"NUR I MIRESISE" (Monografi per Sheh Jonuz Shehun) nga Mufit Celi

[Jorgo Telo]

KËNGA Nr. 7:
Erë e marsit në bajame
Nëpër degë si jetime.
Tund petalet mbi mehane;
Për Tatanë në ditëlindje.
Lulet e bajames tëndë
mbi kurorën labe bien.
Ne vrapojmë pas një kënge
e ta vëmë në tespie.

Mjekër e bardhë si dëborë,
O tata zemër behar!
Do të mbetesh në kurorë
Si një cop’ margaritar.

[Jorgo Telo]

HALVETIZMI DHE HALVETIANËT NË SHQIPËRI
(Nga dr. Shyqyri Hysi)

Panteoni i besimeve fetare shqiptare përbëhet nga katër komunitete dhe disa sekte të spektrit të krishter dhe musliman. Midis këtij koloriteti të besimit fetar e shpirtëror shqiptar një vend specifik zë dhe tarikati HALVETIAN.

[Jorgo Telo]

Halvetizmi ësht njëri prej 12 sekteve muslimane,që ka derivuar prej degës shite të besimit islam dhe është aktualisht sekti më i madh dhe më i organizuari në Shqipëri,
Prezenca e këtij sekti në vendin tonë është produkt i rrethanave historike dhe përgjithëssht historia e tij ndjek po atë rrugë që është ndikuar prej faktorëve të përbashkët, si dhe shtrirja e besimit islam në Shqipëri.
Në një material arkivor lexojmë: “Themelues i sektit Halveti është sej – jid Hasan Basriu, i cili ka qenë njëri prej 11 besnkëve të hazretit Ali.”
Pasi kleriku Sej – jid Basriu ndërroi jetë, rrugën halvetian e udhëhoqën: Sej – jid Mustafa Qyhriu, Sej – jid Seri Sekatiu, Ser – jid Xhnejid Bagdatiu, Sej – jid Babai Haxheniu, Sej – jid Xhervaniu etj. Nga të gjithë Pirë(shenjtorë) të këtij sekti figura më plotë është ajo e Pirit Sej – jid Ymer Halvetiut, prej të cilit kanë rrjedhur 36 klerikë të lartë të halvetizmit.
Si bazë e dogmës fetare për halvetizmin shërben Kurani dhe gjithë shkrimet e shenjta që burojnë prej tij. Halvetizmi ka veçoritë e veta, të cilat ebëjnë atë të dallueshëm jo vetëm më synizmin dhe me të gjithë sektet që burojnë ose jo prej tij, por edhe me degën Shiite dhe tariktet saj.
Ndryshimet midis halvetizmit dhe degëzimeve të tjera muslimane konsistojnë në:
- format e zhvillimit të të ceremonive fetare.
- sasinë dhe cilësinë e ceremonive fetare.

[Jorgo Telo]

- sasinë dhe cilësinë e ceremonive fetare.
- në format dhe përmbajtjen e zhvillimit të ceremonive fetare.
- në shenjtorët që respektojnë halvetinjtë.
- në mënyrën veshjes së klerikëve të këtij sekti etj.

Në Ballkan ky sekt evidentohet për herë të parë në Turqinë evropiane, në Jugosllavi, në Maqedoni e pas tyre në Shqipëri. Sipas dokumentit arkivor rezulton se dy janë rrugët e hyrjes së këtij sekti në trojet shqiptare:
a)Rruga veriore, sipas së cilës misionierët e halvetizmit, pasi siguruan një qendër në qytetin Sereis të ish Jugosllavisë, filluan të depërtonin e institucionalizoheshin në teritorin etnik shqiptar, duke ndjekur rrugën veriore në iintenerin: Prizren, Kukës, Peshkopi, Tiranë, Durrës.
b)Drejtimii dytë është ai jugor dhe fillon në shek. XVII, kur në Artë evidentohen për herë të parë misionierët e këtij sekti. Teqenë e parë halvetiane në jug e ngritën në Delvinë dhe prej andej në Tepelenë, Përmet, Korçë dhe Elbasan.”
Nga shek. XVII e deri në vitin 1967 halvetizmi u shtri pothuajse në të gjithë hapësirën etnike shqiptare. Halvetizmi llogaritet sekti dytë më i madh pas bektashizmit, i cil është njohur si komuniteti katërt fetar shqiptar. Me Ligjin mbi Komunitetet Fetare Shqiptare të vitit 1929, halvetizmi si tarikat apo sekt, sips statistikave te Drejtorisë së Dytë pran MPB në vitin 1958, numromnte rreth 200 mijë besimtarë.

[Jorgo Telo]

Përpjekjet e para për organizimin e këtij tarikati u bënë në Kongresin e parë halvetjan në vitin 1922, në të cilin “u përfaqësuan 11vargje halvetiane dhe vendosën bashkimin e 11 vargjeve në një të vetëm, ALVET, dmth (dervishizëm i vërtetë). Selia qendrore e këtij sekti u vendos në Tiranë me në krye sheh Ahmet Prizrenin, pa qenë i varur nga ndonjë komunitet tjetër fetar.”
Kongresi i vitit 1922 dhe vendimet e tij u zhvilluan nën frymën kombëtare dhe artmosferën e autoqefalisë, në të cilën ishin përfshirë komunitetet fetare pas Kongresit të Lushnjës dhe Luftës së Vlorës më 1920. Ky sekt e mori iniciativën për të formuar komunitet më vete edhe në vitin 1923, por nuk mundi ta realizonte njohjen nga shteti, madje njohja nuk u arrit as në ligjin e vitit 1929. Mungesa e organizimit rrezikonte ekzistencën e sekteve muslimane që vepronin në Shqipëri.; halveti, tixhani,, rufai, sadi dhe kadri bënë përpjekje për një bashkim të katër sektet e tjera si Rufaj, Kadri, Sadi, Tixhani bënë dhe krijuan një organizatë me emrin “Drita Hyjnore”, sekti Halveti nuk mori pjesë, sepse ju refuzua e drejta e kryesimit të kësaj organizate.”
Pas Luftës II Botërore halvetinjtë zhvilluan kongresin e tyre te dytë në Berat më 1945. Në këtë kongres përveç delegatëve halvetianë morën pjesë edjhe përfaqësues nga komunitetet e tjera shqiptare: Komuniteti musliman, Komuniteti Bektashian dhe përfaqësues të qeverisë: prej autoriteteve klerikale dhe shtetërore mund të përmendim: Baba Ali Tomorrin,

[Jorgo Telo]

shtetërore mund të përmendim: Baba Ali Tomorrin, Xhemal Aranitasi, Baba Kamber Prishta, Lutfi Bektashi (avokat) Javer Hrushiti ish deputet, Hysni Toska, Fejzi Alizxoti ish ministër, Kasëm Radovicka, Sabri Qyteza etj. Problemi kryesor që u diskutua në këtë kongres ishte: “Bashkimi i sejktit halveti me Komunitetin Musliman, APO ME Komunitetin Bektashian.” Pas diskutimeve të shumta delegatët nuk arritën të merrnin një vendim definitive dhe sekti mbeti i pavarur, deri në daljen e Ligjit mbi Komunitetet Fetare 26.XI. 1949.
Mbi bazën e ligjit mbi komunitetet fetare, halvetinjtë zhvilluan dy konferenca pune: në vitin 1950 dhe në vitin 1952, në të cilat u ridiskutua problemi i bashkimit të halvetinjve me Komunitetin Musliman apo Bektashian. Diskutimet lidheshin jo vetëm me detyrimin ligjor, por edhe me faktin se Komuniteti Musliman e kishte sanksionuar në statutin e vet vartësinë e halvetinjve prej tij. Për më tepër ky statut ishte miratuar në 4 maj 1950 prej Ministrisë së Drejtësisë, qeverisë dhe Presidiumit të Kuvendit Popullor. Në Konferencën e dytë u vendos “vartësia e halvetinjve prej Komunitetit Musliman Shqiptar.”
Konferenca zgjodhi organet drejtuese të sektit halveti, përcaktoi vartësinë dhe vendin e qendrës së këtij komuniteti; “kryetar i sektit u zgjodh Sheh Ali Hormova,ndërsa qendra e sektit u vendos në Tiranë dhe i varur nga Komuniteti Musliman - thuhet në deklaratat e delegatëve të kongresit.
Sheh Ali Hormova ishte figura më e kompletuar e këtij sekti në këtë periudhë. Ai ishte i pajisur me një

[Jorgo Telo]

kulturë të gjerë fetare, administrative, atdhetare e intelektuale. Ai e drejtoi këtë sekt deri në vitin 1967. Në skemën e shpërndarjes së teqeve halvetiane të vitit 1958 përmendet edhe teqja e Dunavatit në Gjirokastër me drejtues klerikun sheh Jonuz Shehun.
Zhvillmi i proceseve demokratike në vitet nëntëdhjetë u dha mundësi derivatëve të klerikëve halvetianë të merrnin iniciativën për organizimin e tarikatit halvetian në Shqipëri. Në dimrin e vitit 1991 erdhi nga Franca sheh Reizi, me të cilin oficeri Hysen Hormova dhe inxhinieri Muharrem Pazari formuan bërthamën organizative të tarikatit dhe organizuan:
“Konferencën e parë të tarikatit halvetian, e cili zhvilloi punimet në tetor 1994. Në këtë conference morën pjesë 200 delegatë përfaqësues të besimtarëve nga gjithë territori shqiptar.. Si delegate i Gjirokastrës u zgjodh sheh Jonuzi ose Tatai.. Në Konferencë u ftuan dhe sektet: ryfai, sadi, kadri me idenë për të formuar e krijuar organizata fetare, “DRITA HYJNORE”
Konferenca zgjodhi kryesinë e tarikatit prej 11 vetash, ku si përfaqësues i Gjirokastrës u zgjodh Sheh Hysen Ali Hormova.
Sheh Hyseni gjeti përkrahjen e laikëve si: Çajup Shehu, Osman Buzos, Sali e Shyqo Leskajt, Karafil Lames, Petrit Abednit, Kristaq Shabanit, Vangjel Vardhamit, Dino Çiços, Duro Shehut, Agron Doracit, Resul Llogos, Shyqyri JHYSIT, Novruz e Sefer Shehut, Maliq Lilës, Enver Jaupit, Zenel Petës, Vait Mustës,