janë plaçkitur dhe pesë sish janë djegur. Serbët ua prenë fytin tre burrave (Xhafer Rrustemit, Destan Hasanit dhe Xhemal Salihut) dhe një gruaje (Ajshes). I morën 250 krerë dele dhe 30 kuaj.
Në Limjan, i tërë fshati u grabit. Në mesin e banorëve që u prenë me bajoneta ishin Hasan Shahini, Sejfullah Ibrahimi, Abdurrahman Fetahu, Qerim Sadiku dhe Bajram Xhelili. Po ashtu, i morën 200 krerë dele, 20 1ope dhe 10 kuaj.
Në Peshkopi, pasi u plaçkitën të gjitha shtëpite, 57 nga to, mes tyre edhe me të rëndësishmet, u dogjën. Të masakruar ishin: Xhelaledin Abazi, Ali Ymeri, Xhelman Selmani, Hasan Arsllani, Hajredin Shabani dhe Murat Demiri. 180 krerë bagëtish, 450 dele e dhi, 15 mushka dhe 20 kuaj janë marrë me vete.
Në Trepçë, katundi u plaçkit dhe Zejnullah Ahmeti u pre me egërsi në sy të familjes së vet. Dy kuaj dhe 57 krerë dele janë marrë.
Në Çidhën, tridhjetë shtëpi janë bërë shkrumb e hi. Tre burra ishin mes viktimave: Kitan Keloshi, Hasan Hani dhe Arsllan Sadiku. 500 dele e dhi, 200 krerë bagëti, 13 kuaj dhe tre gomarë janë marrë.
Në Renz, serbët shkatërruan pesë shtëpi, ia prenë fytin Zëjnel Ahmetit në shkallare dhe morën 100 dele e dhi, 12 lopë, dhe 5 kafshë të tjera.
Tregimi i masakrave mban me vete listën tmerruese të zbulimit të martirizimit të rinisë shqiptare. Detajet janë pajisur edhe me vrasjet e bëra në pjesë të tjera të Krahinës së Dibrës së Ulët të Shqipërisë veriore, siç jane:
Në Dipjakë, grabitje e përgjithshme ku ndodhi vrasja e një burri me emrin Beqir Sulejmani dhe ku u paguan haraç 45 lira turke nga banorët për komandantin serb që të ndalte masakrën. Por, të gjitha kafshët i morën.
Në Venisht, grabitje dhe rrënime. U prenë në fyt Beqir Asimi dhe Idriz Tahiri dhe u plaçkitën të gjitha kafshët.
Në Sllatinë 30 shtëpi u shkatërruan. Bahtiar Idrizi u dogj i gjallë dhe 1365 krerë të bagëtive u morën.
Në Trojak dhe Velështë 41 shtëpi u bënë shkrumb e hi. U vranë këta përsona: Zaim Idrizi, Abas Huseini dhe Salih Kadri. 660 kafshë janë marrë.
Në Kallë 30 shtëpi janë djegur. Një grua me emrin Daveshe është hedhur për së gjalli në flakë. Bajram Rrustemit iu pre fyti në shkallaret e shtëpisë së tij. 576 kafshë i morën.
Në Sllovë, nuk kishte viktima, pasi popullata nuk i kishte besuar amnistisë serbe dhe kishte ikur në male. Fshati u plaçkit krejtësisht, 32 shtëpi u dogjen krejt dhe 319 kafshë i morën teksa kullosnin.
Në Dardhë, plaçkitje të përgjithshme. Dy viktima: Nuredin Sulejmani dhe Ramadan Sinani. 380 kafshë janë marrë.
Në Reç, plaçkitje e përgjithshme dhe marrje e 600 kafshëve.
Në Shumbat Palaman, plaçkitje, rrënim i tetë shtëpive. Tri gra, Rihane, Selvije dhe Ajshe, dhe tre burra, Jusuf, Bajram dhe një Bajram tjeter, janë vrarë. Mbi 1340 kafshë janë marrë.
Masakra në rrethin e Lumës

Në Shullan: ushtria serbe plaçkiti tërë fshatin, dogji 5 shtëpi dhe shkoi në bajonetë gjithë gjindjen. Shpëtuan vetëm 3 njerëz, sepse u ndodhën jashtë fshatit, kur therej gjindja...
Në Topojan: Fshatin e dogjën fund e krye dhe gjindjen, si nja 500 vetë, burra, e gra të çdo moshe i vranë me bajonetë.
Në Ceren: Plaçkitën gjithë çka gjetën, rrëmbyen gjithë gjënë e gjallë.
Në Bushtricë: Dogjën tre shtëpi, morën 50 kuaj...
Në Palush: Dogjën fshatin fund e krye dhe vranë e hodhën në zjarre më tepër se 100 vetë, gra, burra dhe kalamaj.
Në Gjegje: Plaçkitën fshatin dhe rrëmbyen 27 lopë e 130 bagëti.
Në Matranxh: Bënë rrëmujë gjithë katundin dhe rrëmbyen 4 kuaj, 17 qe e 400 dhen.
Në Vasije: Përveç të plaçkiturit e shtëpive, morën 230 krerë bagëti, 32 lopë, 15 kuaj dhe 2 mushka.
Në Barruc: Morën gjithëçka kishte fshati si dhe 13 lopë, 14 dele dhe 6 kuaj.
Në Gjabër: Bënë plaçkë fshatin dhe morën 3 gomerë, 25 dhen e dhi, 4 kuaj dhe 40 lira turke.
Në Drazh: Përveç katandisë dhe ushqimeve, sidomos 500-600 okë fasule, morën 2 kuaj dhe 250 berre.
Në Gjin: Plaçkitën fshatin dhe morën 400 berre, 5 lopë e 1 kalë.
Në Kalis: Bënë rrëmujë gjithë gjënë, dogjën 40 shtëpi dhe vranë 67 vetë: gra, burra e kalamaj dhe rrëmbyen 500 krerë bagëti, 50 lopë, 10 kuaj, 10 gomerë,4 mushka.
Në Lusën: Dogjën 25 shtëpi, therën 52 vetë (76 vetë-Sh.B) rrëmbyen 1000 bagëti, 100 lopë, 6 mushka, 10 gomerë, 25 kuaj.
Në Vilë: Plaçkitën e dogjën 6 shtëpi...
Në Ujmisht: Plaçkitën e dogjën 21 shtëpi dhe vranë 15 vetë si dhe rrëmbyenberra, 50 lopë dhe 30 kuaj. Në Xhafere: Këtë fshat prej 25 shtëpiash e dogjën fund e krye dhe gjithë gratë e burrat i vranë me bajoneta, dy veta që s´u ndodhën në fshat, shpëtuan.
Në Brekijë: Edhe këtë fshat prej mëse 150 shtëpiash e bënë hi dhe njerëzit, sa u ndodhën aty...
Në Lojme: dogjën 60 shtëpi dhe therën gjithë meshkujt, gra e femije.
Në Nimçë: Katundin e bënë hi nga njerëzit shpëtuan vetëm 5 vetë, të tjerët, burra, gra e foshnje i shkuan në bajoneta.
Në Përbreg: Fshatin e tërë e dogjën dhe e bënë hi dhe gjithë njerëzinë, 375 veta burra, i shkuan në bajonetë.
Në Surroj: Dogjën 130 shtëpi dhe vranë 55 burra e 2 gra, të cilat i zunë besë amnestijes...
Në Novosej: I vunë zjarrë tërë fshatit.. serbërit arritën që të vrasin të shoqen e Islamit, Hanxhiut, katër fëmijët e tij, dhe tërë fëmijët e Ramadan Isufit, të cilët i hodhën të gjallë në zjarrë. Gjë e gjallë që rrëmbyen serbët janë: 40 kuaj, 280 lopë e qe, 1300 dhen e dhi.
Në Bardhoc: Dogjën tërë gjanë e Haxhiut të Bardhocit.
Në Sulaj (Sumaj): Dogjën 24 shtëpi vranë një fshatar dhe rrëmbyen 500 dhen, 10 dhi,10 kuaj.
Arrëzë: Dogjën 10 shtëpi dhe vranë 8 vetë.

Si i përshkruan masakrat serbe shtypi i kohës

• Vuksanoviq: “Shqiptarët në fillim i vritnim me pushkë dhe patllake, por së shpejti erdh urdhëri të therren me thika!”

Për shkaqet e shpërthimit të Kryengritjes shqiptare të vjeshtës së vitit 1913 dhe për përmasat e masakrave serbe të kryera ndaj shqiptarëve, kanë shkruar personalitete serbe ( edhe ata që morën pjesë në masakra) si dhe vet shtypi serb i kohës.
Një tabllo realiste të gjendjes së rëndë në tokat e pushtuara shqiptare, na jep socialdemokrati serb Dimitrije Tucoviq. Tucoviq në librin e tij ”Serbia dhe Shqipëria” shkruan:”Kryengritja shqiptare e shtatorit ( 1913), për shkak të së cilës Serbia u shtërngua të mobilizojë përsëri afro tre divizione, është një shembull klasik që tregon se si shkaktohen luftrat koloniale. Okupimi i ushtrisë serbe shtrihej prej lindjes e deri në dyert e grykave dhe të qafëmaleve shqiptare. Ky okupim e ndau bujkun prej arës, bagëtinë prej kullosave, kopetë prej lugjeve, fshatin prej mullirit, blerësin e shitësin prej tregut, rrethinën prej qytetit, kurse tërë popullsinë malore prej qendrave ekonomike dhe drithoreve të saj. Shqiptari i andejshëm (i Shqipërisë londineze - Sh.B) nuk guxonte të shkelte më në tokën e tij që i kishte mbetë në këtë anë (në Kosovën e pushtuar - Sh.B). Të gjitha burimet e jetës iu prenë. Populli i dëshpruar dhe i uritur pa masë, së pari u lut të vijë lirisht në tregje. Por, kur iu ndalua edhe kjo, ndërmjet vdekjes nga uria dhe vdekjes nga plumbi, ai zgjodhi këtë të dytën (plumbei - Sh.B).

Krimet serbe në Dibër e më gjerë i ka parë për së afërmi edhe shkrimtari Haki Stërmilli. Ai për masakrat serbe në Dibër ( shtator-tetor 1913), shkruan: ”Në qytet, tabakhaneja, që ishte thertore bagëtish, u bë thertore njerëzish. Qytetit i vinte erë gjak njeriu, kudo mbretëronte pasiguria dhe një heshtje tmerri. Përveç tabakhanes edhe në qytet brenda, ndër postat e gjindarmërisë kishte nga një burg, ku mjaftonte vetëm urdhëri i postkomandantit ose dëshira e ndonjë xhindarmi që të njomeshin mirë muret e atij burgu me gjak shqiptarësh të pafajshëm.”
Ndërkaq gazeta e Zagrebit ”Hrvatska Novosti” shkruan: ”Çudi e madhe?! Serbët jo vetëm në kohën e luftimeve, që bënë aq çudira mbi shqiptarët e Kosovës sa gjithë bota u neverit, por edhe sot pas vendimeve të Konferencës së Londrës, kudo që kanë shkelur, vrasin, presin, vjedhin, burgosin, dhunojnë e plaçkisin popullsinë e pafajshme vetëm pse janë shqiptarë.”
Gazeta”Daily Telegraph” shkruan: ”Historia nuk njeh persekutime më të fëlliqura se sa pasojën e llahtarës së duarve dhe shpirtit të trupave (reparteve) të gjeneral Jankoviqit”.
Për shpirtin shoven të reparteve serbe të vdekjes, kanë shkruar edhe vet xhelatët serb. Në gazetën serbe ”Radniçke Novine” Nr. 212, Beograd, 9 tetor 19123, një ushtarak serb, në një letër të publikuar, për masakrat serbe në Lumë ndër të tjera shkruan: ”...Mund të them se këtu ndodhin gjëra të lemeritshme. Unë rrënqethem nga e gjithë kjo dhe gjithnji e pyes vetveten, vallë është e mundur që njeriu të jetë kaq barbar dhe të bëjë kështu? Kjo është e tmerrshme e llahtarshme... Nuk guxoj dhe s´kam kohë të të shkruaj gjerësisht. Mund të them se Luma nuk ekziston më. Gjithçka është shndërruar në kufoma, hi e pluhur. Kishte fshatra me nga 100-150-200 shtëpi, në të cilat nuk ngeli apsolutisht askush gjallë, askush gjallë... I mblidhnim tubë, 40 deri 50 njerëz, dhe ashtu si ishin, grumbull i thernin të gjithë me thika. Plaçkitja ordinere u bë kudo. Oficerët plaçkitën kope të tëra bagëtish dhe i shitën përmes ushtarëve në Prizren...”
Po në gazetën ”Radniçke novine” Beograd-Tetor 1913, socialdemokrati Dimitrije Tucoviç, për masakrat e ushtrisë serbe, ndër të tjera shkruan: ”...Kur trupat serbe shkatërruan fshatin Topojan (fshat i Lumës - Sh.B) aty s´kishte burra. Oficerët rezervë që morën urdhëra ta djegin fshatin dhe të thernin me thika, kot kundërshtonin, kot i përsëritnin fjalët ”të gjithë a?” Të gjithë ishte përgjigjja e njëfarë kapiten Jurishiqit. Për dy orë u vranë 500 shpirtëra... Shqiptarët e “egjër” ushtarët tanë të zënë rob i çarmatosnin dhe i lëshonin, kurse ushtria jonë e ”kulturuar” e shekullit XX po i vretë edhe fëmijtë e tyre....”
Ndërsa një ushtarë i quajtur Vuksanoviq për masakrat e kryera, rrëfen si vijon: ”Shqiptarët në fillim i vritnim me pushkë dhe patllake, por së shpejti erdh urdhëri se nuk kishte levërdi të shpenzohet municioni, prandaj shqiptarët do të therren me thika. Dhe kështu ndaheshin në grupe grupe..., rreshtoheshin në rreshta me fytyra të kthyera kahë njëri tjetri dhe atëherë oficerët dhe nënoficerët i thernin shqiptarët një nga një në qafë. Këta njerëz fatkëqinjë as që luanin nga vendi, as nuk bërtisnin, as nuk mbroheshin, thuajse nuk ishin qe

[biligoa]

Abdi Haxhiu e I. Egriu (1919-1984)
Mësuesi i devotshëm dhe pishtari i dijes që jeton në mbamendjen e shumë gjeneratave të intelektualëve dibranë e shumë viseve të tjera shqiptare të Maqedonisë ku ka jetuar e punuar. Lindi në Dibër të Madhe, më 24 maj të vitit 1919, në një familje të ndershme e atdhetare dibrane. Shkollën fillore e kreu në vendlindje dhe pas kësaj regjistrohet ne Normalen e Elbasanit, te cilën e kreu me sukses ne vitin 1939.
Pas kryerjes se Normales emërohet mësues ne fshatin Klloboçisht te rrethit të Dibrës dhe njëkohësisht punoi ne kurset për zhdukjen e analfabetizmit në fshatin Prisojnicë të Dibrës. Pas kësaj, ne vitin 1943 emërohet mësues ne vendlindje ku punon deri më 1944. Prej këndej e transferojnë në Kastriot të Peshkopisë, ku punoi deri në vitin 1946 dhe, një vit me vonë ushtroi detyrën e mësuesit ne Zërqan të Peshkopisë. Në periudhën 1947-1952 punoi si mësues dhe drejtor ne shkollën “Liria” te qytetit te Shkupit dhe, ne ndërkohë u angazhua palodhshëm ne kurset pedagogjike te Tetovës e Kumanovës, ku me program të përshpejtuar përgatiteshin mësues për shkollat shqipe te Maqedonisë. Përfundimisht rikthehet ne vendlindje ku punoi pa ndërprerë deri në qershor te vitit 1984, kur dhe shkon ne pension te merituar, pas shume vitesh te suksesshme ne edukimin e shume brezave te shqiptarëve te rinj te etshëm për dituri dhe arsimim.
Janë 42 vjet punë e palodhshme dhe plot zell e mësuesit dhe edukatorit patriot, Abdi Haxhiu, i cili vdiq dhe u varros në Dibër, me 22 tetor te vitit 1984, i përcjellë me nderime respektive nga bashkëqytetarët.
Meqë sot është 7 Marsi, Dita e Mësuesit, s’ mundem ta anashkaloj pa e përkujtua mësuesin tim të dashur, z. Abdiun, pishtarin e arsimit dhe shumë mësues të tjerë që s’ gjenden në mesin tonë e që kanë lënë gjurmë të thella në zhvillimin e procesit arsimor dhe edukativ, duke nxjerrë në dritë shumë gjenerata anekënd trojeve iliriane.
Nga mësuesi im mësova shumëçka në jetë. Pesëmbëdhjetë vitet e fundit të jetës së tij i kaluam se bashku me të dhe mësuesin, Dalip Bellçishta, 84 vjeç, akoma vital. Prej z. Abdiut e merrja literaturën e ndaluar nga pushteti i atëhershëm sllavo - komunist dhe, po prej tij thitha nektarin e atdhedashurisë. Mbi të gjitha e deshe kombin dhe atdheun. E deshe po aq edhe Kosovën me të gjitha trojet e okupuara së bashku dhe thoshte:”Pa Kosovë e pa Çamëri, s’mund të ketë Shqipëri”-Në ngjarjet revolucionare të 81 -shit, të tria vajzat dhe djali i tij i vetëm, Besniku, merrnin pjesë pa nda në protestat e përgjakshme gjithëpopullore. Edhe pse shpesh herë, agjentët e siguri sigurimit, vinin në shkollë dhe e kritikonin ashpër z. Abdiun para qindra arsimtarë, atij s’i bëhej vonë, ndjehej krenar dhe kurrë s’iu tremb syri. Në të dalë nga mbledh ja më thonte: - Edhe sikur i vetmi djalë imi të flijohet në altarin e lirisë - për Kosovën martire, nuk më dhimbset! Sepse, siç thonte Naimi ynë i madh: ”Djalin që tradhton atdheun s’e do as nëna e vet” - Atdheu do sakrifica. Pa gjak s’fitohet liria. Shqiptari e zbulon forcën e vet në dhembje. Më mirë të thyesh se sa të përulesh”.
Pra, z. Abdiu ishte ai që me frymëzoi e më dha shtytje që me tërë qenien kryej ca shërbime “të vogla” për popullin tim të shtypur e shumëvuajtur. Pra, unë shpeshherë kam deklaruar: “Asgjë s’kam punuar, asgjë s’kam vepruar dhe të gjitha meritat i takojnë mësuesit tim shumë të dashur z. Abdiut. Gjatë përgatitjes së lajmeve për radio-emisionin ”Zëri i Kosovës” - Suedi dhe SHBA, gjatë ditëve të shtuna, të diela e të hëna, duke shkruar nga 30-40 faqe me makinë shkrimi e duke pirë vetëm kafe e cigare, shpeshherë e përmendja z. Abdiun duke thëne: - Ja z. Abdi, porosinë Tuaj jam duke ta plotësuar! Meqë është fjala për kremten e 7 Marsit, do e përmendi dhe një shembull më konkret gjatë kohës së qëndrimit në Zvicër, Mësuesi im lëngonte nga një sëmundje të pashërueshme në lukth.
Unë s’mundesha të kthehem në Dibër, një miku im nga Kosova - Hamzë Fejza, kushëriri i Shkurtes, udhëtonte për Kosove, kurse unë iu luta po qe se ka mundësi të shkoj deri në Dibër, të më sjellë një kofer me ca materiale të nevojshëm dhe ndërkohë t’i bëj një vizitë z. Abdiut. Ai, si për çudi nuk më premtoi se do shkoje me siguri, por m tha teë shoh se si do më vijnë punët. Ai, shkoi dhe, jo vetëm që ma solli kuferin, por i kish bërë vizite dhe z. Abdiut.
Ja se si e përshkroi takimin me mësuesin tim:
Bashkëshortja e tij dhe djali, Besniku, porsa i treguan se ka ardhur një mik i IMIT, kosovar që punon në Zvicër, menjëherë, siç ishte i shtrire ia brofi ne këmbë dhe, me dënesë duke qa me tha: - Eja, o të qafoj, sepse sot këtu më ka ardhur Imi. U habita tha Hamza se ç’bënte për Ty dhe për z-jen Meskë. Mandej, pasi pyeti hollë e gjatë rreth halleve, nxori një foto që e mbante nën jastëk e më tha:
A e sheh këtë fotografi, këtu është Ibrahimi, alias Imi dhe Meska, me to dhe kujtimet e tyre jetoj dhe me to do të vdes! S’ia harroj dhe shërbimin qe ma ka bere Meska vite me radhe sa here që shkoja për vizite tek Ibrahimi.
U ndamë me lot në sy, tha Hamza dhe atë burrë aq të mençur, aq atdhetar, aq mikpritës e aq trim, kurrë s’do ta harroj.
Lajmin për vdekjen e tij në Zvicër e pranova porsi rrufe.
Për mua personalisht, z. Abdiu ka qenë dhe do te mbes deri ne frymën time te fundit, njeriu me i dashur ne bote. Nuk ka pasuri me te madhe ne bote se miku i mirë.

Gëzuar 7-Marsin-Ditën e Mësuesit!
Lavdi veprës se tij dhe shpirti le t’i prehet plot dritë!
Me dashuri e respekt: - I. Egriu me familje
MALMÖ - Suedi, me 7 mars 2009

[biligoa]

Fatos Daci mendon se Gjergj Kastrioti lindi në Dibër, më 6 maj 1405.

Ai e argumenton kështu këtë gjë duke kryer edhe debate në shtypin e përditshëm. Debatit interesant në Kontaktin e Shekullit, unë i bashkangjis këto fakte në mbështetje të tezës se Skënderbeu është nga Dibra. Është fakt historik se Skënderbeu u kthye në Shqipëri nga Beteja e Nishit, më 3 nëntor 1443 dhe me 10 nëntor 1443 mbërriti në Dibër. Ja si e shpjegon Marin Barleti ardhjen e Skënderbeut nga Nishi: "dhe në fshehtësinë më të madhe (pasi braktisi fushëbetejën e Nishit, më 3 nëntor 1443) në të shtatën ditë arriti në Dibër", se "atë vend e njihte dhe e donte shumë Skënderbeu, për besnikëritë dhe trimëritë e shumta dhe të shënuara që banorët kishin treguar për hir të mbretërisë së t'et, Gjonit, kur atij i binte në qafë otomani", prandaj "pothuaj e gjithë rinia, sikur të mos kujdesej për gjë tjetër, i kishte rrëmbyer armët dhe po i shkonte pas Skënderbeut dhe e quajtën shpëtimtar të tyre". Sipas këtij burimi, Gjoni kishte jetuar dhe kishte luftuar së bashku me dibranët dhe jo me të tjerë.
Fjalori Enciklopedik Shqiptar, botim i Akademisë së Shkencave të RPSSH, veçmas Aleks Buda: "Më vonë (Kastriotët e Hasit - F.D.) i shtrinë zotërimet drejt Jugut, ku Pal Kastrioti, gjyshi i Skënderbeut, zotëronte fshatrat Sinë dhe Gardhi i Poshtëm dhe mandej dy Dibrat". Pra, në këtë kohë Mati nuk ishte zotërim i tyre, se Mati është bërë vonë pjesë e principatës së Kastriotëve... Gjon Muzaka, mik dhe bashkëluftëtar i Skënderbeut, në kujtimet e tij, shpjegon bindshëm se Gjon Kastrioti kishte pasur zotërime të tij vetëm Sinën dhe Gardhin dhe se aty e askund tjetër, lindi Skënderbeu: "Ta dini, se zoti i gjyshit Skënderbej quhej Pal Kastrioti, i cili nuk kishte zotërime të tjera veç Sinës e Gardhin dhe prej tij lindi Gjon Kastrioti dhe prej tij, zoti Skënderbej". Edhe Haki Stërmilli, për historinë e Kastriotëve rreshton gjithë ato argumente bindëse, përse Skënderbeu ishte dibran: Kristo Frashëri: "Në vitet e para të shekullit XV": "Duket, se familja e Gjon Kastriotit banonte herë në Kastriot e herë në Sinë", pra në periferi të Peshkopisë së sotme. Përsëri, humanisti shkodran, Marin Barleti, thotë se: "jo vetëm Skënderbeu, kur u kthye nga Nishi, në Dibër, i njihte dibranët, por edhe dibranët e njihnin Skënderbeun. Prandaj ai u kthye në Dibër pa luftë, si në shtëpinë e tij dhe qysh të nesërmen, në mëngjes, ai u shoqërua nga qindra dibranë për të marrë me dredhi Krujën". Haziz Ndreu, studiuesi dhe mbrojtësi fanatik i idesë, se Skënderbeu pa asnjë dyshim është dibran, në librin e tij Dibra në udhën e historisë, shkruan: "I ati i Gjergjit, Gjon Kastrioti, doli më vonë nga Sina dhe u vendos në Kastriot, ku i kishte mundësitë për t'u zgjeruar më shumë me zotërimet e tij. Në krye të fushës së Kastriotit, ndërtoi kullën që përmendëm më sipër. Si më i aftë, Gjoni filloi menjëherë të fusë në dorë tokat përreth, të zgjerojë pronat e tij, ndërsa familjen vazhdonte ta mbante në Sinë. Më vonë, ashtu siç thuhet edhe në histori, ai e shtriu sundimin e tij në krahinën e Dibrës, pastaj edhe në atë të Matit". Studiuesi Rakip Sinani: "Princi, Gjon Kastrioti, kishte shtëpi banimi në Sinë, kullë në Kastriot dhe vendbanim në kështjellën e Varoshit, të Gurit të Bardhë dhe në Krujë". Flamur Hadri, Prishtinë: "Pikërisht, në lagjen Shërgjerth të fshatit Sinë, lindi më 1405 Gjergj Kastrioti Skënderbeu, i cili sipas traditës popullore, u rrit në lagjen Çeliasë të fshatit Kastriot".
Po, kur është shfaqur vendbanimi qytet-kalaja KASTRIOT në Dibër? Të gjithë të tjerët e dinë, që Kastrioti ekziston (në dokumente) që nga shekulli XIII. Fjalori Enciklopedik Shqiptar (botim i Akademisë së Shkencave të Republikës Shqipërisë, viti 1985, thotë në mënyrë të prerë, se Kastrioti "në shekullin XIII ishte pronë e Kastriotëve" (zëri "Kastrioti", fq. 460). Kastriotët u quajtën Kastriotë dhe nuk u quajtën as matjanë, as shtjefnarë. Gjon Kastrioti, thirrej Gjon Dibrani (dhe nuk thirrej në asnjë rast Gjon Matjani a Gjon Mazrek Hasjani. Prof. Kristo Frashëri, dëshmon se Gjon Kastrioti thirrej Gjon Dibrani, kur shkruan se: "bashkëkohësi i Heroit, R.Volaterrano, e quan të jatin e Skënderbeut, Gjon Dibra ose Gjon Dibrani". (Flamur Hadri-Prishtinë: "Historia Shqiptare mbi personalitetin e Skënderbeut", Studime Historike nr.1, fq.126) Kastriotët janë të pranishëm në Dibër, gjegjësisht në Sinë, që më përpara vitit 1467 dhe këtu gjenden të paktën 8 breza, në një hark kohor prej 250 vjetësh… Gjithashtu, Hahn në librin

"Udhëtim nëpër viset e Drinit e të Vardarit", në faqen 53, paragrafi I, rreshtat 18,19 e 20, shkruan: "...gjyshi i Skënderbeut, nga ana e familjes së tij, zotëronte në Mat, vetëm dy fshatra, të cilat quheshin Sinja dhe Gardhi i Poshtëm (Gardi Poschtere)". Si i pari dhe i dyti, thonë ekzaktësisht fshatrat që zotëronin Kastriotët, por gabojnë kur përcaktojnë vendin se ku ndodhen vërtet ata.
Ja dhe një argument tjetër, ku toponomastika vërteton lidhjet e Kastriotëve me Dibrën: Fshati Kastriot ndodhet 8 km në verilindje të qytetit të Peshkopisë. Ndërsa qytet-kalaja e Kastriotit, ndodhet në verilindje të Fushës së Kastriotit, në dy anët e përroit e deri ku mbaron lugina, te mëhalla e Përgjegjit të sotëm dhe kishte dy mëhallë: Çeliasë në të djathtë e tjetra në të majtë, ku edhe sot ka themele muresh që quhen "Nures e Troja" (Haziz Ndreu: "Dibra në udhën e historisë", fq. 10). Këtu gjendet edhe vendi që vendësit e thërrasin asaj dite e sot, "Kulla e Gjonit". Rreth 20 metra më larg, gjendet një arë rreth tri dynym tokë, që quhet "Ograja e Gjonit". Ngjitur me kullën, në anën veriperëndimore, është "Kopshti i Gjonit". Në mes të tij, është "Pusi i Gjonit". Ndërsa, rreth 400 metra më larg, është kisha e Kastriotit. (Haziz Ndreu: po aty). Karshi Kastriotit, në të majtë të Drinit, rreth 6 km, ndodhet sot Sina e Poshtme dhe 2 km më larg, katundi Sinë e Sipërme. Në Jug të dy Sinave, jo më larg se 4 km prej tyre, përmenden vendet Gardhi i Poshtëm dhe Gardhi i Epërm, ndërsa 6 km në veri të tyre, ndodhet Çidhna e Poshtme. Këto i ndan Lumi i Setës. Në mes të Çidhnës dhe dy Sinave, jo më shumë se 5 km në mes të Runjës, Gur-Lurës dhe Majës së Pllajës së Sinës, mes grykash e thepinash, ngrihet një shkëmb, i padukshëm nga larg, ku ndodhet Kalaja e Çidhnës. Kjo lidhej me Stelushin, me një rrugë të fshehtë. Rreth kalasë ndodhet Kroi i Skënderbeut, Kodra e Topit etj. (H. Ndreu - i cituar më parë, fq.10-11) A ka ndokund tjetër brenda kufijve etnikë, një ansambël më të përkryer toponimastik sesa ky; gjithçka brenda një trekëndëshi me brinjë jo më të mëdha se 5 km, ku të jenë gërshetuar organikisht vendqëndresat luftarake, vendndejtjet; kopshti, ara, kroi, pusi, kisha, kalaja dhe të gjitha të lidhura me emrin e Skënderbeut dhe të Kastriotëve.
Gjergj Kastrioti, ka lindur në Kastriot, në kullën e Gjonit. Dhe, për mua, Gjergj Kastrioti ka lindur më 6 maj 1405, atë ditë që shumë treva shqiptare, ndër to, aq më shumë malësi si Lura, Çidhna e Malet e Dibrës, e festojnë si Ditën e Shëngjergjit. Madje, Lura e quan edhe Shëngjergjin e Skënderbeut. Unë shpreh habi, sesi deri më sot asnjë studiues, vendas apo i huaj, ndërsa kanë bërë lloj-lloj sajesash për bashkëngjitje, apo shqitje fjalësh, madje disa herë dhe të çuditshme dhe të papranueshme, kurrë nuk kanë thënë se Shëngjergji është Festa e Gëzimit të Madh, e lindjes së Gjergj Kastriotit. Shumëkush Shëngjergjin e lidh me një festë me origjinë fetare, duke thënë se Shëngjergji qenka festa e një shënjti të krishterë. Jo. Po të analizosh vetëm ritet që zbatohen ndër shekuj për këtë festë, arrin në konkluzionin që Dita e Shëngjergjit nuk ka karakter fetar. Gjatë kësaj dite, askund, në xhami apo në kishë, nuk zhvillohen rite e ceremoni fetare, siç ndodh në ditë të shënuara fetare të tjera si, Ditën e Bajramit, të Krishtlindjeve apo të Pashkëve. Zakonisht, në këtë ditë të shënuar bëhen vetëm lojëra të ndryshme popullore, që në ndonjë krahinë si, në Kala të Dodës, kjo lojë zhvillohet në formë beteje ushtarake, kur djemtë e një fshati u bëjnë karshillëk djemve të një fshati tjetër dhe ndeshen me gurë, të cilët i hedhin larg me bahe të bëra prej tyre me penj leshi. Në ditën e Shëngjergjit, njerëzit ngrihen më herët se ditët e tjera, ndezin zjarre të mëdha (mënyra këto tradicionale të shprehjes së gëzimit, sepse asokohe njerëzit nuk kishin as pushkë e as top, nuk kishin as fishekzjarre). Në Ditën e Shëngjergjit, tundin qumështin më të parë dhe sa më herët, etj. Gjithashtu, Dita e Shëngjergjit nuk koincidon me asnjë riciklim natyror, siç ndodh me Ditën e Verës, me Ditën e Sulltan Novruzit apo të Shëmitrit, etj. Pra, ky Shëngjergji ynë, nuk është as Shëngjergj fetar e as Shëngjergj natyror. Atëherë, me siguri, mbetet ditë e shënuar e për një figurë të madhe, siç është Skëndebeu.



Artikulli eshte marr ng gazeta “Shekulli”

[biligoa]

Anifet Egriu, nëna e dëshmorit, snajperistit dhe luftëtarit të shquar në betejën legjendare të Koshares, Naxhi EGRIU

Sot, më 8 prill 2009 mbushen 11 vjet nga dita kur në Dibrën e saj, u varros Anifet Egriut, apo siç e thërrisnin bashkatdhetarët tanë ne SHBA, Shote Galica e Dibrës, e cila së bashku me bashkëshortin e saj - Din Egriun, me Flamurin kombëtar dhe me plis të bardhë merrte pjesë në çdo proteste a demonstrate, në SHBA e gjetkë. Derisa disa dilnin të maskuar, ajo së bashku me Dinon, që treti gjithçka për komb, Kosovë dhe Atdhe, qëndronin në ballë të çdo demonstrate.
Kunata (motra) ime vdiq me 5 prill ne Nju Jork. Arkivoli i saj arriti në Dibër, me 7 prill, dhe për shkak të maltretimeve dhe kontrollit të rreptë që më bëri policia maqedone rreth 6 orë në Aeroportin e Shkupit, nga ora 14:00-22:00, ceremonia e varrimit u shty një ditë pas, më 8 prill 1998 dhe me nderime të mëdha iu bënë homazhe në vendlindjen e saj të dashur - Dibër.

Lavdi veprës atdhetare të saj!
Dheu i Illyrisë i qoftë i lehtë!
Shpirti i saj le t’i prehet plot dritë!

Me pietet e lot akoma të pa tharë e përkujtojnë, bijtë e bijat: - Naimi, Emini, Diana, Dhurata, mbesa dhe bija e Naxhiut - Iliriana me nënën - Shemsie; vëllezërit dhe motrat e Dinit: - Nushi, Imi, Nebika, Nezverja dhe tërë familja e saj - Ushtelenca, farefisi: nipërit e mbesat, miqtë e shokët nga Dibra, Shqipëria, Kosova, SHBA dhe Suedia.