Rasti Jero

[Brari]

gazeta standart

--

Rasti Jero

VIOLETA MURATI



Viti 1960. Spektatorët mbajnë mend se për herë të parë u ndeshën direkt me skenën pa perde. Kjo ishte drama “Njollat e murrme”, shkruar nga Minush Jero, me regji të Mihallaq Luarasit. Premiera në Korçë pati shumë sukses. Edhe në Tiranë, në festivalin e katërt të teatrit drama fitoi Flamurin e Festivalit, e rrëmbeu të gjitha çmimet. Gjithë byroja politike e dyndur në sallë tha fjalët më të mira. I lavdëroi autorët edhe Mehmet Shehu. Kjo ndodhi të dielën e 1968, kur të hënën në mënyrë të pazakontë kërkon ta shohë shfaqjen edhe Enver Hoxha.

“Kjo shfaqje është një vepër revizioniste dhe mishëron manifestimin e liberalizmit në Shqipëri”. U desh kjo fjali e diktatorit që suksesi të mbyllej brenda një dite. Drama u izolua për t’u mos u shfaqur kurrë më. Ndërsa viti ’73 riktheu çështjen “Jero”.

Nga familja e dramaturgut dhe arkivi për herë të parë në gazetën “standard” hapet dosja e plotë e dënimit, dhe procesit gjyqësor të Minush Jeros. Më poshtë janë dy vendime të vitit 1974 që lënë në fuqi dënimin e korrikut të ‘73-shit, me 8 vjet heqje lirie, edhe pse dy autorët e dramës “Njollat e murrme”, apelojnë si në Gjykatën e Rrethit të Tiranës, ashtu dhe atë të Kolegjit Penal për t’iu ulur dënimi. Këto vendime si dhe akuzat kundrejt Jeros dhe Luarasit shohin për herë të parë dritën e botimit, si një përpjekje për të kuptuar mekanizmin se si jepej dënimi, e njëjta skemë; ka kryer krim kundër partisë, agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor të parashikuar në nenin 73, të KP-së. Pas tre vjetësh, i ndarë nga jeta, dosja e dramaturgut është nga ato raste të rralla që tregon gjenezën e lindjes së diktaturës në kërkim të instalimit “të njeriut të ri”. Jero shkroi dramën më të mirë në diktaturë, por deri në vdekje i mbeti varë në qafë dënimi si armik i popullit, ndërsa shumë të tjerë që i shërbyen ideologjisë komuniste gëzojnë të kundërt, edhe në demokraci, nderin si “artistë të popullit”. Botimi i mëposhtëm i vendimeve të gjykatës, bashkë me apelimin që kanë bërë Jero dhe Luarasi, jepet i plotë, që do të ndiqet në ditët në vazhdim me dosjen e procesverbalit në hetuesi për dramën “Njollat e murrme”, arsyet pse u quajt “krim”.



****

Republika Popullore e Shqipërisë

Gjykata e Lartë

“Kolegji Penal”

Nr. 181 i Regj. Themeltar

Nr.172 i vendimit



Vendim

“Në emër të Popullit”



Këshilli gjyqësor i kolegjit penal të Gjykatës së Lartë, i formuar nën kryesinë e:

Lumturie Resnja, anëtare e Gjykatës së Lartë

Sofokli Krongo, anëtar i Gjykatës së Lartë

Petrika Mushi, anëtar i Gjykatës së Lartë



Në seancën e hapët gjyqësore më datë 9/II/1974 mori në shqyrtim çështjen nr. 181 që u përket të gjykuarve:

1. Emin (Minush) Jero, i biri Masarit dhe i Pertefes, i datëlindjes 1932, lindur në Vlorë, banues në Durrës, me origjinë shoqërore nëpunës, me gjendje shoqërore nëpunës arsimtar, i përjashtuar nga partia, me arsim të lartë, i martuar, ka një fëmijë, i padënuar më parë, i arrestuar më 30 prill 1973.

2. Mihallaq Luarasi, i biri i Aleksit dhe i Marjanthit, i datëlindjes 1929, lindur në Korçë banues në Tiranë, me origjinë shoqërore punëtor, me gjendje shoqërore nëpunës, regjisor teatri, ish A. P., me arsim të lartë, i martuar, ka dy fëmijë, i padënuar më parë, i arrestuar më 11 korrik 1973.

Të akuzuar se: Vetëm dhe në bashkëpunim me njëri-tjetrin kanë agjituar e propaganduar kundër pushtetit popullor d.m.th. se kanë kryer krimin e parashikuar nga paragrafi I i nenit 73 të KP-së.

Me vendimin Nr. 367, datë 28/XII/1973 gjykata e rrethit të Tiranës i ka deklaruar të gjykuarve fajtorë dhe në bazë të paragrafit të parë të nenit 73 të KP i ka dënuar Emin Jeron me 8 vjet heqje të lirisë, Mihallaq Luarasin me 8 vjet heqje të lirisë.

Kundër këtij vendimi janë ankuar të gjykuarit, të cilët kanë parashtruar këto shkaqe për prishjen e tij:

Emin Jero - Masa e dënimit është tepër e rëndë. Është treguar i penduar si në hetuesi e gjyq për veprat e kryera. Para arrestimit e ka ndjerë fajin dhe ka kërkuar ndihmë të korrigjohet. Duke qenë në moshë të tillë, ka mundësi që me një dënim më të butë, të vihet në provë e të shlyejë dëmin, që i ka sjellë Partisë e pushtetit.

Mihallaq Luarasi - E ndjen veten krejtësisht fajtor dhe është treguar i penduar për këtë. Në fajësinë e tij në një shkallë të konsiderueshme ka influencuar Todi Lubonja, është i sëmurë dhe duke qenë në moshë 45 vjet, një dënim më i butë do të bënte efektin edukativ dhe do të krijoheshin mundësi që më punë të shlyente fajet e bëra.

Këshilli Gjyqësor i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë

Pasi dëgjoi relacionin e anëtarit Petrika Mushi, mendimin e prokurorit Zaim Myftari për lënien në fuqi të vendimit të gjykatës dhe pasi shqyrtoi e analizoi çështjen në tërësi,

Vëren:

Nga provat që ka administruar gjykata ka rezultuar se të gjykuarit Emin Jero dhe Mihallaq Luarasi kanë propaganduar kundër pushtetit popullor, me qëllim që ta minojnë ose ta dobësojnë atë.

I gjykuari Emin Jero, ashtu sikundër ai ka pranuar, ka filluar aktivitetin e tij armiqësor kundër partisë e shtetit, qysh në vitin 1959, duke u vënë në opozicion me vijën e partisë, ai i ka thënë dëshmitarit Hysni Çyrbja se kuadrot kryesore të ushtrisë gjoja janë të paafta për të drejtuar. Dëshmitarit të sipërm i ka folur dhe kundër pikëpamjeve të partisë lidhur me problemin e Kosovës, si dhe kundër Josif Stalinit.

Për këtë aktivitet armiqësor; ashtu sikundër ka rezultuar, i gjykuari Emin është përjashtuar nga partia dhe është këshilluar që të heqë dorë nga kjo rrugë.

Gjykimi i çështjes, tregoi se i gjykuari jo vetëm që nuk kishte hequr dorë, por se e kishte thelluar këtë aktivitet armiqësor dhe më tepër.

I gjykuari Emin së bashku dhe me të gjykuarin tjetër Mihallaq Luarasi, prej kohe janë vënë në opozicion me vijën e partisë dhe kanë propaganduar kundër politikës, e masave të ndryshme që ka marrë partia për revolucionarizimin e vendit.

Ata kanë folur me persona të ndryshëm si dhe midis tyre kundra sistemit tonë socialist, që sipas tyre, ky sistem justifikohet vetëm për vendet e prapambetura, për kontradiktat që gjoja lind vetë ky sistem, për jetesën gjoja jo të mirë të artistëve dhe shkrimtarëve të vendit tonë, dhe duke bërë krahasime me jetën që bënin artistët e shkrimtarët në vendet borgjeze, mburrte këto të fundit.

Të dy këta të gjykuar, veçmas e bashkërisht përveç propagandës armiqësore edhe nëpërmjet veprave të tyre letraro-artistik.

Ata, sikundër kanë pranuar dhe vetë, kanë propaganduar që njerëzit duhet të drejtonin sytë nga arti borgjez modernist, veçanërisht nga ai amerikan, sepse sipas tyre, në vendin tonë kjo mungonte dhe se populli jonë nuk e ka pasur traditë artin.

I gjykuari Mihallaq ka rezultuar se ka folur me persona të ndryshëm, duke nënvleftësuar dramaturgët dhe regjisorët e vjetër.

Ai, me qëllime armiqësore i ka folur piktorit Andrea Themeli, që të mos qëndronte, sipas tij, arkaik, por të orientohej nga piktura moderne. I gjykuari me pretekst “t’i përshtatemi kohës” ka orientuar persona të ndryshëm të artit që të kopjonin nga Perëndimi dhe të zbatonin metodat borgjeze në art.

Përveç sa sipër i gjykuari Mihallaq, ashtu sikundër ka vënë vetë në dukje ai, ka zhvilluar një sërë biseda me karakter armiqësor për kundra udhëheqjes së partisë.

Në këto rrethana cilësimi i veprës në bazë të paragrafit I të nenit 73 të KP është i drejtë.

Fajësia e të gjykuarve ka rezultuar e provuar me një sërë dëshmitarë të pyetur në hetuesi e në gjyq, si dhe me shpjegimet që kanë dhënë vetë të gjykuarit të cilët kanë pranuar plotësisht fajësinë e tyre.

Pretendimet e të gjykuarve lidhur me një masë më të butë dënimi, nuk është e bazuar.

Të gjykuarit ashtu sikundër ka rezultuar, kanë një kohë të gjatë që ushtrojnë aktivitet armiqësor kundër partisë e pushtetit.

Ata, ndonëse të këshilluar dhe të kritikuar ashpër për qëndrimet e tyre në opozicion me vijën dhe orientimet e partisë, me konsekuencë kanë vazhduar rrugën e tyre kriminale dhe armiqësore ndaj pushtetit popullor.



Për këto arsye:

Këshilli gjyqësor i kolegjit penal të gjykatës së lartë në mbështetje të nenit 313 pika 1 të K.Pr.P.

Vendosi: Lënien në fuqi të vendimit nr. 567, datë 28/XII/ 1973 të gjykatës popullore të rrethit të Tiranës.

Tiranë, më 9/II/ 1974

Kryesues: L. Resnja

Anëtar: P. Mushi, S.Krongo



****

Republika Popullore e Shqipërisë

Gjykata e rrethit Tiranë

Nr.513. Rgj.themeltar



Vendim

Në emër të Popullit

Gjykata e Rrethit Tiranë e përbërë prej:

Irakli Bozo –Kryetar

Mynyvere Shuteriqi-Nd.gjyqtare

Jordan Shano-Nd.Gjyqtar



Të asistuar prej sekretarit Sadim Memo, me pjesëmarrjen e Prokurorit Vladimir Kristo, më datën 27 e 28 dhjetor 1973 mori në shqyrtim në seancën gjyqësore me dyer të hapura çështjen penale Nr. 513 që iu përket të pandehurve:

1)Emin (Minush) Jero: i biri i Masarit dhe i Pertefës, i datëlindjes 27/06/1932, lindur në Skelë të Vlorës, banues në Durrës, Lagjja nr. Rruga “Ali Redha”, Nr.7, me origjinë dhe gjendje shoqërore nëpunës, në profesion arsimtar, me arsim të lartë, i martuar, ka një fëmijë i padënuar më parë, i përjashtuar nga partia, oficer në rezervë, i arrestuar më datën 30 Prill 1973.

2) Mihallaq Luarasi: i biri i Aleksit dhe i Marjanthit, i datëlindjes 12/09/1929, lindur në Korçë, banues në Tiranë, Lagja Nr. 8 Rruga Brigada VIII, S., Nr.7 me origjinë shoqërore punëtor, me gjendje shoqërore nëpunës, me profesion regjisor teatri, me punë në Teatrin e Korçës, dhe në Teatrin Popullor Tiranë, me arsim të lartë, i martuar, ka dy fëmijë, ish anëtar partie, pa dënuar më parë, shërbimin ushtarak nuk e ka kryer, i arrestuar më datën 11 korrik 1973.

Të akuzuar se vetëm dhe në bashkëpunim me njëri-tjetrin kanë kryer krimin e agjitacionit e të propagandës kundra pushtetit popullor të parashikuar nga neni 73/I të KP.

Gjykata mbasi verifikoi materialet e hetuesisë, provat e marra gjatë zhvillimit të gjykimit, pasi dëgjoi Prokurorin kërkoi që dy të pandehurit të deklarohen fajtorë për krimin e agjitacionit dhe propagandës kundra pushtetit popullor dhe në bazën të paragrafit I të nenit 73 të KP të dënohen:

Emin Jero, me 10 vjet heqje të lirisë.

Mihallaq Luarasi me 9 vjet heqje të lirisë.

Pasi dëgjoi mbrojtjen dhe fjalën e fundit të dy të pandehurve, të cilët kërkuan mëshirë:



Vëren

Gjatë gjykimit të çështjeve u vërtetuan se të pandehurit Emin Jero dhe Mihallaq Luarasi kanë propaganduar kundër pushtetit popullor, me qëllim që ta minojnë ose ta dobësojnë atë.

I pandehuri Emin Jero pranoj para Gjykatës se aktivitetin e tij armiqësor e ka filluar që nga viti 1959. Ai duke dashur të vihet në pozita armiqësore me politikën e Partisë së Punës së Shqipërisë dhe të Qeverisë, ka thënë se kuadrot kryesorë të ushtrisë sonë ishin të paaftë për të drejtuar ushtrinë tonë popullore dhe se ata duheshin hequr. Këtë gjë i pandehuri e ka biseduar me dëshmitarin Hysni Çyrbja. Po këtij dëshmitari i pandehuri i ka folur kundër pikëpamjeve të Partisë së Punës së Shqipërisë që përcaktoheshin në fjalimin e Sekretarit të parë të K.Q të Partisë e Punës Shqipërisë lidhur me problemin e Kosovës.

I pandehuri pranoi para gjykatës se dëshmitarët e sipër përmendur i ka folur kundër Josif Stalinit.

Për këtë veprimtari armiqësore, Emin Jero u përjashtua nga Partia e Punës Shqipërisë dhe u këshillua që të hiqte dorë nga veprimtaria e tij armiqësore.

Gjatë gjykimit u vërtetua se i pandehuri jo vetëm që nuk hoqi dorë nga veprimtaria e tij kriminale, por përkundrazi filloi të propagandojë kundër pushtetit popullor edhe në persona të tjerë.

Ai ka folur kundër demokracisë popullore dhe zgjedhjeve elektorale. I pandehuri Emin Jero mbasi është njohur me rrymat e idealiste-borgjeze në art, është përpjekur t’i propagandojë ato në persona të ndryshëm, duke pretenduar se gjoja këtyre rrymave reaksionare u takonte e ardhmja dhe se ato japin liri në rrethet letrare-artistike.

Gjatë gjykimit u provua se i pandehuri Emin Jero ka propaganduar kundër politikës së Partisë dhe Qeverisë së Republikës Popullore Shqipërisë për revolucionarizimin e vendit. Ai ka propaganduar në persona të ndryshëm se liberalizmi kishte ardhur si rezultat i zbatimit të vijës së masave dhe se kjo krijonte shthurje dhe mungesë të disiplinës. Një propagandë të tillë i pandehuri e bënte me qëllim që të diskreditonte politikën e drejtë të Partisë së Punës Shqipërisë, lidhur me zbatimin e vijës së masave. I pandehuri duke dashur të mbrojë pikëpamjet e revizionistëve ka thënë se socializmi justifikohet vetëm për vendet e prapambetura si Shqipëria, Kina, kurse format e përdorura në Bashkimin sovjetik nuk janë revizioniste. Ai duke dashur të propagandojë pikëpamjet armiqësore të revizionistëve i ka thënë Xhevdet Mihalajt duhet të lidhë marrëdhënie diplomatike me Bashkimin Sovjetik, megjithëse e dinte qëndrimin e Qeverisë Shqiptare mbi këtë çështje, kurse dëshmitarët B. Havarit, me qëllim të caktuar armiqësor, i ka folur kundër revolucionit kultural në Kinë, duke përdorur fjalë përçmuese.

Gjatë takimit u provua se i pandehuri Emin Jero, së bashku me të pandehurin Mihallaq Luarasin që nga vera e vitit 1969, kanë filluar së bashku aktivitetin e tyre armiqësor, duke propaganduar kundra pushtetit popullor. Të dy këta të pandehur përveç propagandës armiqësore që kanë zhvilluar me persona të ndryshëm, kanë përhapur pikëpamjet e tyre armiqësore edhe nëpërmjet veprave letrare, artistike të tyre. Të dy të pandehurit pranuan para gjykatës se kanë biseduar se për zhvillimin e artit në Shqipëri duhej të udhëhiqeshin nga arti borgjez perëndimor dhe të kopjonin rrymat moderniste të kohës. Këto pikëpamje antisocialiste dhe antikombëtare i kanë propaganduar në persona të ndryshëm dhe i kanë zbatuar në krijimtarinë e tyre letrare artistike si në “Njollat e murrme” në festivalin e XI të Këngës në radio, në operën “Traviata” në dramën “Orfeu zbret në ferr”. Këta kanë thënë se artistët në Republikën Popullore të Shqipërisë nuk ishin të lirë të shprehnin në veprat e tyre realitetin objektiv dhe se gjoja ata shkruanin ato që diktoheshin.

Të dy të pandehurit duke dashur t’i kundërvihen kritikës që bëri shtypi i Partisë, dramës “Njollat e Murme”, kanë zhvilluar bisedën armiqësore. Ata kanë thënë se vepra e tyre u kritikua sepse gjoja kishte shqetësime për udhëheqësin e Partisë së Punës Shqipërisë, sepse nuk gjente zgjidhje problemi i inteligjencës dhe në këtë mënyrë të dy të pandehurit janë shprehur se kjo kontradiktë në socializëm nuk gjen zgjidhje. Të dy të pandehurit duke dashur të propagandojnë kundër unitetit të udhëheqjes së partisë dhe të punës kolegjiale, kanë folur në persona të tjerë, se në sistemin socialist, nuk ka udhëheqje kolegjiale, vendos udhëheqësi kryesor dhe se me ndryshimin e tij, ndryshon edhe kursi politik dhe se një gjë e tillë ndodh edhe në Shqipëri.

Gjatë gjykimit u vërtetua se i pandehuri Mihallaq Luarasi në kundërshtim me vijën dhe orientimin e Partisë Punës Shqipërisë lidhur me zhvillimin e artit dhe letërsisë në Shqipëri, ka propaganduar pikëpamjet e tija armiqësore. Ai u ka thënë dëshmitarëve Lutfi Zykës, Hamza Kociut, Kristaq Jorgjit, Thimi Pustecit se në Shqipëri nuk ka art, nuk ka tradita, duke nënvleftësuar në mënyre përbuzëse regjisorët dhe dramaturgët e vjetër shqiptarë, dhe se për zhvillimin e artit skenik dhe përgjithësisht të arteve të tjera ka thënë se duhet shikuar dhe marrë nga perëndimi dhe sidomos nga arti amerikan. Ai ka propaganduar që edhe në teatrin tonë duhej të futej drama absurde. I pandehuri Mihallaq Luarasi pranoi se i ka thënë piktorit Andrea Themelit të mësonte nga piktorët borgjezë të perëndimit, të mos qëndronte arkaik dhe në veprimtarinë e tij të udhëhiqej nga piktura moderniste dekadente e Pikasos. Ai ka qenë kundër udhëheqjes së partisë në art dhe ka propaganduar që drejtorët e teatrove nuk duhesh të ishin njerëz politikë por vetëm kuadro të specializuara.

I pandehuri pranoi se ishte kundër metodës së realizmit socialist e cila sipas tij ishte një metodë e vjetërsuar dhe që duhej zëvendësuar me një metodë të re që të përgjigjej kërkesave të kohës.

Gjatë gjykimit u provua se i pandehuri Mihallaq Luarasi ka propaganduar me qëllime armiqësore jetesën e mirë të artit të shteteve borgjeze-revizioniste dhe ka kritikuar mënyrën e jetesës së shpërblimit të artistëve shqiptarë. Ai ka propaganduar zbutjen e luftës së klasave.

Gjatë gjykimit u vërtetua se gjatë një vizitë që ka bërë i pandehuri Mihallaq Luarasi së bashku me Emin Jeron dhe Todi Lubonjës në formën e shtyllës, ka shprehur pakënaqësinë ndaj jetesës së punëtorëve, duke thënë se ata jetonin si personazhet e fundërrinave të Gorkit.

I pandehuri Mihallaq Luarasi pranoi para gjykatës se ai së bashku me mikun e tij Todi Lubonjën kanë zhvilluar biseda armiqësore kundër udhëheqjes së Partisë dhe kundër vijës politike dhe ideologjike të partisë në art, ashtu edhe në fusha të tjera.

Fajësia e të dy të pandehurve u provua me thëniet e dëshmitarëve Hysni Çyrbja, Barcallah Havari, Ilia Dede, Xhevdet Mahilaj, Lutfi Zykës, Kristaq Jorgji, Hamza Koçiu. Andrea Themeli, Thimi Pusteci, Mihal Hanxhari, si dhe me pohimet e tyre. Gjykata në caktimin e dënimit ka parasysh rrezikshmërinë e theksuar shoqërore të veprës, si dhe atë të dy të pandehurve, të cilët për një kohë të gjatë kanë propaganduar kundër pushtetit popullor.



Për këtë arsye

Gjykata Popullore e Rrethit të Tiranës në bazë të neneve 219 e 284 të K.Pr.Penale:

Vendosi

Të deklarojë fajtorë të pandehurit Emin Jero dhe Mihallaq Luarasi për krimin e agjitacionit dhe propagandës kundër pushtetit popullor dhe në bazë të paragrafit I të nenit 73 të KP së rrethit

Emin jero me 8 (tetë) vjet heqje të lirisë dhe

Mihallaq Luarasin me 8 (tetë) vjet heqje të lirisë.

Vuajtja e dënimit për Emin Jeron fillon nga data 30 prill 1973, kurse për Mihallaq Luarasin fillon nga 11 korrik 1973

Kundër vendimit të sipërm mund të bëhet ankim ose protestë në Gjykatën e Lartë, brenda 5 ditëve nga shpallja e tij.

Tiranë, më 28 dhjetor 1973


09/02/2009

--



--







kush eshte qo ..

Mynyvere Shuteriqi-Nd.gjyqtare

??
ka te bënj me dhimiter Shyteriqin mo?

[Brari]

Luarasi: Pse Enveri ndaloi “Njollat e murrme”

INTERVISTOI: VIOLETA MURATI



Rrëfimi i regjisorit Mihallaq Luarasi; çfarë ndodhi me dramën “Njollat e murrme”, goditja e papritur nga udhëheqësit e lartë të vendit. Në vitin 1968, në Festivalin e katërt të Teatrit në Tiranë rrëmben të gjitha çmimet dhe Flamurin e Festivalit, një ditë më pas Enver Hoxha jep urdhër për ndalimin e dramës si manifestim i liberalizmit; Rikthehet çështja “Jero”, plenumi i katërt burgos për 8 vjet në Ballsh dramaturgun Jero dhe regjisorin e saj, Mihallaq Luarasi. Mbyllet këtu historia e dramës, duke sjellë për herë të parë edhe dëshminë e protagonistit të saj, në rolin kryesor, aktorit Vangjush Furxhi: Jero denoncoi diktaturën, si Brehti nazizmin



Mbi një kuti shkrepëse një vizë ovale tregonte rrugën... përfytyrimi i skenës që lindi mes dramaturgut Minush Jero dhe regjisorit Mihallaq Luarasi qe goditje e menjëhershme... Spektatorët mbajnë mend se për herë të parë u ndeshën direkt me skenën pa perde. Kjo ishte drama “Njollat e murrme”. Premiera në Korçë pati shumë sukses. Edhe në Tiranë, në Festivalin e katërt të Teatrit drama fitoi Flamurin e Festivalit, e rrëmbeu të gjitha çmimet. Gjithë byroja politike e dyndur në sallë tha fjalët më të mira, i lavdëroi autorët edhe Mehmet Shehu. Kjo ndodhi të dielën e 1968, derisa të hënën në mënyrë të pazakontë kërkon ta shohë shfaqjen Enver Hoxha. “Kjo shfaqje është një vepër revizioniste dhe mishëron manifestimin e liberalizmit në Shqipëri”, u desh kjo fjali e diktatorit që suksesi të mbyllej brenda një dite. Drama u izolua për t’u mos u shfaqur kurrë më. Ndërsa viti ’73 riktheu çështjen “Jero”. Dramaturgu Minush Jero dhe regjisori Mihallaq Luarasi arrestohen duke u dënuar me 8 vjet burg.

Kjo një është nga rrëfenjat e pazakonta, që mbërrin pas vdekjes së dramaturgut të heshtur Minush Jero. Ai që paralajmëroi, e na dha shenjat e para të lindjes së diktaturës mori vetëm një tufë lule, simbolikisht, nga Teatri Kombëtar i Tiranës.

“Do të mjaftonte veç një nga shembujt e shumtë, ai i dramaturgut M. Jero, për t'u bindur. Gjithë Shqipëria e asaj kohe e mori vesh fatin e Minush Jeros, autorit të dramës "Njollat e murrme", jeta e të cilit u shkatërrua ngaqë në premierën e dramës shkuan Enver Hoxha me të shoqen. Pas zemërimit të tij kundër dramës, autori bashkë me regjisorin njohën internimin, burgun, ferrin. Me një kurajë të çuditshme, autorja e kujtimeve dhe bashkëautorja e fatkeqësisë së M. Jeros, shkruan se shkaku i dënimit nuk ka qenë Enver Hoxha, por juria, e cila nuk e paska ndihmuar autorin ta përmirësonte veprën sipas vërejtjeve të shokut Enver!”, - ka shkruar Kadare në një intervistë.

Por “Njollat e murrme” nuk ishte drama e parë për Jeron. Luarasi ka kujtuar edhe dramën “Jashtë bie shi”, e cila u arrit të botohej vetëm në revistën e asaj kohe “Nëntori”, por që nuk u vu në skenë, nuk u lejua. Drama tjetër “I pamposhturi” arriti të jepej vetëm premierë në Korçë, duke u ndaluar më vonë me argumentin se po i bënte karshillëk partisë. “Në teatrin tonë, në atë kohë, në përgjithësi zotëronte një skematizëm ku ngrihej në idil personazhi kryesor, dhe kërkohej medoemos heroi, të cilit duhej t’i jepej toni”, - thotë Luarasi. Dhe pikërisht tek “Njollat e murrme” mungonte heroi pozitiv dhe kjo ishte një antitezë e demagogjisë komuniste.

Revolucioni psikologjik i Jeros kundërshtonte krejtësisht “njeriun e ri” të partisë, duke mohuar ekzistencën e tij. “Ai prirej vetëm tek filozofia se njeriu është njeri dhe nuk ka transformim të tij. Si dramaturg ai ishte me një botë të brendshme krejt origjinale, pikërisht këtë kërkonte të zbërthente dhe në teatër. Atë çka i sugjeronte vetë jeta, realiteti, ishte fokusi i dramës së Jeros. Ndërsa kishte guximin, vullnetin për t’i thënë gjërat e vërteta”, - tregon regjisori Luarasi. Regjisori rrëfen nga dita që lindi “Njollat e murrme” deri në izolimin dhe burgosjen së bashku me dramaturgun Minush Jero.



Çfarë kujtoni nga njohja për herë të parë me dramaturgun Minush Jero?

Në atë kohë, ishte viti 1960, isha regjisor në Teatrin e Korçës. Ishte bërë një traditë që gjatë gjithë verës dilnin nëpër Shqipëri për të xhiruar drama. Dhe përfundova në Durrës. Aty takoj dramaturgun Minush Jero, të cilin e pyes për ndonjë dramë. Ndërkohë që ai sapo kishte përfunduar dramën “Njollat e murrme”, që nxitoi të ma tregonte duke më kërkuar dhe mendimin për të. Më la një përshtypje të madhe ajo vepër. Ishte një vepër e fuqishme, duhej thënë se ishte një dramë shumë e mirë. Nuk hezitova, por menjëherë i propozova Minushit për ta vënë në skenën e teatrit të Korçës. I kërkova diçka për të shkruar, por ai s’kishte fletë më vete, ndërsa i mora kutinë e shkrepëses dhe aty bëra një vizë ovale, duke krijuar përfytyrimin skenografik, që për mua ishte i pari dhe i fundit sa kohë jam në teatër.



Mbas këtij prezantimi, si u vendos vënia në skenë e dramës, a u pranua menjëherë?

Në atë kohë kishte rregulla që duheshin kapërcyer, kjo do të thotë që vepra duhej të shikohej nga partia dhe pastaj të vendosej për vënien në skenë. Në atë kohë, Todi Lubonja që ishte sekretari i dytë për çështjet ideologjike, e lexoi veprën dhe vërejti se kishte “pak spec”, po ta shikonin ata “lart”. Sidoqoftë, u vendos që të vihej në skenë, pasi bërë dhe ca vërejtje Fadil Paçrami, të cilat nuk ishin shumë themelore për veprën. Kështu u vendos që “Njollat e Murrme” të vihej në skenë.

Në vitin 1968 u realizua premiera e dramës në teatrin e Korçës, një vepër që u prit shumë mirë nga publiku. Mund të thuhet se pati duartrokitje të zgjatura për shumë minuta. Por vepra kishte një mangësi që vetëm unë si regjisor e vura re, pasi një nga personazhet ishte aktore fillestare, amatore. Ndaj vendosëm që të thërrasim aktoren e Teatrit Popullor nga Tirana, Edi Luarasin. Ndërsa dy personazhet, njëri kryesor, ishte Vangjush Furxhi dhe tjetri Minella Borova, në një rol dytësor. Më pas kjo shfaqje do të përfaqësonte Korçën në festivalin e 4-t të dramës që organizohej në Tiranë, prej të cilit na ndanin dhjetë ditë.



Ishte pikërisht Festivali i Teatrit që u bë në Tiranë që i dha goditjen kësaj shfaqjeje, mund të na thoni si ndodhi?

Drama “Njollat e murrme” ishte shfaqja e fundit që mbylli festivalin. Ndërsa në mbrëmje do të jepeshin çmimet. Kjo dramë arriti t’i rrëmbejë të gjitha trofetë që nga dramaturgu më i mirë, regjisori, aktori etj., deri në vlerësimin e lartë me “Flamur”. Mos harrojmë se në atë kohë dramaturgjia shqiptare kishte një brez dramaturgësh dhe regjisorësh që konkurruan me nivel të lartë profesional. Pra pas mbarimit të festivalit, për nder të marrjes së çmimit siç ishte tradita, shfaqja u dha edhe njëherë. Ndërkohë që u bë edhe një ceremoni e madhe në Shtëpinë e Oficerëve. Por papritur, të hënën kur në teatër sot e kësaj dite nuk jepet shfaqje, u kërkua nga lart që ajo të shfaqej sërish. Sepse Enver Hoxha kërkonte ta shihte vetë. Kjo na dogji të gjithëve, pasi nuk kishte ndodhur ndonjëherë dhe e parandjemë se diçka kishte ndodhur. Një natë më parë në sallë ishte e pranishme e gjithë byroja politike, vetëm Enveri mungonte. Ai vinte rrallë në teatër,dhe mund të thuhej se deri në atë kohë ai gjithsej katër shfaqje kishte parë. Ndaj kjo na bëri mjaft përshtypje. Dikush ia kishte sugjeruar ta shikonte shfaqjen dhe ky mendohej të ishte Ramiz Alia. Mbaj mend që gjatë shfaqjes të gjithë i kishim sytë nga llozha ku ishte ulur Enveri. Këtu ndodhi katastrofa. Shfaqja u ndalua duke u quajtur revizioniste, që shkon në kundërshtim me ideologjinë e Partisë, dhe që nxin realitetin. Prej kësaj, ministrin e atëhershëm të Kulturës dhe Arsimit, Thoma Delianën, e dërgojnë bari, vetëm pse kish lejuar dhënien e shfaqjes.



Shfaqja ndalohet, dihet që është bërë një mbledhje e madhe, çfarë mbani mend nga kjo ngjarje, si protagonist i saj?

Gjithmonë në këto festivale në Pallatin e Kulturës bëheshin diskutime. Para se kjo shfaqje të ndalohej, të gjithë artistët thanë fjalët më të mira. Për rreth një orë kanë përgëzuar dramaturgun. Mbaj mend që mjeshtri i teatrit, Kujtim Spahivogli, tha se “kjo shfaqje ishte gol në minutën e fundit”, ndërsa dramaturgu i njohur, Fadil Kraja, u shpreh se shfaqja ishte “kapak floriri”. Por mbasi Enveri e pa shfaqjen, dhe e hodhi poshtë, u vendos që të bëhej një mbledhje e madhe në Ministrinë e Kulturës për të analizuar këtë “shkarje të tmerrshme”. Madje, kujtoj që e thërritën Fadil Krajën me telefon që të paraqitej urgjent në Tiranë dhe ai kishte pyetur se për çfarë e kërkonin, ndërsa përgjigjja që mori ishte: “Për atë lëvdatën kapaku i floririt”. Por gjëja më e çuditshme që ndodhi ishte se të gjithë ata që e përgëzuan u kthyen në të kundërt. U bë një zhburrërim i tmerrshëm. Detyrimisht ata duhej të kthenin fletën, sepse dihej si e pësonin. Por për fat, shfaqja vetëm u izolua. Kjo, sepse në atë kohë ende nuk ishin pjekur kushtet politike, siç ndodhi më vonë dhe për momentin nuk u shkua më gjatë, që të merrej ndonjë masë e rëndë.



Kjo ishte goditja e parë, që shkaktoi vetëm izolimin e shfaqjes, por çështja u rihap në plenumin e katërt. Pse u rikthye çështja e dramaturgut Minush Jero, ku njëkohësisht u vutë dhe ju në epiqendër?



Para nisjes së goditjes së madhe të qershorit, në ’73, kur u mbajt plenumi i katërt, në janar u dha sinjali i parë. Ishte fjalimi i Enver Hoxhës në Kuvendin Popullor. Ai ka folur shumë gjatë, ku u përfshi teatri dhe konkretisht drama. Që nga ai muaj nisi fushata dhe në qershor u mbyll me arrestimet dhe dënimet më të papara që mund të kenë ndodhur ndonjëherë. Menjëherë, në teatër, i pari që u godit ishte Minushi. Na arrestuan të dyve, duke na dënuar me 8 vjet në burgun e Ballshit. Këtu u mbyll kjo histori, gjithashtu dhe historia e dramës “Njollat e Murrme”.



Si dramaturg, për çfarë pikaste karakteri i Jeros?



“Njollat e murrme” nuk ishte drama e parë. Një dramë shumë e mirë ishte “Jashtë bie shi”, që u arrit të botohej vetëm në revistën “Nëntori”, por që nuk u vu në skenë, sepse nuk u lejua. Pastaj erdhi drama “Njollat e murrme”. Ndërsa drama “I pamposhturi” arriti të jepej vetëm premierë në Korçë, duke u ndaluar më vonë me argumentin se i bënte karshillëk Partisë. Në teatrin tonë, në atë kohë, në përgjithësi zotëronte një skematizëm ku ngrihej në idil personazhi kryesor, dhe kërkohej medoemos heroi, të cilit duhej t’i jepej toni. Pikërisht tek “Njollat e murrme” mungonte heroi pozitiv dhe kjo ishte një antitezë me të cilën binte ndesh. Ndërkohë partia thoshte se kishte ndërtuar njeriun e ri, kurse Minushi thoshte se nuk ka njeri të ri. Ai prirej vetëm tek filozofia se njeriu është njeri dhe nuk ka transformim të tij.

Si dramaturg ai ishte me një botë të brendshme krejt origjinale, pikërisht këtë kërkonte të zbërthente dhe në teatër. Atë çka i sugjeronte vetë jeta, realiteti, ishte fokusi i dramës së Jeros. Ndërsa kishte guximin, vullnetin për ti thënë gjërat e vërteta.



Vangjush Furrxhi, për dramën “Njollat e murrme”, në rolin kryesor të mjekut



“Jero si Brehti, ndaj u dënua”



Në rolin kryesor të mjekut, aktori Vangjush Furrxhi e ka quajtur dramën “Njollat e murrme” si kulmin e karrierës së tij dhe njëkohësisht si një nga dramat më tronditëse të teatrit shqiptar. Kjo, për faktin se godiste direkt dobësitë e sistemit dhe se solli elementë që nuk i kishte pranuar dhe nuk mund t’i pranonte diktatura në art.

“Spiunët” e Brehtit i ka kujtuar aktorit kjo dramë. Paralelizmi i dhunës ndaj individit, krejt siç bëri Hitleri, nuk mund të pranohej nga diktatori shqiptar. Në një intervistë, pak kohë para vdekjes, Furrxhi tregon atmosferën e asaj kohe kur u realizua premiera “Njollat e murrme”

***

Çfarë kujtoni nga ngjarja e izolimit të dramës “Njollat e murrme”?

“Drama e Minush Jeros “Njollat e murrme” krijoi shqetësime për censorët, me regjisor dhe skenograf Mihal Luarasin. Ky ishte një nga kulmet e teatrit të Korçës. Shfaqja ishte një tronditje jo vetëm për teatrin, por edhe për kulturën shqiptare. Ajo prekte e godiste jo vetëm dobësitë e sistemit, por njëkohësisht edhe në nivelin artistik ishte diçka e veçantë. Sillte element të reja në teatër. Ishin ato elemente, të cilat diktatura nuk i kishte pranuar dhe nuk i pranonte në art. Ndaj, ajo u tregua e ashpër ndaj kësaj shfaqjeje. Kështu që si autorin edhe regjisorin i priti burgu e internimi, ndërsa të tjerët u shkruan në listat e zeza”.



Cili ishte roli juaj në këtë dramë?

“Kisha rolin kryesor, atë të Luanit, ku Edi Luarasin e kisha bashkëshorte. Shfaqja fliste për regjisurën dhe skenografinë me detaje të veçanta. Thelbi i saj ishte: në një familje intelektuale, djali i tyre, gjimnazist prirej e nxiste ato dukuri që shoqëria perëndimore kishte kohë që i përjetonte, si gëzimin e një jete të lirë. Ai donte që këtë liri ta përçonte në qenien e tij dhe sigurisht edhe në shoqëri. Djali detyrohej t’i ndrydhte këto veprime, por edhe familja dridhej nga pëlqimet e jetës perëndimore të djalit të tyre. Kujtoj një detaj: të dy, burrë e grua, të ngujuar në rehatinë familjare, luftonin për të mos u prekur kjo mirëqenie, sado e pakët.

Kur vinte puna që ky komfort prekej, ata ishin gati ta bënin zap edhe fëmijën e tyre. Ndaj kësaj mendësie ngrihej autori, regjisori, e gjithë trupa. Ky detaj i ngujimit në poltronat dhe në kolltukët e tyre është një akuarium. Ky element i ri që futej në familje, bënte që ata t’ia mbyllnin gojën djalit e biseda familjare mos të dilte jashtë dyerve të shtëpisë.

Këtu mund të bëjmë përafri me dramën e Brehtit, “Spiunët”. Në dramën e Brehtit, zhvilloheshin ngjarje burrë, grua, fëmijë. Diskutohej në familje në pozita të barabarta, por defektet e sistemit të nazizmit, luterizmit, në një formë apo në një tjetër, viheshin në dukje. Kur fëmija, pasi dëgjon këto biseda del jashtë, prindërit lemeriseshin, se kujtonin se mos merreshin vesh mendimet e tyre nga brigadat naziste.

Kritikat ishin të zakonshme për problemet e nazistit në atë kohë, por tmerri që kishte futur Hitleri, dhuna që ushtronte nazizmi ndaj individit, ishte kaq e fuqishme, sa edhe elementët më të zakonshëm që shfaqeshin në shtëpi ngjallnin në psikologjinë e individit tmerr e panik.

Pra, marrëdhëniet burrë-grua e fëmijë te “Njollat e murrme” të kujtonin veprën “Spiunët” të Brehtit. Kjo lloj dramaturgjie s’kishte si mos ta prekte sistemin e diktaturës. Ndaj kësaj “të qëlluare” që i bënë sistemit, krijuesit bashkë me aktorët bënë që diktatura të mbante qëndrim. Te drama “I pamposhturi” e Minush Jeros, që në titull duket pasoja e krijuesit ndaj atij projekti që kishin në shfaqjen e parë, pra te “Njollat e murrme”. Kjo tregon se si krijuesi ashtu edhe regjisori nuk u tërhoqën, por vazhduan më tej punën kundër diktaturës. Por diktatura dhe censura e saj e ndjenë cenimin e tyre dhe në Plenumin IV morën masat urgjente, duke vendosur nëpër listat e zeza elementët progresistë të artit të asaj kohe, të cilët i mbuluan me njolla nëpër biografi, si elementë të paformuar”.



Ismail Kadare: Nexhmija, bashkëautorja e fatkeqësisë së Jeros



“Do të mjaftonte veç një nga shembujt e shumtë, ai i dramaturgut M. Jero, për t'u bindur. Gjithë Shqipëria e asaj kohe e mori vesh fatin e Minush Jeros, autorit të dramës "Njollat e murrme", jeta e të cilit u shkatërrua ngaqë në premierën e dramës shkuan Enver Hoxha me të shoqen. Pas zemërimit të tij kundër dramës, autori bashkë me regjisorin njohën internimin, burgun, ferrin. Me një kurajë të çuditshme, autorja e kujtimeve dhe bashkautorja e fatkeqësisë së M. Jeros, shkruan se shkaku i dënimit nuk ka qenë Enver Hoxha, por juria, e cila nuk e paska ndihmuar autorin ta përmirësonte veprën sipas vërejtjeve të shokut Enver!”, - ka thënë Kadare në një intervistë.



Dënimi i Jeros, vendimi për në hetuesi



Vendim



“Mbi marrjen si të pandehur”



Në Tiranë, më 13. 5. 1973



Unë, Elbam Gjika, hetues në Ministrinë e Punëve të Brendshme, mbasi studiova materialet në ngarkim të Emin Mazar Jeros;



Konstatova



Emin Mazar Jeros është arrestuar më datë 30 prill 1973, mbasi duke qenë element armik, zhvillonte agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor në persona të tjerë.

Veprimtaria armiqësore që i përmenduri ka zhvilluar, dokumentohet plotësisht nga dokumentet që përmban dosja dhe parashikohet si krim nga neni 73/I i Kodit Penal.

Duke mbështetur mbi sa sipër dhe konform nenit 144 e K. Pr. Penale:



Vendosa

Që Emin Mazar Jeros ta marr të pandehur për krimin e agjitacionit e propagandës armiqësore që parashikohet nga neni 73/I i K. Penal.



Ky vendim t’i njoftohet të arrestuarit.

Hetuesi

Elhan Gjika



Vendimi m’u njoftue më datë 13.5.1973

Emin Mazar Jeros






11/02/2009

standart

[Brari]

Luarasi: Unë dhe Jero revizionistë, donim socializmin e përsosur

VIOLETA MURATI



Ata ishin komunistë. Nuk kishin ndërmend të përmbysnin sistemin socialist. Regjisori Mihallaq Luarasi, një nga protagonistët e mbijetuar të “Njollave të murrme”, pohon se gjithçka ka thënë Jero në hetuesi ka qenë e vërtetë dhe jo spiunllëk, sepse nuk funksionin si grup armiqësor, që ishte kundër vijës së partisë apo që kërkonin përmbysjen e sistemit. Jero, si një njeri që familja sot i ruan të paprekur gjithë librat e Marksit dhe Leninit, e njihte në mënyrë të përsosur filozofinë politike të këtij sistemi. Ndaj Jero kundërshtonte, pasi shikonte se ndërtimi i sistemit që po instalohej në Shqipëri ishte në kundërshtim me sistemin filozofik që ai kishte lexuar nëpër libra.

Pikërisht, ashtu siç pohon dhe Luarasi, ata kërkonin përsosjen e sistemin socialist, duke vënë në dukje të metat e tij. Por këto të meta binin ndesh me politikën diktatoriale që po instalonte Enver Hoxha. A ishte vërtet ideali i tyre komunist që i vuri në kundërshtim me sistemin apo sistemi që po vinte ishte ekzatësisht komunist dhe do s’do aty të shpinte - tek diktatura. Mihallaq Lurarasi për herë të parë në një rrëfim të rrallë politik, se çfarë kuptonin ata me sistemin politik komunist dhe pse e pranonin atë, po pa bërë kompromis. Koshienca e tyre se çfarë po gatitej për 50 vjet, duket se nuk përputhej me idealin që ata kishin krijuar. Edhe pse procesit të tyre hetimor iu qep edhe “grupi armiqësor” i Todi Lubonjës, për lëvizjen liberale që po përhapej, është e qartë se Luarasi ka arsye ta kundërshtojë se nuk kanë qenë të ndikuar prej tij. Veç faktit se lëvizja e Lubonjës dhe Paçramit iu qep procesit hetimor të Jeros.



Gazeta “standard” ka një dosje të Jeros, që po publikohet për herë të parë. Cili është reagimi që ju vjen, kur në vend ekziston atmosfera e “dosjeve”, çfarë po ndodh tani në memorien tuaj nga këto fakte?



Sigurisht të rikujtohen ngjarjet e vërteta. Fatkeqësisht dhe këto procesverbale nuk janë 100 për qind të sakta, sepse mbasi stenografi si në hetuesi ashtu edhe në gjyq kur zbardhte, mund të bëhej manipulim. Kjo qoftë nga ana e hetuesit dhe gjykatës. Sigurisht që thelbi qëndron, por akuzat në qoftë se flas për fajet tona, ne i kemi pranuar ato me koshiencë. Kjo çështje ka rëndësi, procesverbalet nuk janë të sakta.



Ju e keni parë sigurisht dosjen tuaj, gjithashtu nga publikimi edhe të dosjes së Jeros, a mendoni se kanë pasur manipulim procesverbalet që janë botuar, janë të sakta faktet që janë firmosur nga ju vetë, si pranim të fajit?



Manipulim ka, sepse edhe dëshmitarët shumë të zellshëm që kanë dalë atëherë i kanë shtuar. Ka pasur një rregull, që hetuesi të lexonte dëshminë e dëshmitarit. Thelbi nuk ishte te manipulimi, por ka qenë te zmadhimi i gjërave.



Çfarë shkaktonte kjo?

Kjo rëndonte fajin. Një dëshmitar ka thënë se unë kam thënë se aktorët tanë nuk paguhen kur në Perëndim janë milionerë. Ky ishte një shembull, që nuk ishte aspak e vërtetë që ta kem thënë.



A mund të na thoni, këta dëshmitarë ishin kolegë, artistë, çfarë kategorie njerëzish ishin?



Kishte edhe kolegë. Kryesisht ishin njerëz që lidheshin me aktivitetin tonë. Për Minushin kishin dëshmitarë kur ishte ushtarak, ai ka qenë oficer dhe anëtar partie. Ishin dëshmi në fakt që ai nuk i kundërshtoi. Për Jeron ishin gjëra të vjetra.



Nga botimi i procesverbalit në hetuesi të Jeros, ashtu sikurse thatë edhe ju më parë, nuk kundërshtonit. Hetuesve u jeni përgjigjur duke treguar “fajësinë” tuaj, pra keni pranuar fajet. Çfarë do të thotë ky pranim, si e gjykoni sot - ishte frikë, vetëcensurë, mungesë koshience për kohën, për t’i shpëtuar dënimit, apo shpallje si armiq të regjimit...?



Hetuesia të mbushte mendjen se do të kishte lehtësim nëse bëhej autokritikë. Sigurisht që autokritika qëndronte te lehtësimi i fajit. Pavarësisht kësaj, unë i kam pranuar fajet. Debati në hetuesi midis nesh dhe hetuesve ishte që ne t’i pranonim gjërat duke i quajtur gabimet tona si gabime ideologjike. Këto gabime nuk pranoheshin si të tilla as nga hetuesia, ato quheshin faje që bëheshin me dashje për të goditur sistemin. As Minushi dhe as unë nuk kishim qëllim rrëzimin e pushtetit. Kjo gjë nuk na shkonte në mendje. Ne flisnim që ky sistem të përmirësohej.



Por autokritika, pranimi i fajit, që çonte në lehtësim të dënimit, do të thoshte që ju të pushonit së qenit individë të lirë dhe të pranonit sistemin - pra u bëtë komunistë, për t’i shpëtuar dënimit? Si ndodhte kjo?



Po e saktë, por ne ishim komunistë. Ju tregoj një rast - një nga anëtarët e trupit gjykues, gjykatësja Mynevere Shuteriqi, më tha se kisha folur kundër realizmit socialist në arte. Unë iu përgjigja se kam folur kundër përcaktimit që i bënte Zhdanovi realizmit socialist. Dhe ajo më tha fjalë për fjalë se: “Po ka bërë edhe Enver Hoxha një përcaktim për realizmin socialist, ç’mendim ke?”. Kësaj pyetjeje unë iu përgjigja, se me Enverin isha dakord.



A ju kanë detyruar ndonjëherë t’ju kundërviheshit kolegëve tuaj, cila ishte tendenca në hetuesi?



Jo. Ato pyetje janë bërë në lidhje me kolegët. Por ata shkonin me pyetje edhe për të njohurit tanë, nga të cilët kishin marrë dëshminë, por ne nuk e dinim.



Minush Jero dhe ju, u dënuat për dramën “Njollat e murrme”. Diku në procesverbalet e hetuesisë thuhet se Jero ka thënë se ju kishit prirje më moderne mbi teatrin se ai.

A mund të na thoni si përjetohej kjo kohë kur ju debatonit mbi teatrin modern, mbi hipitë, soc-realizmin njëkohësisht, edhe Perëndimin - nga e merrnit këtë informacion, dhe a nuk e dinit se këto ishin në kundërshtim me sistemin, kishit frikë për këtë si pjesa tjetër e kolegëve tuaj? Çfarë është e vërtetë në gjithë këtë deponim?



Minushi është arrestuar dy muaj përpara meje. Dhe bisedat tona ishin bërë të qarta për hetuesit e mi. Ato që ka thënë Minushi për mua ishin të vërteta. Ai nuk ka shtuar dhe sajuar. Kur mora njoftimin, për këto gjëra e kishte dhënë me shkrimin deponimin e tij. Dhe ironia e fatit këtu ishte në faktin që deponimi i tij ishte shkruar me stilografin që Ramiz Alia i kishte dhuruar Minushit, kur ky ishte anëtar i një delegacioni që kryesonte Alia në kongresin e rinisë ballkanike. Mbasi lexova këtë dëshmi nuk kishte kuptim t’i rezistoja, për t’i mohuar. Unë pastaj vetëm i pohova, se të gjitha çfarë ishte thënë nga Minushi ishin të vërteta.



A mund ta konsiderojmë këtë spiunim, apo denoncim të detyruar? A lehtësonte gjë nga gjykimi i Jeros, duke marrë këtë si dëshmi?



Këtë nuk e quaj as denoncim dhe as spiunim. Meqë ne nuk kemi bërë gjë fshehtas, nuk ishim grup armiqësor dhe tani me këtë dëshmi po na dalin lakrat. Ne kemi qenë të sinqertë në punën tonë. Ne në thelb bënim ndreqje për të përmirësuar sistemin dhe jo për ta përmbysur.



A mund ta quani veten dhe Jeron disidentë, meqë kundërshtonit sistemin dhe vepra juaj u ndalua?



Ne nuk ishim kundër socializmit dhe për të gjitha këto arsye e deklaroj se nuk e kam quajtur absolutisht veten ndonjëherë disident. Unë e them se nuk kam qenë kundërshtar i sistemit.



A ishit koshientë atëherë, a e kishit në ndërgjegje të plotë, a ishit në dijeni, se ç’ishte sistemi socialist derisa e pranonit dhe kërkonit ta përsosnit, duke na thënë se nuk ishit kundra?



Ne, me aq sa dinim nuk ishim kundër sistemit, ne flisnim vetëm kundër të metave, ose që i konsideronim të tilla.



Nëse na lejoni të përdornim një klishe të asaj kohe, shumë e çuditshme “brumosja” juaj komuniste, çfarë shikonit të përsosur në këtë sistem të drejtuar nga Enver Hoxha?



Enver Hoxha në plenumin e katërt fjalë për fjalë thotë: “Todi Lubonja grumbulloi në Korçë njerëz të deklasuar si një farë M. Jero, dhe M. Luarasi…”. Me këtë që thoshte Enver Hoxha gënjeu dy herë se unë isha “grumbulluar” në Korçë. Unë isha atje dy vjet para Lubonjës, kurse Jero ishte anëtar i Teatrit të Korçës, para se unë të shkoja në Korçë. Gënjeshtra e dytë e Enver Hoxhës ishte në faktin se as Minushi dhe as unë s’ishim të deklasuar, se të dy vinim nga Lufta Nacionalçlirimtare. Pra, këtë e them, sepse si Minushi dhe unë nuk kishin arsye për të qenë armiq të atij sistemi.



Ju përmendët më lart Todi Lubonjën. Duke iu shmangur replikës që ka pasur me ju, mund të na thoni realisht nëse ka ndikuar Lubonja mbi ju, pasi e njohim këtë personalitet tashmë si një nga kundërshtarët më të fortë të regjimit, për të cilën vuajti, u persekutua?



Todi Lubonja nuk ka ndikuar mbi ne. Kjo ishte një kërkesë e tyre që ne në hetuesi të dilnin tek Todi. Kur Jero ka shkruar “Njollat e murrme”, nuk e njihte Lubonjën. Kur kam shkuar në Durrës për dramën, nuk ndikoi Lubonja. Kësaj lëvizjeje, për liberalizmin, partia i vuri dy personazhe si Lubonjën dhe Fadil Paçramin, duke na detyruar ne, të këmbëngulnim, që të çonim ujë aty ku donin ata. Ne ishim vetë të formuar dhe jo të ndikuar. Ndikimi i tyre iu qep procesit tonë, se ashtu u duhej, iu interesonte.



A nuk e kuptonit, nuk e ndjenit terrorin, para se të arrestoheshit, që mendimet që shprehnit nuk ishin për përsosjen e sistemit, për të metat e tij, por ishin kundër tij, kur krahasoheshit me Perëndimin?



Nuk na shkonte mendja për këtë. Në hetuesi fjala Perëndim përdorej shpesh. Ishte refreni kur thoshim një fjalë se arti ynë duhej modernizuar. Hetuesi gjithmonë shtonte një fjalë: si në Perëndim.





Jero, ku e kundërshtonte partinë



Drama “Njollat e murrme” arrin të kuptohet më qartë vetëm nga procesverbali i mëposhtëm i Minush Jeros në hetuesi, pse kjo vepër u kundërshtua nga Enver Hoxha. Jero duke u përpjekur të zbulojë të metat e socializmit bëhet vetiu një kundërshtar i sistemit. Të gjitha pikëpamjet e tij si e shikonte “revolucionarizmin” e jetës në atë kohë, dramaturgu Minush Jero zbulohet në procesverbalin e mëposhtëm që shënon edhe të fundit në gjithë procesin gjyqësor të dramaturgut.

***

Procesverbal



Në Tiranë, më 10 maj 1973



Unë, Elham Gjika, hetues në Ministrinë e Punëve të Brendshme, marr në pyetje të arrestuarin Emin Jero.



Pyetje: Vazhdoni të jepni shpjegime rreth fajësisë suaj.



Përgjigje: Një pikëpamje tjetër të kundërt politike që unë kam pasur është edhe kjo se në vendin tonë nivelimi i rrogave, për profesione e punë të barabartë, në vende me vështirësi të ndryshme, më është dukur i padrejtë. Për shembull unë nuk e konsideroja të drejtë që dy arsimtarë të një profili e me të njëjtën arsim, merrnin pagë të njëjtë, kur njëri punonte në qytet e tjetri në fshat. Sipas meje, ai që punonte në fshat kishte më shumë vështirësi dhe duhej që të paguhej më shumë. Unë thosha që veprimi i padrejtë politik në paga i bën njerëzit të ndrojtur dhe u heq guximin, i bën të paguximshëm, sepse njerëzve u hiqet stimuli material, i cili është më kryesor sesa stimuli moral. Kam komentuar në persona të tjerë, se njerëzit duke u ndodhur para kësaj gjëje, fillojnë të shfrytëzojnë miqësitë apo akroballëqet për t’u larguar nga vendet e vështira dhe për të ardhur në qytete. Kështu p.sh., më kujtohet që nga vjeshta e vitit 1969, para se të shfaqej drama ime “Njollat e murrme” në një rast ishim në klubin e shkrimtarëve, unë, Kudret Velça e Ibrahim Uruçi. Këtu u fol për një dramë e zotit Fadil Paçrami që është shfaqur në ato ditë në Shkodër e titullohej “Lagje e varfër”. Kudretit i kishin thënë që të shkonte në Shkodër, ta shihte këtë shfaqje e të bënte një artikull për të. Këtu në klub nuk u bisedua gjatë, por kur dolëm jashtë, duke qenë vetëm me Kudretin e duke ecur për nga Komiteti Ekzekutiv, i thashë që ti shko e shkruaj një artikull se u pa kjo punë, me dikë duhesh ta rregullosh. Kudreti më tha se unë nuk bëhem servil i Fadil Paçramit. Unë i thashë se këtu nuk është fjala të bëhesh servil i atij që thua ti apo i ndonjë tjetri, por sot nuk ke se ç’bën ndryshe, edhe unë që të kthehem nga fshati Arrmadh në Durrës dikujt duhet t’i lutem, sepse nuk kam asnjë interes të qëndroj në fshat. I thashë që në fshat vështirësi ka më shumë, ndërsa rrogën e kam të barabartë me një arsimtar në Durrës. Kudreti më tha që epo këtu dua të arrij unë, që të shkruaj për të siguruar një vend më të mirë. Unë i thashë që ti mund ta bësh këtë, por unë s’kam për ta bërë e nuk e bëre një gjë të tillë si shumë mësuese e mësues të tjerë që janë nëpër fshatra e që kërkojnë që ndërmjet miqësive të kthehen në qytete, sepse nuk ka interes material, ndërsa vështirësitë e puna në fshat janë më të mëdha. Më gjatë këtë bisedë nuk e zgjatëm por filluam të diskutonim me Kudretin për dramat.

Në një rast duhet të ketë qenë dimri i vitit 1971, unë isha duke shëtitur me Xhevdet Mahilaj, para kafe “Tiranës”, jemi takuar me Spiro Jovanin, i cili me sa mbaj mend do të shkonte tek një person i tij për të fjetur se ishte mbrëmje. Kështu jemi kthyer të tre e erdhëm deri tek pastiçeri “Rinia”. Gjatë rrugës, Spirua, si drejtor shkolle që ishte, na tha se kishte ardhur nga Vlora për një mbledhje në ministri. Këtu tha ai u fol edhe për çështjen e kalueshmërisë së lartë që duhet të kenë nxënësit. Unë u thashë që me këto norma që janë ka rënë interesi i nxënësve për të pasur kalueshmëri të lartë, sepse sot shkon në universitet si me nota të ulëta, ashtu edhe me të larta dhe kalueshmëria do të rritet në qoftë se vendoset një stimul material për studentët ashtu siç ka qenë më parë në Bashkimin Sovjetik që për ata studentë që mbarojnë shkëlqyeshëm zgjidhte edhe rrethin ku i pëlqente të shërbente, kjo u thashë ka qenë për ushtarakët. Xhevdeti tha se kjo që thua ti Minush është stimul material të cilin ne po e luftojmë. Unë i thashë e po pa stimul material nuk ka interes, le të gjenden atëherë ekuivalentë të këtij stimuli material kaq të fuqishëm sa është ky për t’i bërë njerëzit që të përpiqen për kalueshmëri të lartë. Xhevdeti tha që janë stimujt moralë. Unë i thashë e ore e kush poet sot për stimujt moralë, secili shikon çfarë merr e fiton. Spirua nuk më kujtohet që të ketë thënë ndonjë gjë gjatë bisedës. Kemi ardhur deri tek busti i Vojo Kushit dhe aty u ndamë përballë pastiçeri “Rinisë”....

Këtë pikëpamje timen unë e kam pasqyruar edhe tek drama ime “Njollat e murrme” nëpërmjet personazhit të Luanit që ishte doktor, qe specializuar për sëmundjet profesionale dhe megjithëkëtë luftonte për të mos shkuar në zonat e largëta pranë minierave për të punuar si i tillë....

Një pikëpamje tjetër e kundërt politike që unë kam pasur është edhe kjo se sipas meje kur bëhej thirrje nga partia për të shkuar në vende të vështira e për të bërë sakrifica mbi baza vullnetare, për mua një pjesë e madhe njerëzish prononcoheshin jo se e përqafonin me bindje e se e ndjenin këtë thirrje të partisë, por formalisht dhe më dukej që në fakt shpeshherë njerëzit që kishin pranuar në fillim i bënin bisht dhe në fakt e rregullonin me miqësia që të mos shkonin, ose shkonin të tjerë në vend të tyre. Edhe këtë çështje di që e kam biseduar me persona të tjerë dhe konkretisht nuk më kujtohen. Këtë pikëpamje unë në një masë e kam shprehur edhe tek drama ime “Njollat e murrme”, nëpërmjet personazhit të Leas, e cila tregon një shembull se si një shoqe e saj, një klasë më lart mori angazhimin në zonat e thella, bile fotografia e saj u botua edhe në gazetë, pastaj ajo nuk shkoi, ndenji disa ditë pa punë dhe u emërua në Tiranë....

Me sa më kujtohet nga vera e vitit 1971, një ditë në Tiranë jam takuar me Mihallaq Luarasin dhe kur, po e përcillja për në shtëpinë e vjehrrës së tij, Mihallaqi ndërmjet të tjerave më tha: Më kanë propozuar për të hyrë në parti, dhe ç’është më interesantja rekomandimin po ma jep drejtori i Teatrit të Korçës, si thua ti Minush të futëm në parti apo jo. Unë i thashë gjersa të propozojnë një gjë e tillë do të thotë se të kanë në konsideratë. Mihallaqi më tha që unë në të vërtetë nuk dua që të futem në parti se po të futëm do të mbeten në Korçë e do të bëj stazhin ndërsa kështu mund të vi në Tiranë. Unë i thashë po Todi çfarë të ka thënë për këtë, Mihallaqi më tha Todi më ka thënë: “e more ç’të duhet” dhe me mospërfillje ka ngritur dorën që mos u nakatos me këto punë. Unë i thashë që përsëri nuk e di se çfarë thotë Todi, por e shoh si gjë pozitive këtë gjë, pastaj stazhin mund ta bësh edhe në Tiranë. Mihallaqi mbylli këtë bisedë duke më thënë të shoh, të shoh do të mendohem një herë, më gjatë nuk kemi vazhduar dhe u ndamë. Kemi qenë vetëm të dy....

Mbasi u kritikua drama “Njollat e murrme” duhet të ketë qenë muaji dhjetor 1969, një rast më kujtohet që kur ishim në pallatin e kulturës, unë, MIhallaq Luarasi dhe Leonidha Shkodra, unë u thashë që pse të bënte kaq bujë kritika e kësaj drame. Leonidha tha duhej një kritikë e mirë sepse ajo ngjiti (u pëlqye) shumë nga publiku. Mihallaqi tha se udhëheqësit kryesorë të Partisë e kritikuan këtë dramë sepse ju dogji shumë atyre. Unë si me shaka ju thashë e po s’ka gale se edhe kështu u bëmë të famshëm sepse u muarr udhëheqësi kryesor i partisë me ne. Megjithatë kjo bisedë nuk vazhdoi por kaluam në gjëra të parëndësishme...

Nga fundi i muajit qershor të vitit 1970 një herë tjetër kur ishim me Mihallaq Luarasin takuam para pallatit të kulturës me Skënder Luarasin dhe biseduam për dramën “Njollat e murrme”. Skënderi përveç të tjerave tha që kjo dramë qe një dramë e madhe se u morën me të udhëheqës kryesore të partisë, pavarësisht se u kritikua. Mbasi u ndamë me Skënderin unë i thashë Mihallaqit që çfarë tha ashtu Skënderi. Mihallaqi më tha që kjo dramë me të vërtetë është e madhe, ajo u kritikua sepse ngjallë shqetësime ndërmjet vetë udhëheqësve të partisë, u nxori atyre probleme të mëdha prandaj edhe e kritikuam. Në këtë kohë jemi ndarë me Mihallaqin, ai shkoi në restorant Donika për të ngrenë drekë, ndërsa unë ika tek një kushërirë...




12/02/2009


standart

[Brari]

kush eshte mynyvere shyteriqi?
ka te beje me dhimiter shyteriqin?