Nga Ardian Vehbiu

Kur flasim për problemin e gjuhës së njësuar ose standardit, sidomos në raport me të ashtuquajturën “gegërishte”, shpesh e harrojmë se jemi duke krahasuar dy entitete në thelb të pakrahasueshme; pse standardi është lehtësisht i përkufizueshëm si ajo formë e shqipes e mishëruar në vepra normative institucionesh kombëtare të tilla si akademitë, universitetet e kongreset gjuhësore dhe e mësuar në shkollat e të gjitha niveleve, ndërsa “gegërishtja” është më tepër emri i një nocioni shpesh mitik, jo racional, i cili mbulon dukuri të ndryshme, ndonjëherë rrënjësisht të ndryshme. E keqja e një ngatërrese të tillë nuk ka natyrë teorike, por përkundrazi rrezikon të çojë në dështim çdo përpjekje përndryshe krejt serioze që do të mund të bëhet për të ndrequr disi gabimet, gafat, fajet e krimet e politikës gjuhësore totalitare në Shqipëri.

Në gjendjen e sotme të gjuhës, standardi ballafaqohet drejtpërdrejt me të folmet dhe vetëm e vetëm me të folmet. Nga një anë kemi gjuhën e praktikisht të gjitha botimeve në shqipe, e cila përgjithësisht përpiqet t’u përmbahet rregullave drejtshkrimore e gramatikore të përcaktuara akademisht; një formë disi më e çlirët e kësaj gjuhe përdoret edhe në shumë kumtime gojore me karakter publik (radio, televizion, teatër, variete, tubime politike e kulturore, leksione universitare, në shkolla, etj.) dhe nga një pjesë e mirë e elitave edhe privatisht. Nga ana tjetër kemi të folmet lokale, të cilat ndryshojnë nga standardi ndonjëherë ndjeshëm, sidomos në trojet e Shqipërisë qendrore dhe veriore. Siç e kanë vënë re studiuesit, të gjitha këto të folme të shqipes rezultojnë sot të ndikuara, në një mënyrë ose në një tjetër, nga standardi; deri në atë pikë sa në qytetet kryesore të vendit njerëzit flasin një përzierje të të folmes lokale me trajta të standardit të cilat i kanë mësuar në shkollë ose i kanë përvetësuar nga mediat.

Jashtë gjuhësisë, të folmet quhen zakonisht “dialekt(e)”; dhe me këtë kihet parasysh një formë gjuhësore jonormative, e cila ndihet si e tillë dhe zakonisht i referohet gjeografisë së vendit ku ndodh komunikimi (ose prejardhjes gjeografike të folësit). Shqipfolësit e sotëm, edhe kur nuk janë në gjendje ta përdorin standardin si duhet, përgjithësisht janë në gjendje të dallojnë midis të folurit “me dialekt” dhe të folurit “letrar” ose “zyrtar”, duke i njohur përgjithësisht saktë ato situata ku “dialekti” do të ishte i parapëlqyeshëm ndaj normës, dhe ato situata të tjera ku “dialekti” do t’i vinte folësit në pozita inferiore ose të pakëndshme.

Mirëpo në gjuhësi termi “dialekt” përdoret edhe me një kuptim tjetër të rëndësishëm, duke shenjuar atë ç’kanë të përbashkët një grup të folmesh, në kundërvënie me një grup tjetër të folmesh. Sipas këtij kuptimi, dialekti geg ose gegërishtja s’është veçse një tërësi karakteristikash fonetike, gramatikore dhe leksikore të të folmeve të shqipes në veri të lumit Shkumbin (nazalizmi, paskajorja etj.); ndërsa dialekti tosk ose toskërishtja u referohet të folmeve në jug të po këtij lumi (rotacizmi, lidhorja në vend të paskajores, ë-ja e theksuar, etj.). Natyrisht, dialekti i përkufizuar në këtë mënyrë gjithnjë ekziston i manifestuar në trajtat e kësaj apo asaj së folmeje; në kuptimin që një plakë tiranase flet edhe të folmen (gege) të qytetit të Tiranës, edhe gegërisht (e më në fund, shqip). Kjo do të thotë edhe se tiparet e “gegësisë” dhe të “shqipësisë” do të manifestohen doemos nëpërmjet të folmes lokale.

Shpesh dëgjojmë të thuhet edhe se standardi i sotëm i shqipes – i sanksionuar nga Kongresi Drejtshkrimor i vitit 1972 por në thelb i ngritur në normë me ardhjen në fuqi të komunistëve në Shqipërinë e pasluftës – është i mbështetur në toskërishten. Një pohim i tillë do të qëndronte vetëm po të kuptohej, me “toskërishte” asgjë më tepër sesa një tërësi karakteristikash të përbashkëta të të folmeve të Jugut të Shqipërisë, nga e cila zonë gjeografike e kishin prejardhjen e shumta e kuadrove të regjimit totalitar të Tiranës. Por edhe kështu, pohimi mbetet i përafërt, dhe vetvetiu u ekspozohet manipulimeve të ndryshme shpesh dashakeqase; në një kohë që historia e përftimit të standardit të shqipes është doemos mjaft më e ndërlikuar sesa thjesht caktimi arbitrar i një bashkësie tiparesh gjuhësore të tilla që t’u pëlqenin e t’u shërbenin elitave politike komuniste.

Historikisht, midis të folmeve nga njëra anë, dhe standardit nga ana tjetër, qëndron një masë e madhe veprash të shkruara të cilat nuk i përkasin standardit. E tërë historia e letërsisë shqipe, të paktën deri në vitet gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar, është e përbërë nga vepra të cilat nuk janë shkruar sipas standardit të sotëm, edhe pse ndonjëherë mund t’i afrohen shumë; në kuptimin që Naim Frashëri na duket sot më afër standardit sesa Gjergj Fishta, në një kohë që Gjergj Fishta na duket më afër standardit se Jeronim de Rada, e kështu me radhë. Natyrisht, çdo lexues sado pak “i mësuar” e kupton se Naimi shkruante në toskërishte, ndërsa Fishta në gegërishte; por në këtë rast, termat “toskërishte” e “gegërishte” nuk i referohen më dialektit (si bashkësi tiparesh të përbashkëta mes një grupi të folmesh) dhe kjo thjesht sepse asnjë nga këta shkrimtarë nuk i ka hartuar veprat në të folmen e fshatit a të qytetit ku ka lindur; në kuptimin që gjuha e shkruar gjithnjë e sjell me vete një prirje përgjithësuese, për t’i kapërcyer kufijtë e ngushta të së folmes ku mbështetet, ndoshta edhe vetëm për t’ia përcjellë veprën një publiku sa më të gjerë.

Prandaj gjuhën e këtyre veprave studiuesit preferojnë ta quajnë “degëzim”, ose “variant letrar” dhe brenda të njëjtit kontekst, kanë përdorur terma të tillë si “toskërishtja letrare” dhe “gegërishtja letrare”. Natyrisht, standardi në shqipen e Pasluftës u mbështet në toskërishten letrare, jo në të folmet e Kuçit e të Mallakastrës; dhe u mbështet në toskërishten letrare sepse e kishte të domosdoshme të mbështetej në një traditë të caktuar të shkrimit të shqipes; aq më tepër që toskërishtja letrare ishte tanimë e konsoliduar mirë si variant letrar brenda kulturës gjithëshqiptare. (Marrja e pushtetit nga ana e elitave politike komuniste të Jugut të Shqipërisë dhe mbizotërimi faktik i toskërishtes letrare në botimet shqipe të periudhës së Pavarësisë janë në thelb dukuri të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën, por jo në mënyrë të tillë që e para të përdoret për të shpjeguar të dytën.)
Toskërishtja letrare ishte vërtet një variant letrar, ose një formë e rëndësishme me të cilën shprehej kultura kombëtare; por nuk ishte i vetmi variant, as e vetmja formë. Në të vërtetë, varianti letrar jugor filloi të lëvrohej – në kuadrin e zbatimit të programit të Rilindjes Kombëtare – kryesisht në mjediset e diasporës shqiptare në Ballkan, Rumeli e Misir duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit XIX, të cilat mjedise mbizotëroheshin e kontrolloheshin nga elementë shqiptarë toskë (e vllehë), kryesisht të fesë ortodokse.

Megjithatë, toskërishtja letrare nisi të lëvrohej relativisht vonë, po të krahasohet për nga historia me variantet letrare veriore (të gegërishtes letrare), të cilat praktikisht nisin që me Gjon Buzukun në shekullin XVI. Më i rëndësishmi nga këto variante, për shekuj me radhë, u lëvrua e u pasurua në brendësi të bashkësisë kulturore të popullsisë katolike të Shqipërisë së veriut, që kishte për kryeqendër Shkodrën. Shkodranishtja letrare dhe toskërishtja letrare erdhën në kontakt gjatë Rilindjes, dhe pikërisht atëherë kur miti i unitetit kombëtar të shqiptarëve ishte duke u vënë në themelet e Shqipërisë si entitet që kërkonte shkëputjen nga Perandoria. E para ishte më e vjetër, më e përpunuar dhe më e zhdërvjelltë; e dyta ishte më agresive, më ekspansive, dhe i përkiste atyre elitave idealisht të dala nga Rilindja, e që dukej se kishin për Shqipërinë një program më modernizues sesa katolikët konservatorë të Shkodrës. Nga ana tjetër, shkodranishten letrare e përdorte një pakicë numerikisht e papërfillshme, në raport me shkrimtarët, shkruesit e kalemxhinjtë e toskërishtes letrare; e ky shpërpjesëtim u rëndua edhe më nga zgjedhja e elbasanishtes letrare si formë zyrtare të shqipes në periudhën midis dy luftrave. Elbasanishtja ishte një gegërishte e ndryshme nga shkodranishtja; më e afërt me toskërishten e më e kuptueshme nga Jugu i vendit; por e meta e saj fatale ishte se i mungonte një letërsi (a prodhimtari letrare e qenësishme) që ta mbështeste. Mbeturina të saj do të mbijetonin në dokumentet zyrtare të regjimit komunist; mbaj mend të kem ndeshur në trajta elbasanishte në formularë të ndryshëm e në vula deri edhe në vitet shtatëdhjetë e tetëdhjetë; por përndryshe elbasanishtja zyrtare dukej më shumë si një dialekt funksional mehmurësh, sesa një variant letrar i mirëfilltë; brenda kulturës shqiptare, pesha e saj tek e fundit erdhi e u identifikua me peshën e elitave politike zogiste, të cilat në thelb kurrë nuk patën kohë të rrënjosen në vetëdijen e kombit.

Në rrethanat gjeopolitike të krijuara në Ballkan pas vitit 1945 – me marrjen e pushtetit në Shqipëri nga elitat komuniste toske dhe me Kosovën tanimë pjesë e republikës së Serbisë – varianti letrar jugor ishte i predestinuar të kthehej në gjuhën zyrtare të shtetit shqiptar totalitar. Këtë e theksoj sepse ndonjëherë dëgjojmë të thuhet – gabimisht – se standardi u krijua prej komunistëve të Tiranës; në një kohë që këta vetëm sa adoptuan (zyrtarizuan) një formë gjuhësore aktive, të hapur ndaj ndryshimeve e përmirësimeve dhe ekzistuese prej të paktën një shekulli. Shkrimtarë si Ismail Kadareja, Dritero Agolli, Sabri Godo, Fatos Arapi e të tjerë, që i shkruan veprat e tyre kryesisht në standard, u mbështetën – për sa i përket gjuhës që përdorën – jo në mësimet e Enver Hoxhës, por në një traditë të pasur shkrimtarësh e përkthyesish që, në të kaluarën e largët e të afërt, e kishin përsosur variantin letrar jugor për ta bërë atë formë të një kulture jo më lokale, as krahinore; por mbarëkombëtare.

Siç kam patur rastin ta vë në dukje në shkrime të tjera, sanksionimi i toskërishtes letrare si standard gjuhësor nuk është i lidhur drejtpërdrejt me shurdhimin e gegërishtes letrare nga ana e komisarëve të kuq të regjimit totalitar të Tiranës, as e shpjegon dot këtë krim kulturor. Pas vitit 1945 shkodranishtja letrare e Fishtës, Mjedës, Koliqit, Prenushit, Nikajt, Harapit dhe dhjetëra e dhjetëra shkrimtarëve të tjerë të rafinuar të veriut e pa veten të reduktuar në zhargon të një elite periferike e për më tepër të damkosur nga qendra si armiqësore. Në të vërtetë, varianti letrar veriperëndimor kurrë nuk kishte pasur ndonjë bazë shoqërore të gjerë, çka shpjegohet me prapambetjen ekonomike të veriut të Shqipërisë, rrethanat gjeografike shpesh prohibitive e ndoshta elitizmin dhe ekskluzivizmin e katolikëve shqiptarë. Lëvrimi i atij varianti i detyrohej një ekuilibri mjaft delikat mes degëzimeve të ndryshme të kulturës shqiptare në shekuj, i cili ekuilibër pas fitores së komunistëve pushoi së ekzistuari. Prandaj shurdhimi i kulturës katolike dhe në veçanti i shkodranishtes letrare mund të gjejë shpjegim vetëm në suazën e përpjekjeve të vrullshme për homogjenizim kulturor të vendit nga ana e regjimit totalitar, i cili nuk e pranonte pluralizmin e diversitetin në përgjithësi dhe etosin katolik të shkodranishtes letrare në veçanti.

Megjithatë, gegërishtja letrare nuk lëvrohej vetëm nga katolikët e Shkodrës. Një poet si Migjeni, për shembull – aq i dashuruar prej komunistëve – i përkiste një fillese kulturore krejt tjetër (sllavo-ortodokse), edhe pse ky shqipen e shkruante pothuajse aq keq sa edhe Asdreni. Në kushte politike e kulturore të tjera nga ato të Shqipërisë, gegërishtja shkruhej edhe në Kosovë e në vise të tjera banuar prej shqiptarësh në Jugosllavi; ndërsa në diasporë, nga shkrimtarë të kalibrit të Martin Camajt e Arshi Pipës. Megjithatë, diaspora gege e dominuar kulturalisht nga katolikët u orvat të vazhdonte traditën e shkodranishtes letrare (edhe pse Camaj bënte përpjekje të palodhura për ta ngritur gjuhën e vet në nivelin e një gegërishteje të përgjithësuar), ndërsa elitat kulturore në ish-Jugosllavi u orvatën fillimisht të përgjithësojnë e të normëzojnë tipare të gegërishtes verilindore, në kërkim të një forme gjuhësore që t’u përshtatej rrethanave konkrete. Mirëpo kjo binte ndesh me centripetizmin kulturor të nacionalizmit shqiptar dhe shpejt u braktis, për t’ia lënë vendin adoptimit jokritik të standardit të ardhur nga Tirana.

Në këtë mënyrë u shuan dy tradita krejt të respektueshme të lëvrimit të varianteve letrare mbështetur në gegërishten: në Shkodër për shkak të katastrofës kulturore të katolicizmit dhe në Prishtinë për shkak të nevojës për identifikim kulturor me Tiranën; shkaqet tani duken të ndryshme por rezultatet atëherë ishin të ngjashme. Në të dy rastet, boshllëku i krijuar nuk u mbush dot nga standardi; elitat gege të Shqipërisë mbetën të nënpërfaqësuara në hierarkitë e ndryshme politike dhe kulturore, ndërsa elitat e shqiptarëve të ish-Jugosllavisë mbetën në pozita inferioriteti objektiv ndaj elitave përkatëse në Shqipëri (siç po e pohojnë tani vetë). Natyrisht, kjo nuk ndodhi për shkak të metash strukturore të standardit, por ngaqë standardit iu kërkua më shumë nga ç’mund të përballonte, me atë nivel zhvillimi që kishte. Në të vërtetë, duket se standardizimi i shqipes gjatë regjimit komunist u përdor paturpësisht si alibi për homogjenizimin kulturor të përshpejtuar, herë-herë kriminal, që dëshironin elitat totalitare; pse përndryshe nuk kishte asnjë arsye as nevojë që gegërishtes letrare – në Shkodër, Elbasan e Prishtinë – t’i hiqej e drejta e fjalës ashtu siç iu hoq.

Sot përpjekjet për rigjallërimin (a ringjalljen) e gegërishtes letrare nuk munden veçse ta vazhdojnë traditën e lëvrimit të varianteve pikërisht aty ku kjo traditë u ndërpre, në rast se vërtet duan të jenë serioze. Të shkruarit e drejtpërdrejtë (fotografik) e një të folmeje ashtu siç përdoret "në rrugë" vështirë se do të mund ta zëvendësojë respektimin e traditës, vazhdimësinë e formave (ndërtekstin), induksionin dhe konvergjencën; pse fotografizmi ligjërimor sot tingëllon më tepër si një operacion letrar eksperimental, pothuajse elitist, që nuk mund të përligjet me nevojën për t’ua dhënë një mjet shprehës dinjitoz masave gegërishtfolëse në Kosovë, Shqipëri e gjetiu. Lëvrimi disashekullor i gegërishtes letrare nuk ka pse të shpërfillet a injorohet në emër të ndonjë oportuniteti politik ose thjesht padijes; përkundrazi, tradita do t’ua lehtësojë punën të gjithë atyre që vihen të shkruajnë gegërishten të shtyrë nga dëshira për të komunikuar më mirë me lexuesin, publikun, popullin e tyre.

Vullneti i mirë, idealizmi dhe njohja e traditës duken të jenë sot të mjaftueshme për të filluar me rigjallërimin e variantit letrar geg. Një shoqëri pluraliste dhe tolerante nuk ka pse të druhet nga ushtrimi i organizuar dhe i institucionalizuar i një forme gjuhësore të ndryshme nga standardi, për sa kohë që këtë formë e kërkon një pjesë e popullsisë. Megjithatë, dhe në rrethanat e sotme politike në Kosovë, lëvrimi i gegërishtes letrare nga autorë e media të atij rajoni nuk mund të lihet jashtë debatit rreth shtetësisë së Kosovës, shenjave kombëtare dhe trajtimit të prirjeve centrifuge në kulturën shqiptare kombëtare. Mua nuk më duket se gegërishtja letrare, e cilësdo forme, është sot për sot në gjendje të konkurrojë me standardin në fusha përdorimi të tilla si shteti, e drejta dhe terminologjia tekniko-shkencor; as mund t’u kërkohet joprofesionistëve të letrave të përdorin me shkrim një gjuhë të cilën nuk e kanë mësuar në shkollë; përkundrazi, në fusha të tjera si letërsia, teatri, filmi, mass media-t lokale-krahinore e ndoshta në kategori të caktuara kumtimesh publike gojore mundësitë e përdorimit janë pak a shumë të hapura. Gjithsesi, në gjendjen e sotme të punëve, kërkesat – nga ana e po atyre elitave që promovojnë gegërishten letrare – për rishikim të standardit, ose të rregullave të përdorimit të standardit, nuk më duket se kanë ndonjë shans për t’u dëgjuar nga autoritetet akademike dhe institucionale. Vetëm praktika gjuhësore refleksive, këmbëngulëse dhe prodhimtare do të mund ta ndryshojë atë status quo që, mirë apo keq, sot për sot i qëndron në themel kulturës kombëtare zyrtare të shqiptarëve në Shqipëri e në mbarë botën.