Poeme: "DILOIADA" nga Jorgo TELO & Eduard Dilo

[Jorgo Telo]

AKT I NJËMBËDHJETË (I POSAÇËM)

Qëndron EDI pranë tyre,
T’ua thot’ a jo të vërtetën?
S’don t’ua prish’ dritën e syve,
Atë drit’ që larg e gjetën…

Ato s’ishin esëll fare.
Lart’ e posht’ kishin dëgjuar.
Të vërtetën më makabre
Fare shkurt të copëzuar…

Si një prind me shpirt llagar
Si baba me ndjeshmëri,
tha me vete: “S’bëj zarar,
po t’ua them ato që di…”

“… Fisi ynë, o moj të mira,
një oaz atdhetarie.
Gjysh edhe stërgjysh Ilia
ishte shembull diturie.

Zagorite e vërtetë
Sa e urtë – gjyshja Savë!
Të helmët shkoi një jetë.
Poshtërimet pa iu ndarë…

Nuk iu bëmë rregjimit vegël.
Na trajtuan si të huaj.
Na shikonin si të egër;
Duro, shpirt edhe mos vuaj…!”

E dëgjojnë vajzat sorkadhe
me flamur hapur në dorë.
E kujtojn’ trojet shqiptare
me dorën mbi kraharor.

Flasin shqip, shqipen e pastër
dhe kur nxënë gjuhë të huaj.
Veç lirinë në shqipen vatër
të gënjeshtër nuk e duan…

Xhulia, Anxhela dëgjojnë.
Drejt në sy shohin babanë.
Larg në trojet arbërorë
vegjëlin’ e tyre lanë…

Flet me shpirt të drithëruar
Flladi Edit i ter lotët.
Ka një shpirt fort të ngacmuar.
Zap kujtimet s’i bën dot:

…Si burgimet, internimet
nuk kishin reshtje për ne.
Mjaft të rënda poshtërimet;
të na mbanin si me fre…

Kundërshtarët qen’ të shumtë
me Parti e me pushtet.
Lëre “fuksat” e “gushkuqtë”;
Si s’na lan’ pakëz të qetë!...
Ç’t’ju them ,o vajza, më parë?
Kisha mjaft etje për dije.
Shteg për dije nuk na dhanë,
të na shihnin veç në hije…

(Emocionet Edin kapin
Si në skenë heroin tragjik.
Shungullon krejt Oqeani,
teksa dalin fjalët shqip):

Hallë Ifi: “Shiko, Edi!
Më dëgjo, o nip i dashur:
Mos harro vojtjet që heqim,
Mos harro buzën e plasur!

Zgjodhi rrugën që desh Jani…
Sakaq nisën “havaletë…”
Direktiv’ kish dhënë Tirani,
te goditeshin Dilenjtë…”

…Unë bija në mendime,
për ç’dëgjoja e kisha parë.
Qyqja tej me këngërime;
Unë – si lulja buzëtharë…

Zhavorrishten Nivan – Sheper
e përshkoja disa herë.
Më rëndonin mbi shpirt dertet…
Zemra gur e gjoksi – shpellë.

“Ç’më vjen gjallë në vegime,
O baba, baba i mirë,
U mbaje shokëve fjalime
me sa zjarr për Shqipërinë…!

Ato fjalë plot krenari
i përcillje n’shok’ të huaj.
Edhe unë porsi ti
në mëdyshje heq e vuaj…

Ngjyr’ e kuqe, ngjyr’ e Djallit
Na e bëri jetën sterrë…
Desh na hëngri për sëgjalli,
siç hëngri hallën fatzezë…!

xxx

Këtu Edi ndryshoi zërin.
Iu ndryshua vetvetiu.
Tok me vajzat kryqin bëri.
Mbi flamur frynte veriu:

“Të kalosh në Sheper,
në të kreit lagje;
I tëri rrënqethesh.
Një kondismë shfaqet.

Vetëm disa fjalë,
prej qiellit zbritur,
prej shpirtit kanë dalë,
shpirtit të zhuritur:

“Nëna juaj, motra juaj,
këtu ngrirë në mermer.
Për të gjithë rri e vuaj.
Si s’u lodhën duke prerë?
Fjalë lapidare
Prodhuar prej zemrës…
Piskama llahtare
Zbritur për tek rrënjët.

Rrënjët e dilenjve
shkojnë thellë, thellë.
Edhe hapje e degëve –
o sa shumë e gjerë!

Flasin degë e rrënjë
me zë të përflakur:
“Ç’qe ky krim i rëndë,
që na drodhi pragun?...”

Lugetrit e natës
tjerrur kishin planin.
Nje ditë ngeli vetëm;
Ia bënë “pazarin…

Kushedi c’ka hequr
Halla e gjorë, Kaliopi
nga vampirë të regjur,
shpirtkatran si korbi.

…Goditur me dru,
Shkulur tufa flokësh.
Gjaku vu e vuu…
O sa krim i poshtër!

Ndaj dhunës mizore
boll kish rezistuar.
Veprime shtazore
e patën rrëzuar…

Të humbisnin gjurmët,
u përdor acidi.
Dot nuk e përgjunjën
djajt e genocidit…

E nxorën jashtë pragut
Atje e lëshuan.
Kafka krejt e zbardhur,
Shtritur, jetëshuar.

Ja kështu mbaroi
halla ime e mjerë.
Djalli helm lëshoi
ndaj të ndritshmes derë…

[Jorgo Telo]

AKTI I DYMBËDHJETË

I thërret malli stërmbesat
e stërnipër ngado gjenden.
Për t'u kthyer nuk humb shpresa
Ndjenja kthen me vete mendjen.

Pena e zjarrt' e Gjuhëtarit
n'Dilaj mbeti përsëri
Vangjel, Etien e mbajtën s’pari.
E Vasil Bici me krenari…

Kur iu pre dhe Vasos ëndrra.
Pena e zjarrt’ u drithërua
Një stërmbese ja ka ënda,
Atë penë ta mbajë në duar
Vajza ka emër hyjnor:
Engjëlloreja Anxhelë.
Syri i zgjuar vezullor
shikon larg e shikon thellë.

Ndër dy botët e dy kohët
kjo stërmbes' krijon kufirin...
Ajo fshin nga qielli llohët.
Ardhmërisë ja hedh syrin.

Përjetoi një stinë pa emër
në vendlindjen plot me krisma.
E një gur vuri në zemër.
E mirëpriti Amerika.

Veç shtatë vjeç ishte Anxhela,
kur la Sheper, Gjirokastër.
Me mall i kujton ngahera.
Duke fshirë lotët e pastër.

Sot kulturën Perëndimore
ajo rrok e bën për vete.
Nëpër gjurmët stërgjyshore
ecën drejt edhe nuk stepet.

Poezinë ka për zemër
sheperioteja princeshë
N'Amerikë po lë emër
kjo e famshme poeteshë.

Ç'nder i bukur për Anxhelën
e për prindërit shembullorë!
E mbyllën Dymijë e pesën
me një të këndshme "kurorë"…

Jo vetëm familja e saj
e jo vetëm Zagoria.
Shqipëria skaj më skaj
rrëmbushet nga krenaria.

Eduardi edhe Lida
me dy vajzat si flori
përballojnë gjithë sfidat
e një shekulli të ri…

Kapërcyen oqeanin
jo të qetë si turistë.
Lanë Viton,Margaritin
në vorreza mjaft të trishtë.

Në Atdhe mbetën të tjerë:
hallë IFI, kushërinjtë:
Pirua, Riku – të dërmuar,
Antigoni – vrarë në shpirt.

Ethet e tyre të shumta
kurrsesi s'i harron EDI.
As kërcënimet e plumbta,
që e larguan nga vendi.

Në Parajsën qiellore
tek prehet në Panteon,
Enden ca hije mortore.
Ato diç duan të thonë.

Krejt papritur u shfaq Hija.
Si një korb me zë ciklopi:
"A e di, mor zoti Ilia?
Këtu prehet dhe Kaliopi?!…"

"Tutje , korb, këtu s'ke punë
Shko atje te tokësorët!
Larg nga Dilajt, o i paudhë!
Hoqëm boll nga gjakësorët.

Oh, ç'më preke mu në plagë,
more shejtan i mallkuar!
Dilajt të ardhmen e kanë
të ndritur, të pa shteruar."
xxx
Më të voglës së fëmijëve, Hrisanthit
Veç të tjerash, s’i eci shëndeti.
Me të shoqin keq i vajti fati…
Shpejt iu fik Odisea nga Përmeti.

Vetes Zot Neta, Filipi i kanë dalë
Respektojnë ata jetën dhe lirinë.
Gjak dilajsh u ndizet në damarë
Brenda “Diloiadës” marrin frymë…

[Jorgo Telo]

EPILOG
Te kondisma – obelisk
Mall e dhimbje ngjizur fort.
Përkujton ajo një fis
Eh, një Fis me dhimbje e lot…

Në mermer po klithmon shpirti
me protestë njerëzore.
Pika e lotit aty zbriti
prej Parajsës qiellore.

Të shpërndarë tokësorët.
Që të gjithë mallzhuritur.
Me mendim te Parajsorët,
Te çdo emër i përndritur.

Vetëm tre s’janë larguar.
Në vendlindje i la fati…
Që të tre mjaft të trishtuar.
Tollovi jeta ç’u vajti…!

Pirua, Riku, Antigoni
Me trishtim babanë përcollën.
Dhimbje IFI mjaft duroi.
Me kunatën si u sollën…

Që të gjith’…persekucioni…
Ç’të trajtuar!... Pa mëshirë.
U shkoi jeta buzë honit.
Qëndrestarë në buzëgreminë…

Një mision kanë nipër, mbesa:
mos harrojn’ hallet ndër vite…
T’u qëndrojë ndezur kujtesa
ndaj çdo brenge… e çdo merite…
xxx
Ka ç’kujton për dilejtë i pashtershmi Llagaturat.
Krejt damarët i ka thellë e në Bambull ngjiten lart.

Shkëlqimtarë syt’ e Ilisë, syt’ e Savës ledhatarë
Mbetën idhujt më të ndritshëm për gjithaq trashëgimtarë.

Dhjetë emra faqendritur gdhendën Sava dhe Ilia.
I dhanë drit’ vatrës së ditur, dritëzonte gjithë shtëpia.

Bukuroshë – djemt’ e Ilisë
Bukuri e dëshpëruar.
Bukuroshë – mbesa e niper
Bukuri e trashëguar.

Nipër, mbesa të krejt fisit –
Të shpërndarë tejembanë
Vragat e persekutimit
Përgjithher’ në shpirt i kanë…

[Jorgo Telo]

E pëllumba ishin shtatë, pëllumbesha ishin tri.
Simpatikë flatraartë për flatrime në liri.

Që të dhjet’në drit’ të syve të ngulitur kishin paqen.
Përgjërim për jet’ të ndershme, kësisoj të pastër faqen.

Për pëllumbat, pëllumbeshat, u përshfaq e egra jetë
Internimet edhe prangat askërkund s’i lanë të qetë.

Diktatura shpirtxhelati, më xhelat se Ponc Pilati
krijoi klimë ku vegjetonin karrieristi, intriganti.

Kërcënimet e tejskajshme ua vrerosën tejet shpirtin…
Katër “nuset” e pafajshme, para kohe plakur ishin.

U martuan katër djem, katër nuse u bënë gra.
U thinjosën… o sa shpejt! Dhuna dhimbshëm ra mbi ta.

Gjith’ pëllumbat lanë çerdhen, fluturuan ku e ku.
Tek e çift braktisën vatrën, të mbijetonin diku.

Të sëmurur me pahir, me pahir të plakëruar.
Mbyllën sytë një pas një, mbetën të përjetësuar.

Në selitë e Parajsës, ku prehen Ilia, Sava,
Tok me prindërit në amshim: shtatë djem’ edhe tri vajza.

Përmbi dhè trashëgimtarët mbeten me vështrim përpjetë.
Ku janë nënat, baballarët dhe stërgjyshërit e shkretë?

Ku është Ilia dhe Sava, Themua, Thevrua e Vangjeli
Gjith’ të tjerët tok me gratë e fundtragjiku, Etieni?

Çfarë drodhi male, pyje, e tronditi vetë Zotin?
Ishte vdekja më makabre,,, vdekja që mori Kaliopin…

Të vegjël Andi edhe Gjergji porsi dy zogj dallëndyshe.
Duke hedhur sytë rrotull, të trishtë kerkojnë gjyshen.

Te çdo thinjoshe që shohin, të stepuar syt’ i ndalin.
Po kështu kërkojnë gjyshen edhe Blerta e Mihali.

(Tragjikisht shkoi Vasili;
po kështu edhe Etieni
Po kur vdekja vjen prej krimit,
Na ndihmo, o Zot, ç’të themi…?)

Ishte Muza me zë t’vajshëm, që na kujton Epopenë..
Bij’ e Zeusit të Olimpit, kjo hyjneshë jetëprerë…**

…N’atmosferën arbërore u trazuan dhunshëm erërat.
Kishte erëra liridashëse e asish që ngritnin plehrat…

Frynte erë perëndimore, çelej jeta tejpërtej.
Era tjetër ishte flamë, thante gjethe e kërcej.

Më të ndjeshëm ndaj çdo “klime” ishin Dilot Sheperiotë.
Barbarisht të keqtrajtuar. Të paepur jet e mot.

Nuk gëzuan ditë të qeta, se ua vrisnin buzëqeshjen.
Me trishtim u shkoi jeta, në çdo hap kredhur në strese.
xxx
Diku strukur rrinte shpresa, erdhi dita nxori krye.
Nipër, stërnipër, stërmbesa s’e lënë shpresën në hije.

Pa harruar të vërtetën me mjaft ethe e pllanga gjaku
E ndërtojnë vetë jetën, siç ua do nderi dhe pragu…

Të ,mëdhenj edhe të vegjël të ndezur mbajnë kujtesën.
Duan të veprojnë ligjet, duan të gjejnë të drejtën..

Drejtësi lypte Etjeni përmes penës flakërimë.
Të ngratit shpirti i theri, dot s’e gjeti drejtësinë.

Dhe këtë e dëshirojnë, jo ta mbajnë si ikonë;
Porse ligji të veprojë mbi ata q’ e meritojnë…

Sa kanë etje për lirinë, po aq dhe për drejtësinë.
Ësht’ e tillë diloiada, teksa sot e lirë merr frymë.

Mbledhur lotët e përgjakur
nga çdo rrënjë del nje bisk.
Ngjizen bisqet e përflakur
te konizma – obelisk.

Një stërmbes’ e Gjuhëtarit, bija e shkrimtar Vangjelit
Në sy ka dritën e Paqes, kurse mbiemrin prej Diellit.

Dhe në syt’, zemrën e saj Paqe e Diell ndihen qetë;
Kjo rrëfen se gjithë Dilot, të rikthyer janë në Jetë.

Seç fryn era e Dhëmbelit, një fllad me fuqi hyjnore;
Një nga një i mbledh të vegjlit e krejt familjes Dilore.

Një oborr mbi Obelisk sa me gaz pret niprit, mbesat.
Për një jetë paqe,dritë gjallërisht bulojnë shpresat…

Për një jet’ të lumturuar, jetë të lirë mbi këte dhe;
Jehon kënga e Rovenës, kënga e shpirtit…ANTE!

[Jorgo Telo]

Shpjegime fjalësh:

¹ Kokojkë = kodër e veçantë dhe e bukur mbi fshatin Sheper.
² Dmth në Gjimnazin Zosimea të Janinës.
³ Eljua = fëmijë e Etienit
** Kaliopi = sipas mitologjisë ishte një nga muzat e Zeusit, që simbolizonte epopenë, oratorinë, bukurinë.

[Jorgo Telo]

Shkrime plotësuese nga Eduard M. DILO

1) ILIA DILO SHEPERI -

U lind në Sheper të Zagorisë më 27 nëntor 1872 dhe u rrit në një mjedis me ndjenja atdhetare. Mësimet e para i mori në vendlindje, pastaj në gjysmëgjimnazin e Manastirit të Nivanit dhe përfundoi “Shkëlqyeshëm” gjimnazin “Zosimea” të Janinës si rrallëkush në historinë e lashtë të kësaj shkolle, ashtu si dhe Sami Frashëri dhe Hoxha Tasimi para tij. Si njohës i thellë i greqishtes së vjetër, dinte edhe greqishten e re, italishten e latinishten, frëngjishten e turqishten dhe u njoh dhe me gjermanishten e anglishten. Përktheu nga greqishtja. Kurse nga anglishtja ka përkthyer një libër që nuk ka të bëjë me çështje gjuhësore.
Ai mori me dinjitet stafetën e Rilindasve tanë të mëdhenj, duke ngritur flamurin e lirisë, të dritës e të përparimit brenda në Shqipëri me bindjen e sigurt, se po vinte kështu një gur themeli në Shqipërinë që po lindte e në ndërtesën e kulturës shqiptare në ngritje të vazhdueshme. Në “Memorandum” drejtuar Patrikanës më 1908 Ilia Dilo përshfaqet një zëdhënës i botës shqiptare, që kërkon miqësi e respekt të ndërsjelltë midis popujve, ruajtjen e frymës së kanuneve të shenjta në dobi të zhvillimit të interesave kombëtare dhe ndarjen e fesë nga politika.
Në faqet e gazetës “Dielli” (Vol.68, Nr. 10, 1972) do të shkruhej: “…Në kohë të errëta, kur stabilizimi i Shqipërisë si shtet indipedent ishte një ëndërr, për Ilia Dilo Sheperin ishte idhulli i shenjtë, në realizimin e të cilit ai konsakroi tërë fuqinë e tij me përbuzje të çdo rreziku.
… Së bashku me studiues shqiptarë dhe të huaj ka rrahur probleme të etimologjisë shqipe dhe të linguistikës comparative, duke krahasuar dhe studiuar veçanërisht fjalë e shprehje në shqipe me fjalë të greqishtes së vjetër e të re, të cilat i njihte thellë.”
Me krijimin e shtetit shqiptar Ilia Dilo Sheperi ka qenë një nga themeluesit e aparatit shtetëror në Jug të Shqipërisë, përpilues i dokumentacionit bazë shkollor, mësues i mësuesve, hartues programesh e tekstesh shkollore me vlera shkencore pedagogjike, pjesëmarrës aktiv në Kongresin arsimor të Lushnjës (1920) dhe në atë të Tiranës (1922) etj.

Është i përmendur dhe i cilësuar në historinë e gjuhësisë shqiptare si “Babai i Gjuhësisë shqipe” dhe hartues i Gramatikës së gjuhës sonë.Gjuhëtari i shquar iu përkushtua gjithë jetën gjuhës dhe shkollës shqipe në kuadrin e përparimit të kulturës kombëtare në krejt dimensionet e gjera të saj.
Si pionier i arsimit kombëtar dhe i albanologjisë konsiderohet ndër përfaqësuesit më të denjë të inteligjencies gjirokastrite, duke kapërcyer si edhe A. Z. ÇAJUPI “sinorët” krahinorë, duke u ngjitur kësisoj në Panteonin e figurave më të mençura të elitës kombëtare.
Dijetari shumëdimensional me emrin dhe veprën e vet si dijedhënës e shkencëtar i gjuhës i bëri nder Sheperit e Zagorisë e krejt Kombit atëherë kur lypsej më tepër se kurrë; e pikërisht në periudha mjaft të trazuara për Shqipërinë e për gjuhën shqipe.
“GRAMATIKA DHE SINTAKSA E GJUHËS SHQIPE” e konsideruar si një libër i shenjtë u botua për herë të parë në vitin 1927 në Vlorë, u ribotua në Romë në vitin 1972 e përsëri në Tiranë në vitin 2001, pra në vitet e shtetit demokratik. (Botimi më i fundit u realizua dhe pajis me shtojcat e nevojshme nga i paharruari nip i Gjuhëtarit, Etien Mihal Dilo.)

Poshtë portretit në bazoreliev, ku dallohen sytë vezullues e depërtues të Ilias dallojmë qartë:

ILIA DILO SHEPERI (1872 – 1945)
EDUKATOR, GRAMERIEN, ERUDIT

Si arkitekt i gramatologjisë Ilia veç veprës” Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe” hartoi tekste të gjuhës shqipe për shkollat e mesme.
Qysh në vitet ’20 – ’30 të shekullit XX lëvrimet dhe punimet me karakter te theksuar shkencor kane pasuar njëra – tjetrën. Së pari, ai që në hyrje të veprës madhore përmend “konsideratat e veta për gjuhën tonë letrare, për rëndësinë dhe vlerën që ka studimi i strukturës gramatikore shqipe, për dialektet dhe të folmet tona të ndryshme, për nevojën e ngutshme të një fjalori të shqipes, probleme këto që kërkuan rrjedhjen e shumë viteve që të mund të gjenin hapësirën e nevojshme për t’u realizuar. Këto tregojnë njëfarë profecie apo shprehin thellësinë dhe aftësitë parashikuese të mendimit të tij.
Atdhetari dijeshumë punoi me përkushtim të madh në tokën amtare si “fort pak të tjerë”. Krijoi dhe udhëhoqi shoqërinë e fshehtë “Kandili” së bashku me Çerçiz Topullin e Petro M. Hariton; një ndër nismëtarët dhe krijuesit e shoqërisë “Vëllazëria” të Gjirokastrës (1919 – 1924)dhe Sekretar i Përgjithshëm i saj, etj.
Gjithsesi fusha kryesore e veprimtarisë shkencore të tij ka qenë gjuhësia. Eruditi Ilia Dilo ka qenë dhe hartues e dërgues i letrave në mbrojtje të çështjes shqiptare gjithandej: Patrikanës së Stambollit (1908), Atit të Shenjtë, Qeverisë italiane, Konferencës në Paris etj. etj. Duke qenë një edukator e dijedhënës model, një grumbullues folklori, hartues tekstesh e gojëtar i kendshëm Ilian do ta shihje në disa vende në krye të punës që kryente: Inspektor Arsimi në Delvinë e Gjirokastër, mësues në Liceun e Korçës etj.
Fshehtas hapi të parën shkollë shqipe në shtëpinë e tij qysh në viti 1907, ndërsa më 1917 i ktheu në shqip të gjitha shkollat e krahinës. Vitet e para si mësues i filloi në rrethin e Përmetit, ku u quajt dhe “Dhaskal i Bënjës”.
Ilia Dilo Sheperi kish mbaruar gjimnazin e famshëm “Zosimea” të Janinës me medaljen e artë dhe me një notë të vetme në Diplomë: “ARISTA” (Shkëlqyeshëm)
Punoi me zell, përkushtim e me një këmbëngulje të fortë , siç dinte ai. Në periudhën e gjatë të diktaturës komuniste emri i tij u la në hije, kurse familja iu persekutua pothuaj përgjithësisht brez pas brezi…
Më 16 nëntor të vitit 2002 Këshilli i Komunës i Zagorisë dhe Shoqata Atdhetare – Kulturore “Çajupi” së toku me Universitetin “Eqrem Çabej” Gjirokastër organizuan në vendlindjen e Ilia Dilo Sheperit, në Sheper, një veprimtari përkujtimore me rastin e 75 – vjetorit të botimit të Gramatikës. Në këtë Sesion Shkencor Këshilli i Komunës me vendim të veçantë i dha titullin e lartë “Nderi i Zagorisë” Ili Dilo Sheperit dhe Aristidh Rucit.
Në këtë veprimtari Akademiku Jorgo Bulo do të theksonte: “Na ka mbledhur këtu në Sheper nderimi për Ilia Dilo Sheperin dhe detyrimin për të shlyer një borxh moral ndaj kujtimit dhe veprës së këtij personaliteti të shquar të atdhetarizmit, të arsimit dhe të gjuhësisë shqiptare. Duke përuruar bustin e Ilia Dilo Sheperit, realizimi i të cilit u bë i mundur në sajë të nismës që ndërmorën një grup zagoritësh dhe të afërm të tij dhe të përkrahjes së organeve të pushtetit vendor, ne i kthejmë galerisë së figurave tona të shquara fytyrën e mësuesit të Popullit, që mbijetoi në vetëdijen e zagoritëve dhe të gjithë shqiptarëve falë forcës së veprës së tij atdhetare dhe të vlerës së veprës së tij shkencore. Duke përjetësuar në bronz figurën e Ilia Dilos, ne kryejmë një akt qytetar që ndihmon për ta shpëtuar kujtesën tonë historike nga harresa prej së cilës kemi vuajtur dhe të cilën shpesh herë e kemi paguar me varfërimin e vlerave tona si komb. Në të vërtetë këtë përmendore që përurojmë sot, ky burrë ia ka ngritur vetes përmes veprës dhe jetës së tij, kushtuar këtij vendi dhe thesarit më të çmuar shpirtëror të polenit të vet, gjuhës shqipe. Ardhjen në jetë njeriu nuk e ka në dorë, por ai ka në dorë, si ta përdorë jetën që i jepet. Filozofi i lashtësisë Seneka thoshte se pjesa më e madhe e jetës na shkon duke bërë tjetër gjë nga ajo që duheëj të bënim. Por, Ilia Diloja me jetën e tij e ka sfiduar këtë mendim të filozofit që e pat lexuar në bankat e Zosimesë; ai shpenzoi gjithë jetën e tij të vetëdijshme duke bërë pikërisht atë që duhej të bënte, i lindur në një mjedis me tradita kulturore e patriotike, i shkolluar në një nga shkollat më në zë të kohës. I pajisur me kulturë klasike e me bindje iluministe,ai iu përkushtua veprimtarisë atdhetare e arsimore, parapëlqeu të ishte “Sokrati i vuajtur”, duke mos pranuar bukën e të huajit me çmimin e shitjes së shpirtit, duke punuar për shkollën shqipe me fat të rrezikuar nga agresioni i shkollave dhe kulturave te huaja, kur prapa tyre qëndronte një prapavijë politike dhe u bë mësues i shqipes dhe mjeshtër i saj….”

Në vitet e shndërrimeve demokratike në vend iu rivlerësuan meritat dhe iu hoq mjegullnaja e hedhur mbi të, duke u ndërtuar edhe Konferenca shkencore me bosht jetën dhe punën e tij shkencore, derisa në vitin 2005 iu dha titulli “Mësues i Popullit”.

[Jorgo Telo]

) SAVA DILO(RUÇI)

U lind në Sheper më 1880.
Bashkeëshortja e Ilisë apo “Dëda e fshatit”, siç thirrej dendur. Ishe vajzë nga dera e shquar patriotike Ruçi. Biri i kësaj familjeje, Aristidhi, mori pjesë në aktin historik të Shpalljes së Pavarësisë në Vlorë.
Sava iu ndodh Ilisë kudo në krah të tij, përgjat gjithë tallazeve të jetës. Ata të dy lindën, rritën dhe edukuan plot dinjitet e karakter dhjetë fëmijë idealistë shqiptarë, të vendosur e të patundur në të drejtat e Zotit e sidomos në kohën barbare të diktaturës.
Pas vdekjes së Ilisë morën goditje të rënda të gjithë ata e ato që la pas Gjuhëtari atdhetar.
Edhe Sava, e lodhur dhe e zhgënjyer nga vuajtjet e pamerituara të jetës nën diktaturë u largua nga kjo jetë zemërthyer, duke lënë në dëshpërim të madh fëmijët, nuset dhe shumë nipër e mbesa, që nuk u dihej si do t’u vente filli…
I mbylli sytë përgjithminë në vitin 1957

Fëmijët e Ilias e të Savës ishin:
1)Themistokliu (Themua) 2)Qirjakua, 3)Mihali (Malja) 4)Margariti, 5)Jani, 6)Fevronia,7)Oresti, 8)Kostandini (Koçua), 9)Viktoria, 10)Hrisanthi

[Jorgo Telo]

1) THEMISTOKLIUINDUR NE SHEPER , NE VITIN 1900:

U edukua në një mjedis atdhetar e u rrit me një dashuri të pakufi për mëmëdhenë. Ishte nje ndër këshilltarët e parë në kohën e luftës në fshat.U martua me Thevroni Nashin. Ndihmoi familjen në mirërritjen e vëllezërve njëri pas tjetrit dhe u detyrua të emigronte në Greqi qysh në moshë të re. Në kohën e pushtimit fashist mori pjesë aktive në këshillin e fshatit dhe në mbarim të luftës u largua përfundimisht përsëri për në Greqi, duke lënë në Atdhe gruan e fëmijët. Ndërroi jetë në vitin 1963 në moshën 63 vjeçare. Eshtrat e tij u sollën në Tiranë në nëntor 2008.
Me Thevron patën katër fëmijë:
1) Evanthinë, 2) Elenën, 3)Vangjelin 4) Marikën.

Evanthia, martuar me Ksenofon Haxhi, kane keta femije :Spartaku, Gjergji, dhe Donika.
Elena (Lena ) qe ka trasheguar emrin e nenes se Ilise, , martuar me Sofokli Buda(nuk kane femije).
Marika, martuar me Jani Papa , kane dy femije, Silvanen dhe Arbeni.
Në Greqi ndërroi jetë edhe Vangjeli, i cili ishte i martuar me Silvi Tafaj, me të cilën la dy fëmijë: 1) Rovena Dilon (Këngëtaren e mirënjohur) dhe Themistoklinë e ri.

[Jorgo Telo]

2) QIRJAKUA

U lind në Sheper më 5-PRILL 1902.
Pas arsimimit të nevojshem i shërbeu vendit si mësues qysh atëherë, "kur mësimi i shqipes quhej aventurë dhe nuk mungonin vrasjet nga ana e shovinistëve grekë". Hapi të parën shkollë shqipe në Nivan më 1917, kur ishte 15 vjeç. Më vonë drejtoi shkollën e Poliçanit, ku jepte mësimin e shqipes.
Ishte studjues i "pa ngopur". Kish një kulturë të gjerë, ishte enciklopedist.Autodidakt në mësimin e gjuhëve te huaja, la dorëshkrim një metodë per mesimin e Italishtes.
Vazhdoi studimet në Itali për hipotekat. Punoi si gazetar me Leonidha Naçin e Branko Merxhanin. Punoi gjithashtu si drejtor drejtorie në Ministrinë e financave. Madje ai përbuzi edhe detyra të larta (Atë të Ministrit të Financave në kohën e fashizmit). Ishte i qartë në mendime, i pagabueshem në gjykime e me syrin e tij kritik aq të mprehtë mbeti një halë në sy për komunistët, por dhe një "shkëmb në Zagori".
Në vitin 1953 e arrestuan me pretekstin, se i gjetën armë (Vetë ja kishin vendosur sigurimsat në strehë të kaliveve te shtëpia e Mihal Haritos). Pasi e torturuan çnjerëzisht, e liruan (ndikoi dhe Levani në Topovë, i cili u tha torturuesve: "More, kë torturoni ju, djalin e Dilos?! Ky të jetë për punë lapsi, do besoja, por për armë – kurrën e kurrës!"
Meqë nuk pranoi t'i shërbente komunizmit e sigurimit, i persekutuan familjen e sidomos fëmijët që kishin aq shumë dhunti e zell për t'u arsimuar.
Qirjakua kishte madhështinë shpirtërore, të mos ankohej për vete. Gjithnjë i rrezikuar dhe i kërcënuar ka qenë në jetë. Ishte i brumosur me kulturën e grekëve të lashtë, që e kish përvetësuar që në rininë e vet nën kujdesin e pranishëm të të atit dijetar erudit. Ai besonte që "jeta është e përkohëshme dhe e vërteta është e përjetshme."
Si i lindur për edukator dijedhënës, ishte në kontakt përditë me të rejat e shkencës pedagogjike italiane e gjermane. Nuk ia gjeje shokun si mësues dhe edukator, duke ecur pa u lëkundur në rrugën e të Atit madhështor… dhe dajos së tij, Aristidh Rucit.
Nuk mund të veçohet figura e Qirjakos nga ajo e vëllezërve dhe motrës Viktori që vuajtën së bashku , qëndruan së bashku; patën të njëjtin fat e fund të padëshirueshëm, si të huaj në vendin e tyre; për të vetmin faj , se e deshën shumë atdhenë e tyre e se qenë shqiptarë të vërtetë.
Qirjakos , këtij atdhetari të vërtetë i pushoi zemra në 12 tetor 1976, siç pushon zemra e një njeriu të madh. Ai mbeti deri në fund i rreptë me vetveten, i drejtë, i mençur, i urtë. Ishte kurdoherë një prind i ndërgjegjshëm, vëlla i mirë, mik i vlefshëm dhe shok me kokë.
Martuar me Ifi Petro Harito, Qirjakua la mbrapa tre femije: Antigoni, Pirro , Henrik .

[Jorgo Telo]

3) MIHALI: (Shkurt e tërrisnin Male)

U lind në Sheper më 1904. Pas studimeve të para në vendlindje e pranë të atit, mbaroi shkollën Amerikane në Kavajë. Si mbaroi me pasion atë shkollë, duke fituar profesionin e veterinerit, nuk i gjendej shoku edhe si veteriner edhe si agronom me dije shkencore te qëndrueshme.
Kudo e thërrisnin "Doktor Malja"Kur u formua shteti i diktaturës së proletariatit , e pushuan nga puna, para se të mbushte vitet e nevojshme te punes që i duheshin, për të përfituar pensionin shtetëror. Ishte shok me Dr. Bilal Golemin dhe prof. V. Samine.
Nën kujdesin e tij të posaçëm u arrit të "piketohej" ai kompleks i mrekullueshëm frutikulturor përreth shtëpisë e më tutje saj në krye të fshatit në anën veriore më së shumti. Mirëpo fatkeqësisht këtë kompleks e shkatërroi gradualisht kooperativa bujqësore edhe pse mjeku veteriner u gjendej i gatshëm bashkëfshatarëve e gjithë bashkëkrahinasve në çdo hall e kërkesë qoftë si veteriner por edhe për mjekësinë humane, kur ishte e nevojshme apo për agronomi.
Si "shpërblim" për të mirat që bënte, merrte mirënjohjen e shumë zagoritëve e sheperiotëve të thjeshtë e me zemër të madhe. Domosdo që mori dhe përcmimin e përndjekjen e komunistëve dhe të shtetit, duke u sharë dhe diskriminuar ashpërsisht pa kurrfarë takti dhe etike. Ne moshe te thyer e lincuan në trajtë të paskrupullt e shtazërisht në një dikriminim publik qe i bënë në Sheper, ku mbledhja dirixhohej nga sigurimi famëkeq shqiptar, e shpalleën "Armik i popullit" me fëmijë, niper e mbesa… Arritën sa i hoqën me ceremoni diskretituese triskën e frontit… E izoluan me synimin që të mos i fliste njeri me gojë.
U martua me Kaliopi Puravellin nga Ndërani , më të cilën la pas vetes, pas vdekjes në mars 1987 këta fëmijë: 1)Ksenofonin, 2) Etienin, 3) Donikën, 4) Dhamen dhe 5) Hektorin .
Ksenofoni, martuar me Parashqevi Kokoshi.
Etieni , martuar me Eftali Gjini, kane dy femije, Elda dhe Eljo.
Donika, martuar me Dhimiter Peri, kane dy femije, Anila dhe Gjergji.
Dhamja, martuar me Margarita Kostare, kane dy femije Sokoli dhe Beti.
Hektori, martuar me Elvira Kajtazi, kane dy femije, Blerta dhe Mihali.