Luigi Pirandello

[Inteligjentja]

Luigi Pirandello u lind me 1867 ne Agrixhento ne ishullin e Sicilise. I ati i Pirandellos qe nje tregtar i sukseshem i squfurit dhe kishte ndermend te nxiste te birin ndaj te njejtit zanat, por djaloshi shfaqi prirje akademike dhe vazhdoi si perfundim ne rrugen e dijes. Ai hyri ne Universitetin e Romes ne 1887 dhe u transferua ne Bonn me vone per te kompletuar doktoraturen mbi dialektin e prejardhjes se tij Sicilise.

Poezia ishte interesi fillestar i Pirandellos (ai ka perkthyer ne fakt nga Gete) interes ky qe u devijua nen prozen krijuese me anen e ndikimit te mikut dhe keshilltarit te tij te mire novelistit Capuana.

Ndjenja e zhgenjimit , qe eshte tipar dallues i krijimtarise Pirandeliane, eshte ushqyer nga vete jeta e autorit te madh. Pirandelo u detyrua te martohet me nje vajze per te cilen nuk ndjente asgje, kundra deshires se vete, ne nje moshe relativisht te re. Gruaja e re, Antonieta ishte e rezervuar per shkak te rritjes nen hyqmin e nje babai fanatik por cifti i ri dukej i lumtur te pakten ne fillim. Pas lindjes se femijes se pare, e gjithe pasuria familjare humbi per shkak te nje permbytjeje dhe pervec pasojave financiare, kjo tragjedi solli edhe pasoja me te renda : cmendurine e Antonietes. Antonieta kishte here pas here sjellje jashte mase te dhunshme qe ndikuan jeten familjare te Pirandelos dhe per pasoje edhe ate krijuese. Pirnadelo rrinte vazhdimisht me te shoqen dhe u mundua te zbulonte me shume per cmendurine, iluzionet dhe izolimin. Nje tjeter teme qe shfaqet vazhdimisht ne veprat e Pirandelos eshte vdekja. Sipas vete autorit, fiksimi i temes se vdekjes ka lindur si pasoje e nje episodi qe ka ndodhur heret ne moshen e tij. Pirandelo i vogel ka qene deshmitar i nje skene te tmerrshme ku nje cift eshte gjetur i perqafuar (ne akt e siper dashuror) dhe i karbonizuar nga nje zjarr qe kishte rene ne kasollen e tyre.

Pirandelo njihet me shume si dramaturg, por ai nuk menoi te shprehte veten edhe nje gjinine e romanit. "I ndjeri Matia Paskal' eshte nje veper qe autori e shkroi ne fillimet e veta dhe megjithese u la nen hije per disa kohe nga kritiket, ky roman vazhdon te jete nje perfaqesues i denje i romaneve te fillim shekullit. Pirandelo pati mundesine ti dedikohet pothuajse vecanerisht teatrit pas mbarimit te Luftes se Dyte Boterore. Disa nga dramat me te famshe te tij jane: Henri i IV, Gjashte personazhe ne kerkim te nje autori, Nje, njeqind dhe njeqindmije etj.

[Askusho]

(1867-1936)

Përktheu Amik Kasoruho

KECI I ZI

Pa dyshim që zoti Çarls Trokli ka të drejtë. Madje, jam gati ta pranoj se zoti Çarls Trokli nuk mund ta ketë kurrë gabim, sepse ai dhe arsyeja janë një gjë e vetme. Çdo lëvizje, çdo vështrim, çdo fjalë e zotit Çarls Trokli janë aq të prera dhe aq të përpikta saqë cilido, pa një pa dy, duhet ta pranojë se s'është e mundur të gabojë zoti Trokli, sido të jetë puna, cilido qoftë problemi që paraqitet e çfarëdo sendi të bëjë vaki.
Ja, për shembull, ai dhe unë kemi lindur në të njëjtin vit, në të njëjtin muaj dhe zëre se në të njëjtën ditë: ai në Angli, unë në Sicili. Sot, më pesëmbëdhjetë qershor, ai mbush dyzet e tetë vjeç; po aq sa do të mbush edhe unë më njëzet e tetë të këtij muaji. Bukur: sa vjeç do të mbushim ai më pesëmbëdhjetë dhe unë më njëzet e tetë qershor të vitit të ardhshëm? Zoti Trokli s'e humbet toruan, nuk ngurron aspak: i sigurt dhe prerazi thotë se më pesëmbëdhjetë dhe më njëzet e tetë qershor të vitit të ardhshëm, ai dhe unë do të jemi një vit më të mëdhenj, domethënë dyzet e nëntë.
Kush mund të thotë se zoti Trokli gabohet?
Koha nuk kalon njëlloj për të gjithë. Një ditë e vetme, një orë e vetme mua mund të më sjellë më shumë dëme se sa atij dhjetë vjet të kaluara mes disiplinës së ngurtë të jetës së tij, mes mirëqenies, Gjatë këtij viti, për shkak të shpirtit tim të kredhur në një rrëmujë që duhet qortuar, unë do të mund të jetoja më shumë se një jetë. Trupi im, më i dobët dhe shumë më pak i mbajtur nga trupi i tij, gjatë këtyre dyzet e tetë vjetëve është lodhur aq sa s'ka për t'u lodhur trupi i zotit Trokli në shtatëdhjetë vjet jetë. Aq është e vërtetë sa ai, edhe pse i ka flokët krejt të bardha, nuk ka as edhe një rrudhë në fytyrën e tij spec të kuqe dhe mund të bëjë skermë përditë me shkathtësi, si një djalë i ri.
E pastaj? Ç'rëndësi ka kjo? Gjithë këto arsyetime të stërholluara apo praktike, për zotin Çarls Trokli janë të kota e shumë larg logjikës. Logjika i sugjeron zotit Trokli se, fundi i hesapit unë dhe ai me pesëmbëdhjetë dhe me njëzet e tetë qershor të vitit të ardhshëm do të jemi një vit më të mëdhenj, domethënë dyzetenëntë.
Tani që e shkoqitëm këtë, mbani vesh ç'i ka ndodhur kohët e fundit zotit Çarls Trokli dhe, në mundshit, provojeni që nuk ka të drejtë.
Në prillin e kaluar, duke ndjekur itinerarin e një doracakut turistik Bedeker për një udhëtim në Itali, mis Etel Hallouej, vajza fort e re dhe mjaft e gjallë e Sër U. H. Hallouejit, e një lordi anglez shumë të pasur dhe me shumë autoritet, shkoi në Sicili, në Xhirxhenti, për të vizituar rrënojat e famshme të qytetit të lashtë dorik. Meqë e bëri për vete bukuria e ranishtes magjepsëse, që atë vit ishte mbushur plot e përplot me lulet e bardha të bajameve, të cilat kishin çelur nga afshi i ngrohtë i detit afrikan, mendoi të qëndronte më shumë se një ditë në bujtinën Hotel dë Tamplë, që ngrihet jashtë qytezës se sotme të rrëpirë e të mjerë, në fushë të hapur, në një vend fort të hijshëm.
Prej njëzet e dy vjetësh zoti Çarls Trokli është nënkonsull i Anglisë në Xhirxhenti dhe prej njëzet e dy vjetësh, çdo ditë, në të perënduar të diellit, me atë hapin e tij të matur dhe elastik, shkon me këmbë nga qyteti lart në kodër deri në rrënojat e tempujve Akragantinë, plot ajër dhe madhështorë, përmbi buzinën e ashpër, e cila pengon shkarjen e kodrës ngjat, të kodrës akree, mbi të cilën dikur lartohej fund e krye mermer qyteti i lashtë, që Pindari e pati lavdëruar si më të hirtin mes gjithë nekropoleve.
Të parët tregonin se akragantinët çdo ditë hanin sikur do të vdisnin të nesërmen dhe shtëpitë i ndërtonin sikur nuk kishin për të vdekur kurrë. Sot hanë pak, sepse në qytet e nëpër fshatra mjerimi është mjaft i madh dhe nga shtëpitë e qytetit të lashtë. mbas kaq luftërash, shtatë djegiesh e po aq plaçkitjesh s' ka mbetur më asnjë gjurmë.
Në vend të tyre sot lartohet një pyll bajamesh e ullinjsh saraçenë, prandaj edhe e quajnë pylli i Çivitas. Dhe vargu i ullinjve të përhimtë arrin deri rrëzë shtyllave të tempujve madhështorë dhe të duket sikur pemët lusin paqe për ato rrënoja të braktisura. Atëherë, kur mundet, rrëzë greminës rrjedh lumi Akragas, luginën e të cilit Pindari e pati lëvduar për grigjat e shumta, Ndonjë tufëza dhish i bie kryq e tërthor edhe sot e kësaj dite shtratit plot gurë të lumit; kacavjerret mbi rrëpirën shkëmbore dhe vjen e shtrihet e bren kullotën e varfër nën hijen madhështore të tempullit të lashtë të Harmonisë, i cili ka mbetur i padëmtuar deri sot. Dhiari, njeri i pagdhendur dhe si i përgjumur, ashtu si arabët, shtrihet edhe ai mbi shkallinat e ngrëna të pronaos1) dhe nxjerr ca tinguj vajcukë me atë fyellin e tij prej kallami.
Kjo dyndje dhish në tempull zotit Çarls i është dukur përherë një përdhunim i llahtarshëm. Dhe kushedi sa herë ua ka denoncuar këtë gjë kujdestarëve të monumenteve, simbas të gjitha rregullave. Por ata i kanë dhënë kurrfarë përgjigjeje. I kanë buzëqeshur me një mirëdashje filozofike dhe kanë ngritur supet. Duke u dridhur nga indinjata, zoti Çarls Trokli nganjëherë më është qarë, kur më ka qëlluar ta shoqëroj në atë shëtitjen e tij të përditshme. Qëllon shpesh që zoti Çarls Trokli ndeshet me grupe bashkatdhetarësh të vet, të cilët vijnë për të vizituar rrënojat, qoftë të Tempullit të Harmonisë, qoftë edhe ato të Herës Lacinia apo dhe ato të atij që populli e quan Tempulli i Gjigandëve e që ndodhet pak më lart, Dhe me një zemëratë që s'e ka zbutur a dobësuar hiç fare koha, ai u flet atyre për përdhosjen e dhive që shtrihen e kullosin në hije të kolonave. Por, ç'është e vërteta, zemëratën e zotit Trokli nuk e ndiejnë të gjithë vizitorët anglezë. Madje, shumicës së tyre i duken diçka poetike ato dhitë që pushojnë aty nëpër tempujt që, edhe sot e kësaj dite, kanë mbetur të vetmuar mes fushës së pamatë të braktisur dhe të harruar. Përkundrazi, shumëkush kënaqet e mrekullohet nga ajo pamje, gjë që e skandalizon zotin Trokli.
Në muajin prill, më e kënaqur dhe më e mrekulluar nga të gjithë u tregua Mis Etel Hallouej, një çupë shumë e re dhe shumë e hedhur. Madje ndërsa nënkonsulli, i indinjuar, po i shpjegonte disa hollësi arkitekturore që si përmend as Bedekeri dhe as ndonjë doracak tjetër turistik, mis Etel Hallouej u soll pa prekë, aty për aty i ktheu shpinën dhe vrapoi mbas një keci të lezetshëm të zi, që kishte lindur para pak ditësh dhe që, mes dhive të shtrira, kërcente hop këtu e hop aty, sikur rreth e rreth tij nëpër ajër, të ishin duke hedhur valle një mori mizash të ndritshme dhe pastaj dukej se habitej nga vetë ato kërcime të tij të guximshme e lozonjare, sa çdo zhurmë tjetër sado e lehtë, çdo flladitje ere, çdo hije e vogël e atyre pamjeve jete ende të panjohura për të e bënin të rrëqethej e të dridhej i druajtur.
Atë ditë unë isha bashkë me zotin Trokli dhe aq sa më kënaqi gëzimi i asaj zonjushës së vogël, që u dashurua aq shpejt mbas kecit të zi saqë deshi ta blinte me çdo kusht, po aq ndjeva keqardhje për zotin Trokli, i cili ishte duke vuajtur.
- Të blejmë dhinë?
- Po, po, ta blejmë, tani, tani!
E dridhej fund e krye edhe vetë Mis Eteli. ashtu si ajo kafshëza e zezë e lezetshme dhe mbase nuk i shkonte ndër mend se nuk kishte si t'i punonte rreng më të madh zotit Trokli, i cili kishte shumë kohë që i urrente sa s'thuhej ato kafshë.
Zoti Trokli u përpoq më kot t'ia kthente mendjen, t'i jepte të kuptonte sa telashe do t'i nxirrte ajo blerje: më në fund, pa ç'pa, u dorëzua dhe meqë e respektonte shumë të atin e saj, iu avit dhiarit që të bënte pazar për kecin.
Mbasi pagoi të hollat, Mis Etel Hallouej i tha zotit Trokli se do t'ia besonte kecin drejtorit të Hotel dë Tamplë, dhe pastaj me t'u kthyer në Londër, do të telegrafonte që, mbasi të shlyheshin të gjitha shpenzimet, t'ia nisnin menjëherë; dhe u kthye me karrocë në hotel, duke e mbajtur hopa kecin që blegërinte e përhidhej.
Përballë diellit që po perëndonte mes një copëzimi të hatashëm resh përrallore të ndezura flakë, përmbi detin që fekstinte poshtë si një pasqyrë e pamatë ari, unë pashë brenda karrocës së zezë atë vashëzë flokëverdhë, të brishtë e tërë zjarr tek po largohej e kredhur në një re drite verbuese: e më ngjau si një ëndërr. Pastaj e kuptova se ç'kishte ndier aty për aty kishte qenë një dëshirë e gjallë, një dhimbsuri e thellë për një kec të vogël të zi edhe pse ndodhej aq larg vendit të vet, larg pamjeve dhe afekteve të jetës së saj të përditshme, prandaj nuk duhej të kishte as edhe një thërrime nga ajo arsyeja e shëndoshë që qeveriste veprimet, mendimet, hapat dhe fjalët e zotit Çarls Trokli.
Po ç'kishte atëherë në vend të arsyes e vogla Mis Etel Hallouej? Asgjë tjetër veç tuafllëkut, thotë zoti Çarls Trokli duke mbajtur me zor mërinë, aq sa të dhimbset, kur ve re se këto fjalë i thotë një njeri si ai, i cili, zakonisht, është shumë i përmbajtur.
Në ngjarjet që rrodhën mbas blerjes së atij kecit të zi mbretëroi inati.

Mis Etel Hallouej u nis të nesërmen nga Xhirxhenti. Prej Sicilisë do të shkonte në Greqi, nga Greqia në Egjipt, nga Egjipti në Hindi.
Duhet pranuar se qe një mrekulli që nuk e harroi kecin e zi që kishte blerë një ditë të largët mes Tempujve Akragantinë në Sicili, me të mbërritur shëndoshë e mirë në Londër nga fundi i nëntorit, mbas gati tetë muajsh e mbas gjithfarëlloj aventurash, që me siguri do t'i kishin bërë vaki në atë udhëtim aq të gjatë.
Me të arritur, siç kishin lënë fjalën, i shkruajti zotit Çarls Trokli që t'ia niste.
Hotel dë Tamplë mbyllet çdo vit në mes të qershorit dhe hapet ditët e para të nëntorit. Drejtori, të cilit Mis Eteli i kishte besuar kecin kur qe larguar nga hoteli nga mesi i qershorit, ia kishte lënë amanet kujdestarit të hotelit, por pa ndonjë porosi të veçantë, madje, pak si i mërzitur nga bezdia që i kishte dhënë e që vijonte t'i jepte ajo kafshë. Kujdestari priti që nga dita në ditë të vinte nënkonsulli, siç i kishte thënë drejtori, ta merrte kecin për ta nisur në Angli dhe kur pa se nuk po vinte njeri ta merrte, mendoi ta hiqte qafe dhe ia dha për ta ruajtur po atij dhiari që ia kishte shitur Mis Etelit, duke i premtuar se do t'ia falte, po qe se ajo, siç dukeshin bathët, nuk do ta çante kryet ta merrte përsëri apo, në të kundërt, do ta shpërblente për kujdesin dhe për kullotën, po të vinte nënkonsulli për të kërkuar kecin.
Kur mbas tetë muajsh mbërriti nga Londra letra e Mis Etel Halluejt, si drejtori i Hotel dë Tamplë, si kujdestari i hotelit, ashtu edhe dhiari u hardallosën. I pari, ngaqë ia kishte besuar kecin kujdestarit, i dyti, sepse ia kishte besuar dhiarit dhe i treti, meqë ia kishte dorëzuar një dhiari tjetër, duke i premtuar po ato gjëra që i kishte premtuar vetë atij kujdestari i hotelit. Ky dhiari i dytë na kishte lënë hijen pa nam e pa nishan. E kërkuan më shumë se një muaj. Më në fund, një ditë prej ditësh, zotit Çarls Trokli i sollën në selinë e nënkonsullit në Xhirxhenti një alamet kafshe me brirë, ibret të shëmtuar, të ndotur, qimekuqe, rrjepacake, tërë bajga e copa balte të përthara, e cila, duke nxjerrë ca blegërima të ngjirura, të thella e të dredhura, duke mbajtur kokën të ulur, dukej sikur pyeste ç'donin prej saj në një vend aq të habitshëm për zakonet e veta, tani që ishte katandisur në atë gjendje nga halli.
Zoti Çarls Trokli, siç e kishte zakon, nuk u hutua aspak nga ajo pamje e s'pati asnjë çast mëdyshjeje: bëri hesap sa kohë kishte kaluar që nga fillimi i prillit deri në fund të dhjetorit dhe, me plot të drejtë, i dha karar se keci i zi lozonjar i asaj kohe, fort bukur mund të ishte ajo kafsha e stërmadhe dhe e ndotur që kishin tani përpara syve. Dhe pa asnjë lloj ngurrimi iu përgjigj mis Hallouejit se do t'ia niste pa humbur kohë nga Porto Empedokle me të parën anije tregtare angleze që do të kthehej në Angli. I vari në qafë asaj kafshe një copë kartuç me emrin e Mis Etel Hallouejit e dha urdhër ta çonin në mol. Aty, vetë ai, duke vënë në rrezik dinjitetin e tij, e tërhoqi nga mbrapa me litar kafshën kokëfortë përgjatë molos, i ndjekur nga një trumë rrugaçësh; e hipi në anijen që ishte duke u nisur dhe u kthye në Xhirxhenti me mendjen top se e kishte kryer deri në fund detyrimin që kishte marrë, jo aq për shkak të mendjelehtësisë së qortueshme të Mis Hallouejit, sa për respektin që kishte për babanë e saj.

Dje zoti Çarls Trokli më erdhi në shtëpi në një gjendje të atillë shpirtërore dhe trupore, saqë unë, fort i habitur, u sula me rrëmbim ta mbaja, ta ulja e t'i sillja një gotë ujë.
- Pash hatrin e Zotit, ç'të ka ndodhur, zoti Trokli?
Meqë nuk ishte ende në gjendje të fliste, zoti Trokli nxori nga xhepi një letër dhe ma zgjati.
E dërgonte Sër U. H. Halloueji, Lord i Anglisë dhe përmbante një varg të sharash vençe për zotin Trokli, për shkak të fyerjes që ky kishte guxuar t'i bënte së bijës, Mis Etelit, meqë i kishte dërguar atë kafshë të ndyrë e të frikshme.
Kështu i shkruante për ta falënderuar për të gjitha telashet që kishte patur i shkreti zoti Çarls Trokli.
Po ç'priste tjetër ajo teveqelja Mis Etel Hallouej? Mos priste që njëmbëdhjetë muaj mbas blerjes t'i mbërrinte në Londër po ai kec i zi që përhidhej mes shtyllave të tempullit të lashtë grek në Sicili, i vockël e qimepastër, gjithë duke frëngëllirë? Ka si bëhet? Zoti Çarls Trokli nuk gjen dot derman. Kur e pashë në atë gjendje, nisa ta ngushëlloja sa munda, duke e pranuar, bashkë me të, se, me gjithë mend, ajo Mis Etel Halloueji duhej të ishte një çupë jo vetëm tekamadhe, por edhe jashtë mase e paarsyeshme.
- Teveqele! Teveqele! Teveqele!
- Më mirë ta quajmë të paarsyeshme, miku im i dashur Trokli. E di si është puna?- mora guxim e shtova me druajtje... Ajo, kur iku në prill mbajti në sy e në shpirt shëmbëlltyrën e hijshme të atij keci të zi dhe, të jemi të drejtë, nuk mund ta pranonte, sado e paarsyeshme qoftë, atë arsyetimin që ju i vutë përballë me atë dru të shëmtuar, zoti Trokli.
- Po atëherë?- më pyeti zoti Trokli duke u ngritur më këmbë dhe duke më shikuar sikur të më kishte hasëm.- Ç' duhej të kisha bërë sipas jush?
Iu përgjigja pak si në hall:
- Nuk dua t'ju dukem edhe unë i paarsyeshëm si zonjushëza nga vendi juaj i largët, po a e dini zoti Trokli ç' do të kisha bërë unë në vendin tuaj? Ose do t'i isha përgjigjur Mis Halluejit se keci i zi lozonjar kishte ngordhur nga malli që kishte për të puthurat e ledhatimet e saj, ose do të kisha blerë një kec tjetër të zi të vockël e qimendritur, krejt të njëllojtë me atë që pati blerë në prill dhe do t'ia kisha nisur, me mendjen top se Mis Hallouejit s' do t'i shkonte kurrë ndër mend se keci i saj, për njëmbëdhjetë muaj, s'kishte si të mos ndryshonte. Dhe me këtë dua të them, siç e shikoni, se Mis Halloueji është krijesa më e paarsyeshme e kësaj bote dhe se logjika është plotësisht nga ana juaj, si gjithmonë, i dashur zoti Trokli, o miku im.

-------------------------------------------------
1)Kështu quhet në arkeologji hapësira midis tempullit dhe shtyllave në ballë të tij.

[Askusho]

Përktheu Amik Kasoruho

PER MERITA QYTETARE

Kur i quante njerëzit tigra, hiena, ujqër, gjarpërinj, majmunë apo lepuj Bruno Çelézia mendonte se i fyente pa të drejtë kafshë, sepse secila syresh i përshtatet dhe i bindet natyrës së vet; ndërsa njeriu, nuk ka më kallp nga njeriu! Prandaj njeriun pështyje në fytyrë dhe, po munde, këputja me shkelm në një vend tjetër.
- Unë e di se ç'kam këtu brenda! - thoshte i ngrysur, duke vënë një dorë mbi bark.
- Një fëmijë?
- Ferrin kam, maskara!
Dhe, për fjalë të nderit, grykë vullkani donte ta kishte gojën! Si krateri i Etnës, që të villte mbi njerëzimin tërë zjarr që i digjej përbrenda.
Megjithatë, duke u ndodhur atë ditë në Sheshin e Bashki për të parë shpërndarjen solemne të dekoratave për me qytetare. Bruno Çelézia, nuk mund të mos e pranonte se ishte një festë e bukur dhe e nderuar.
Ai kryetari i bashkisë ishte një rrenacak i patentuar, por ama ishte orator i lindur. Dhe shumë herë, gjatë fjalimit hatashëm, që ngrinte në qiell virtytet e lindura të sicilianëve duke kujtuar aktet heroike të kryera prej tyre. Dhe kushedi sa herë, gjatë atij fjalimi të madhërishëm, që ngrinte në qiell virtytet e lindura të gjindes siciliane, duke kujtuar aktet heroike të kryera prej saj, Bruno Çelézia kishte ndier mornica në shpinë; ndërkohë që me gishtat që i dridheshin rraste në gojë dhe kafshonte qimet e mustaqeve të mëdha apo majën e mjekrës së ashpër. Pastaj, kohë mbas kohe, kalonte me të shpejtë dorën tjetër mbi jakën e xhupit të shkëlqyer të gjelbërt. Pse? Po sepse njerëzimi është i poshtër, ja pse! Prej disa ditësh qe bërë modë që, me një gjilpërkë, t'i ngjitje tjetrit në shpinë një copë letër me fjalë të ndyra apo me ndonjë vizatim faqezi. Dy herë ia kishin punuar atij, një ditë një kokë dreri dhe një herë tjetër një dorë që bënte shenjën e brirëve.
- Derra! Të lumtë!
Thirrja e dytë i drejtohej kryetarit të bashkisë, i cili në atë çast po kujtonte se ç'kishte bërë populli i Palermos në ato ditët historike plot lavdi të çlirimit.
Mbasi mbaroi fjalimi i kryetarit të bashkisë mes duartrokitjeve shurdhuese, me të cilat edhe Çelézia nuk kishte mundur të mos bashkohej, filloi shpërndarja e medaljeve.
Në ballkonin e gjerë të mermertë të pallatit bashkiak, ku bashkë me kryetarin e bashkisë ujë në djersë, po rrinin krejt të qetë, me erashka në dorë, këshilltarët bashkiakë dhe zonjat e tyre, si dhe paria e qytetit, në fillim u paraqit një djalë i ri i zeshkët, i fuqishëm, sy-shkreptimë, fort i pashëm, i cili ishte ulur dy herë rresht në një shtëpi mes flakësh për të shpëtuar një plakë dhe një fëmijë.
Turma e priti me brohoritje të zjarrta.
- Rroftë Zgembri! Rroftë Karluço Zgembri!
Dikush ia këputi se ata zotërinjtë e bashkisë do të bënin më mirë sikur të formonin një grup zjarrfikësash, i cili i mungonte qytetit edhe sot e kësaj dite dhe ta bënin zjarrfikës Karluçon, i cili e kishte merituar, në vend që t'i jepnin atë medalje për merita qytetare, që në fund të fundit nuk kishte ç'ta bënte ai qyqar hamall porti, i cili përthyente kurrizin çdo ditë duke shkarkuar apo duke ngarkuar anijet me thasë qymyri dhe blloqe squfuri.
“I bukur je,” mërmëriste me vete Bruno Çelézia, duke e soditur, “po rritu edhe ca, i dashur dhe ke për të parë ç'kokërr maskarai ke për t'u bërë edhe ti! Rroftë! Rroftë!”.
Ndërkohë, duartrokiste bashkë me të tjerët dhe fërkonte jakën e xhupit.
Mes brohoritjeve të turmës u paraqitën një nga një për të marrë medaljen e tyre edhe katër heronjtë e tjerë të ditës.
- Vetëm për një çast - komentonte me vete, mes turmës, kishin edhe tre fëmijë, aq të lezetshëm... qyqarët e pafaj: ishin kopila! Atij ajo grua e përdalë nuk kishte ditur t'i falte qoftë edhe një të vetëm, një bir të ligjshëm... Nuk do të ndihej kaq i vetmuar tani... nuk do t'ia kishte lakmi askujt... Por, ku ta di mbase ishte më mirë kështu. Asgjë s'i kishte shkuar mbarë në jetë, kurrë: e ndoshta edhe të bijtë, po t'i kishte pasur, kushedi ç'hidhërime e kushedi sa dhimbje do t’i kishin shkaktuar.
Fati, posi jo: fati. A mund të mos i besoje? Ç'kishte bërë që të bëhej shënjestër e tërë shigjetave si bir, si bashkëshort, qytetar; që ta shihnin shtrembër dhe t'i shmangeshin të gjithë sepse kishte namin e ndjellakeqit dhe t'a vinin në lojë, madje edhe t'a mëshironin për fatkeqësitë familjare?
Nuk ishte kredhur kurrë në punë me rrezik: e, pra, e kish pësuar edhe nga ato pak punë të sigurta, të cilave u qe futur, ishte djegur dhe e kishin tallur. Shumëkush ishte pasuruar duke marrë përsipër mirëmbajtjen e murit mbrojtës të portit: i qe futur edhe ai dhe ja që furia e detit kishte marrë me vete gjysmën e gurëve të murit, që sapo kishte përfunduar. Gurët e hedhur nga sipërmarrësit e tjerë deti i kishte pranuar urtë e butë, si të qenë copa buke.
- Nga Bruno Çelézia jo, nuk i dua!
A mund të përlesheshe me atë det përbindësh? Dhe kish mbetur pa një dysh, Kishte gjetur një vend si shkrues në një bankë për gjynah të Zotit: por që t'i bënte ballë asaj pune duhej durim i madh. Sepse eprorit të tij nuk i pëlqente shkrimi i Çelézias: dhe atij i vinte në majë të gjuhës t'i përgjigjej se punë e poshtër me të vërtetë ishte t'i bëje ca gjëra dhe jo t'i shkruaje ia shkruante ai në regjistër.
E duke menduar kështu për hallet e dertet e tij, Bruno Çelézia mbërriti në shtëpi.
Banonte në skaj të qytetit, andej nga lindja, ku ranishtja kthente poshtë një rrafshnalte dhe formonte një hark tjetër Ato pak shtëpi që vinin njëra pas tjetrës aty, rrëzë rrafshnaltës në buzë të detit, nuk dukeshin nga qyteti, i cili shtrihej në trajtë gjysmërrethi, në gjirin tjetër të ranishtes. Dhe aty mbretëronte paqja, një paqe e thellë, thuajse e habitur nga pamja e pakufi e detit.
Iu desh t'i bënte me nxitim hapat e fundit, sepse po errësohej.
-Horruca keni qenë, horruca do të bëheni... I gjithë njerëzimi... Tfu! Ndyrësirë... Rroftë! Rroftë!
Kur mbaroi shpërndarja e dekoratave, turma filloi të shpërndahej “Bruno Çelézia u end edhe një copë herë, duke vështruar majtas e djathtas plot përçmim, mes atij rrëmeti njerëzish. Po sodiste llambat ngjyra-ngjyra që ishin përgatitur për ndriçimin e mbrëmjes dhe kohë mbas kohë shtrembëronte gojën.”
- Po sikur t'ia nisë era e jugës!
Dhe ngrinte sytë për të parë qiellin e zymtuar, i cili dora-dorës po ngrysej edhe më shumë.
“Më mirë kthehemi në shtëpi,” tha me vete në një farë kohe, me mendjen top,
“sepse përndryshe ky kodosh vendi mund të besojë dhe të shpallë me të madhe që festa ka për t'u prishur nga shiu, vetëm e vetëm sepse dola unë sot në shesh.”
Dalloi së largu babanë e tij të moshuar, atë farë malli që i kishte shkaktuar aq shumë hidhërime dhe që ndoshta për të tretën herë aty, nëpër xhepat e tjetërkujt, po kërkonte rrugën për t'u kthyer në hapsane, nga ku s'kishte veçse pak muaj që kishte dalë: ktheu shpinën me përçmim dhe u nis me të shpejtë për t'u ndryrë në shtëpi.
Duke ecur mendonte: “Thonë se bretkosat e kalojnë dimrin në batakun e gropave. Im atë edhe më keq: në batakun e jetës, në të katra stinët...”
Herën e parë ishte futur në borxh deri në fyt për ta shpëtuar. Tani nuk donte ta shihte më as edhe nga larg. Ai emër i përdhosur që kishte trashëguar prej tij i digjte ballin sikur të qe një damkë zjarri.
- Po pse, se mos vetëm unë e kam turpëruar emrin tënd të bukur?- kishte guxuar një herë i ati t'ia përplaste fytyrës.- Më mirë mendo për gruan tënde, që po e përdhos haptazi prej kaq vjetësh.
Dhe Bruno Çelézia e kishte kafshuar dorën gjak që të mos i përgjigjej. Sepse e shoqja...
Por haptazi jo ama: vetëm me një njeri.
Nuk e kishte vrarë, sepse ishte më se i sigurt që dashnori kishte për të qenë edhe më keq se vdekja: herët apo vonë do ta braktiste, do ta flakte në mes të rrugës, si një thes me plehra. Dreq o punë! Ata të dy jetonin të lumtur prej shumë vitesh, si burrë e grua, të respektuar e të nderuar nga mbarë qyteti. Dhe dendësohej shiu që kishte filluar të binte. Deti ishte i trazuar, turbullt dhe i harbuar tejendanë nën atë qiell të ngarkuar nga gjithë ato re të zeza. Shkulmet e dallgëve, duke u fryrë, kishin zënë të përplaseshin njëri me tjetrin dhe ende nuk kishin filluar të përthyheshin në breg. Vetëm një shkumë inatçore jetëpake sikur vlonte shirita-shirita majë dallgëve të tërbuara aty-këtu.
- Si duket do t'ia plasë si duhet!- psherëtiu Çelézia, duk vështruar që nga mbrapa xhamave të ballkonit të vogël.
Dhe, me të vërtetë, pak më vonë qielli u nxi dhe për disa çaste mbretëroi një zymti e frikshme që dukej sikur nuk dinte ç'të bënte. Kohë mbas kohe në breg përplasej ndonjë valë ere që ngrinte shtëllunga rëre. Më në fund plasi bubullima e parë, e hatashme dhe ajo qe shenja e parë e stuhisë.
Bruno Çelézia i mbylli sytë, ndezi llambën me vajguri dhe shkoi dhe u ul pranë skrivanisë së vjetër për t'ia nisur leximit të një libri të trashë, siç e kishte zakon, ku bëhej fjalë për zbulimin e Amerikës. Sa herë që bubullonte ai mblidhte supet dhe zgjaste qafën:
- Jepi, Babazot! Hajde të bombardojmë.
Dhe i vinin ndër mend ato llambushkat e shkreta ngjyra-ngjyra që ishin përgatitur për festën dhe zgërdhihej.
Kishte nja një orë që po lexonte, kur, mes oshtimës së pandërprerë të detit, iu bë se dëgjoi ulërima andej nga ranishtja. Bëri nga ballkoni, hapi njërin kanat të grilave dhe aty për aty e verboi një shkreptimë! Ç'pamje e llahtarshme! Por... por... ç'kishte ndodhur aty tej? Ishin grumbulluar njerëz, gjithë ata njerëz, të cilët mbroheshin si të mundeshin nga dallgët që përplaste deti i harbuar. Ja, ja: po ulërinin! Ç'kishte ndodhur? Mori kapelen dhe doli me vrap jashtë për të parë.
Në atë mugëtirë të frikshme aty-këtu në ranishte dridhullonte ndonjë dritëzë e trembur feneri, e mbrojtur nga një mantel apo nga një shall: aty qenë grumbulluar një mori njerëzish, burra e gra, të cilët, duke u dredhur dhe në ankth, pritnin shkreptimën e papritur të ndonjë vetëtime që të shquanin tej në det një barkë, të cilën po e mësynin tallazet inatçore dhe era. Ndërkohë disa jepnin e merrnin frymëvalë e thonin se në barkë nuk kishte njeri, se deti e kishte shkulur nga bregu, matanë murit mbrojtës, ku e kishin pasë tërhequr në cektinë, ndërsa të tjerë betoheshin e stërbetoheshin se kishin dalluar një njeri që shqyhej krahësh, kështu... kështu... dhe përsëritnin gjestet e tij të dëshpëruara; disa të tjerë thonin se atë ditë kishin dalë shumë barka nga porti dhe ishin drejtuar nga banjat e Shën Leones: ndonjërën prej tyre do ta kishte zënë stuhia, gjatë rrugës së kthimit.
- Ja ku është! Ja ku është!- në një çast u dëgjuan britma nga të gjitha anët, kur larg u shqua një regëtimë drite e zbehtë.
Por aty për aty gjëmoi përsëri shungullima e bubullimës, e cila i mbuloi tërë britmat e turmës. Mes errësirës që sakaq u shtua, stuhia, mes duhisë së erës dhe të detit, përfshiu shpirtra e sende edhe më frikshëm se më parë.
Kur u shua gjëmimi, ia nisën përsëri komentet e përhumbura, si të largëta:
- Po, po! Kishte një njeri në barkë... kërkonte ndihmë, ndihmë! - Kësaj radhe e kishin parë të gjithë.
- Kush po shkon?- thirri Bruno Çelézia.- Ku janë heronjtë e ditës së sotme?
Por sa më shumë që sikush ndiente nevojën për të bërë diçka, aq më shumë zbehej guximi dhe që të gjithë thërritnin ndihmë, me sa u hante fyti, sikur të ishte se ndihmën nuk duhej ta jepnin ata vetë. Më në fund, dikush nga mesi i turmës, iu përgjigj thirrjes shpotitëse të Çelézias:
- Po shkoj unë! Ma sillni një barkë!
Dhe Karluço Zgembri, duke çarë rrugë thuajse me inat, doli përpara, i vendosur dhe i gatshëm për një sprovë të re.
Menjëherë Çelézia, në një shpërthim adhurimi, i hodhi duart në qafë dhe e puthi në ballë, duke qarë e duke thirrur:
- O rob i Zotit! Jo, jo! Ti jo! Nuk duhet të shkosh ti! Ma jepni mua barkën! Do të shkoj unë!
Dhe filloi të zhvishej me rrëmbim, Zgembri nisi ta kundërshtonte.
- Do të shkoj unë, - nguli këmbë Bruno Çelézia, duke iu imponuar turmës. - Mos të guxojë askush të më ndalojë... Ti largohu! Medaljen tënde e meritove! Më takon mua! Lermëni, ju them! Di not mirë! Do të shkoj unë! Jeta për mua nuk ka më vlerë! Më lini të shkoj!
Një detar plak solli me të shpejtë një tapë shpëtimi, që ishte lidhur mbas një litari të gjatë: ndërkohë të tjerët kishin shtyrë buzë detit një barkëzë të vogël. Bruno Çelézia kërceu brenda saj krejt i zhveshur. Deti, me një shkulm dallge të tërbuar rrëmbeu menjëherë barkën. U dëgjua një thirrje e llahtarshme. Bruno Çelézia, i përpirë nga errësira, ishte zhdukur tej në det.
- Lësho! Lësho!- i thirrën detarit që mbante litarin e tapës shpëtimit.
Tani, të ngërthyer nga një padurim edhe më i madh, njerëzit prisnin mes ankthit që të shkrepte vetëtima. Por dukej sikur qielli e bënte qëllimisht: rreth e rreth kishte vetëm errësirë dhe rrëmet që të zinte frymën! Që të gjithë, për t'i shpëtuar sadopak atij padurimi që të mbyste, donin të merreshin me atë litar po zhdrivillohej dalëngadalë vetiu, bash aty, sikur të qe gjë e gjallë, në dritën e dredhur të fenerëve të mbrojtur me mantele.
- Hapuni! Hapuni! Lirojeni!
Një vetëtimë.
- Ja ku është! Ja ku është!- u dëgjuan përsëri të thirrura dhe aty për aty zërat sikur u përthithën nga errësira që zbriti edhe më e dendur.
Po, e kishin dalluar, aty, pranë barkës tjetër. Ankthi u bë padurueshëm.
- Po e shpëton! Po e shpëton!
Dhe gratë qanin me ngashërim dhe burrat, të shqetësua duke u dridhur dhe si të ishin pezull në ajër, kërkonin të mbahej qetësi, sikurse ajo punë mund të sillte ndonjë dobi. Në një çast dukej sikur litari nuk lëvizi më aty përtokë. Detari e mori n dorë; priti një hop, pastaj thirri, duke qarë në kulm të gëzimit:
- Po e tërheq! Po e tërheq fort! Po e tërheq fort!
Atëherë të gjithë u turrën për të mbërthyer litarin, të gëzuar me hare të papërmbajtur
Shkrepi edhe një vetëtimë tjetër.
- Ja ku është! Jepi! Jepi! Po vjen! Urra! Urra!
Dhe pak më vonë barka e Bruno Çelézias ngeci në ranishte.
- Ka shpëtuar! Ka shpëtuar! Këtu, brenda në bark. Tërhiqeni! Po merr frymë akoma!
Qe një ngadhënjim i vërtetë. Por, kur turma arriti ta njihte anijembyturin...
Ja. Shpeshherë fatit nuk i mjafton të përndjekë një qyqar derisa t'ia nxijë jetën; kërkon edhe që në çdo përndjekje të ngjeshë vulën e talljes.
Bruno Çelézia kishte shpëtuar jaranin e të shoqes.

[Askusho]

(1867-1936)


Përktheu Amik Kasoruho

TEVEQELI

- E ç'punë kishte, në fund të fundit, Macarini, deputeti Guido Macarini, me vetëvrasjen e Pulinos? - Pulinos, the? Pse? Ka vrarë veten Pulino? - Lulu Polino, posi, para dy orësh. E kanë gjetur në shtëpi, të varur në kuzhinë. - Të varur? - Të varur, po. Ç'të shihje! Fytyrën e nxirë, sytë e zgurdulluar, gjuhën e varur, gishtat e përdredhur. - i shkreti Lulu - Po ç'hyn Macarini në këtë mes?
Nuk dihej asgjë. Nja njëzet të ekzaltuar po thërritnin me sa u hante zëri dhe duke lëvizur duart sa lart-poshtë (dikush i hipur edhe përmbi karrige) dhe të gjithë kishin vënë në mes Leopoldo Paronin, kryetarin e Klubit Republikan të Kostanovës, i cili po thërriste më shumë se të gjithë.
- Teveqel! E kam thënë dhe do ta them deri në fund: Teveqel! Teveqel! Ia kisha paguar unë udhëtimin! Unë ia kisha paguar! Kur njeriu nuk di ç'të bëjë më me jetën e vet. Zoti që është një, po s'bëri kështu, teveqel është.
- Më falni, ç'ka ndodhur? - pyeti një i porsaardhur, duke iu afruar grupit, i tërhequr nga gjithë ato britma dhe pak i habitur. Këtë pyetje ia bëri një klienti që po rrinte pak veçmas në një vend të pandriçuar dhe që ishte i mbështjellë me një shall leshi hedhur supeve, me një kasketë udhëtimi në kokë me strehë të gjerë, hija e së cilës i zinte gjysmën e fytyrës.
Para se të përgjigjej, ai hoqi nga koka e bastunit njërën dorë, kockë e lëkurë, në të cilën kishte bërë shuk një shami dhe e çoi te goja, poshtë mustaqeve si të shpëlara që i vareshin poshtë. Kishte fytyrë thatime e verdhacuke si një njeri i sëmurë dhe aty i kishte mbirë një mjekër e rrallë. Pa e hapur gojën, dha e mori një copë herë me fytin e tij ku po i shpërthente një kollë e thatë gjithë fishkëllimë dhe, në fund, u përgjigj me një zë të thellë:
- Më bëtë erë kur u afruat. Më falni, por ju nuk jeni nga Kostanova, jo? (Mbështolli dhe fshehu diçka në shami).
I huaji, gjithë keqardhje dhe në siklet nga të pështirët që s'e fshehu dot, ia ktheu:
- Jo, jam kalimtar.
- Që të gjithë jemi kalimtarë, i dashur zotëri.
Dhe, duke thënë këto fjalë, shtrembëroi gojën në një ngërdheshje të ngrirë e të heshtur; rreth syve zhbirues iu formuan një mori rrudhash të dendura dhe i doli më në pah lëkura e verdhë e fytyrës së hequr.
- Guido Macarini, - tha pastaj, dalëngadalë, - është deputet i Kostanovës. Njeri i madh.
Dhe fërkoi gishtin e madh me treguesin e njërës dorë, për të treguar pse ishte i madh.
- Kanë kaluar shtatë muaj qysh kur janë bërë zgjedhjet politike në Kostanovë, i dashur zot dhe, siç e shikoni zien ende mllefi kundër tij, sepse megjithëqë këtu i kishte të gjithë kundërshtarë, fitoi me votat e zonave të tjera elektorale të krahinës, të cilat i pagoi me flori. Inatet s'janë shuar ende, sepse Macarini, për të marrë hak ka dërguar në bashkinë e Kostanovës... largohuni, largohuni pak: s'ngopem me frymë... ka dërguar një komisar mbretëror. Faleminderit. Një komisar mbretëror... një njeri me peshë... S’i thonë pak, një komisar mbretëror...
Zgjati një dorë dhe, në sy të të huajit, që po e vështronte fort i habitur, e mbylli grusht, duke lënë të ngritur vetëm gishtin e vogël, kiamet të hollë; fryu bulçitë dhe ndenji një copë herë duke e soditur fort i përqendruar thoin e zbehtë të atij gishti.
- Kostanova është një qytet i madh, - vijoi mbas pak. - Mbarë bota sorollatet rreth Kostanovës. Yjet lart në qiell s'kanë punë tjetër veçse të shohin Kostanovën: dikush thotë se qeshin dikush tjetër se rrinë e psherëtijnë të dëshiruar që secili syres s'e ka një qytet si Kostanova. E dini se nga kush varen fatet e njerëzimit? Nga partia republikane e Kostanovës, e cila s'mund të bëjë hajër kurrsesi derisa, nga njëra anë, kemi Macarinin dhe nga ana tjetër, ish-kryetarin e bashkisë, Kapadonën, që hiqet si mbret. Tani Këshilli Bashkiak është shpërndarë dhe për pasojë barë bota është bërë lesh e li. Ja ku janë, i dëgjoni? Ai që çirret më shumë se të gjithë është Paroni, po, ai aty me kravatë të kuqe; çirret kështu, sepse do që e gjithë jeta, madje edhe vdekja, të jenë në shërbim të republikanëve të Kostanovës. Edhe vdekja, zotëri, Pulino ka vrarë veten... E dini kush ishte Pulino? Një qyqar i sëmurë si puna ime. Këtu në Kostanova bëhemi shumë të sëmurë kështu. Dhe duhet të vlejmë për ndonjë punë. I shkreti Pulino, s'i duroi dot më vuajtjet dhe sot...
- Vari veten?
- Te llamba, në kuzhinë. Veç nuk më pëlqen kështu. Punë e lodhshme të varësh veten. Më kollaj me revole. Vdekje më e shpejtë. Bukur, por a e dëgjoni se çfarë thotë Paroni? Thotë se Pulino ishte teveqel, jo sepse vari veten, por meqë, para se të varej, nuk shkoi në Romë për të vrarë Guido Macarinin. Qysh jo! Që Kostanova dhe, për rrjedhim, e tërë bota të merrte frymë, kur njeriut nuk ka ç'i duhet më jeta, po s'bëri kështu, po s'vrau një Macarin e aq para se t'ia heqë vetes, është teveqel. Është duke thënë se ia kishte paguar ai udhëtimin. Me leje të largohem, zotëri?
U çua përnjëherësh: mbështolli edhe më mirë shallin rreth fytyrës deri te streha e kasketës dhe ashtu i mbështjellë doli nga kafeneja trupharkuar, duke vështruar gjithë inat ata që bërtisnin. I huaji, i cili ndodhej aty kalimthi, u habit; e ndoqi me sy deri te porta; pastaj iu drejtua kamerierit plak dhe e pyeti fort i habitur:
- Kush është ai?
Kamerieri plak shkundi kokën hidhurazi, i ra gjoksit me gisht dhe u përgjigj duke psherëtirë:
- S'e ka të gjatë edhe ai. Të gjithë në familjen e tij. I kanë vdekur dy vëllezër dhe një motër... Është student. Quhet Facio. Luka Facio. Fajin e ka e ëma: sepse, për pare, shkoi e u martua me një veremli, duke e ditur që kishte veremin. Tani ajo jeton në fshat si zonjë e mend pëlcet nga shëndeti, ndërsa të bijtë e shkretë, njëri mbas tjetrit... Gjynah! E dini sa i zoti është ai djalë? Dhe sa ka studiuar! Është i ditur, e thonë të gjithë. Ka ardhur nga Roma, ku studion. Gjynah!
Dhe kamerieri plak nxitoi drejt grumbullit të atyre që po thërrisnin, meqë donin të paguanin dhe po bëheshin gati të dilnin nga kafeneja me Leopoldo Paronin në krye.

***
Ishte një mbrëmje terse nëntori plot lagështi. Mjegulla ishte fort e ngjeshur. Gjithë kalldrëmi i sheshit qe bërë qull dhe rreth çdo feneri rruge kishte nga një brerore gjumashe drite.
Me të dalë nga porta e kafenesë, që të gjithë ngritën jakat dhe sikush, duke u përshëndetur me të tjerët, ndahej e shkonte në punë të vet.
Leopoldo Paroni, siç e kishte zakon, ngriti kryet me krenari i ngrysur e plot përçmim dhe, me shallin e hollë që ia merr era, kaloi përmes sheshit duke vërtitur bastunin në ajër. U fut në rrugën përballë kafenesë; pastaj ktheu djathtas në rrugicën e parë, në fund të së cilës kishte shtëpinë.
Dy fenerë të vegjël me vaj, të përhumbur mes mjegullës, mezi ia dilnin të përndritnin atë qorrsokak të ndotur: një në krye dhe tjetri në fund.
Kur Paroni arriti në gjysmë të rrugicës së errët dhe nisi t’i gëzohej dritës së dobët që mezi arrinte deri aty nga feneri tjetër që ndodhej edhe më larg, andej nga fundi, bash përball shtëpisë së tij, iu duk se pa dikë që po rrinte si të kishte zënë pritë. I gufoi gjaku dhe ndaloi.

Kush mund të ishte aty në atë kohë? S'kishte dyshim dikush ishte dhe dukej sheshit se ishte duke pritur, bash aty përpara portës së shtëpisë së tij. Me një fjalë, po priste atë. Padyshim s'kishte ardhur për të vjedhur, sepse e dinin të gjithë se ai ishte i varfër si Cincinati1!... Atëherë, për mëri politike... Mos ishte ndonjë i dërguar i Macarinit? Apo i komisarit mbretëror Të ishte e mundur? Të arrinin deri aty?
Dhe republikani krenar u kthye për të parë mbrapa si mëdyshas: më mirë i leverdiste të kthehej mbrapsht në kafen apo të vraponte e të arrinte shokët prej të cilëve sapo qe ndarë. Jo për gjë, po për t'i patur si dëshmitarë të poshtërsisë së kundërshtarit. Por vuri re se tjetri, i cili, mes heshtjes, padyshim e kishte dëgjuar zhurmën e hapave të tij qysh në hyrje të rrugicës, po i vinte përballë aty ku errësira ishte më e dendur.
Ja, tani dallohej më mirë: ishte i mbështjellë kokë e këmbë. mezi i përmbajti dridhmat dhe dëshirën për t'ia mbathur; u kollit e thirri fort:
- Kush është aty?
- Paroni! - e thirri një zë si shpellë.
Me ta njohur atë zë, Paronin e mbërtheu një gaz i befasishëm dhe e ndjeu veten të lehtësuar.
Oh, Luka Facio, ti je? Ma mori mendja. Po pse, këtu qenke ti? Je kthyer nga Roma?
- U ktheva sot, - iu përgjigj Luka Facio, i ngrysur.
- Po më prisje, i dashur?
- Po, isha në kafene, s'më pe?
- Hiç fare. Paske qenë në kafene? Po si je? Si të kam, or mik?
- Keq. Mos më prek!
- Doje të më thoje gjësendi?
- Po. Një gjë me rëndësi.
- Me rëndësi? Pa ma thuaj.
- Jo këtu; brenda në shtëpi.
- Mos... mos ka ndodhur gjë? Ç'të ka bërë vaki, Luka? Gjithë ç'varet prej meje, o miku im...
Mbërritën në shtëpi, Paroni nxori çelësin nga xhepi; hapi portën, ndezi një shkrepëse dhe zuri t'i ngjiste ato pak këmbë shkallë, i ndjekur nga Luka Facio.
- Kujdes... Kujdes shkallët.
Kaluan përmes një dhome të vogël; hynë në studion që mbante erë duhan të fortë llulle. Paroni ndezi një llambë të bardhë me vajguri pis të ndotur mbi skrivaninë plot me libra dhe u kthye tërë përkujdes nga Luka Facio. Por vuri re se sytë i kishin kërcyer jashtë nga zori dhe se po shtrëngonte shaminë te goja me të dyja duart. Kutërbimi i duhanit - ia kishte ngacmuar përsëri kollën, një kollë të frikshme.
- O Zot... qenke me të vërtetë keq, Luka...
Ai nuk iu përgjigj dot menjëherë. Tundi disa herë kryet për të pohuar. S'i kishte mbetur gjak në fytyrë.
- Mos më thirr mik dhe largohu, - tha më në fund. - J am duke mbaruar... Jo, do të rri... do të rri më këmbë... ti largohu.
- Po... po unë nuk kam frikë... - e kundërshtoi Paroni.
- Nuk ke frikë? Prit pak... - u skërmit Luka Facio. - Je duke folur para kohe. Në Romë, kur e pashë që po mbaroja, i harxhova të gjitha paratë: ruajta vetëm disa lira sa për të blerë këtë revole.
Futi dorën në xhepin e palltos dhe nxori që andej një alamet revoleje.
Kur pa armën në dorën e tjetrit, Leopoldo Paroni ngri duart lart dhe belbëzoi:
- Mos... mos është plot! Hej, Luka!
- Plot është, - iu përgjigj Facio, akull i ftohtë. - Sikur the që nuk ke frikë...
- Jo, por po qe se... Zot na ruaj...
- Hiqmu! Prit!... Në Romë e kisha mbyllur derën me çelës që t'i jepja fund jetës. Kur, në çastin kur po drejtoja tytën në tëmth, dikush trokiti në derë...
- Tek ti, në Romë?
- Në Romë. Hapa derën. E di kush ishte? Guido Macarini.
- Macarini?! Në shtëpinë tënde?
Luka Facio pohoi me krye disa herë rresht. Pastaj vazhdoi:
- Më pa me revole në dorë dhe aty për aty e kuptoi çfarë isha duke bërë, mbase edhe nga shprehja e fytyrës. M'u vërsul, më mbërtheu për krahësh, më shkundi e më bërtiti: "Pse, mor djalë, kështu po e vritke veten? Sa budallë je, o Luka! Shko, mor, tutje.... Po deshe t'ia heqësh vetes... ta paguaj unë udhëtimin: sulu më parë në Kostanova dhe vrama Leopoldo Paronin!
Paroni, i cili deri në atë çast po e ndiqte atë bisedë të egër dhe të çuditshme me shpirtin peshë, duke u druajtur se mos ndodhte ndonjë hata aty përpara syve të tij, ndjeu t'i priteshin këmbët përnjëherësh dhe ndër buzë iu end një buzëqeshje e zbehtë dhe e vagëllimtë:
- Po bën shaka...
Luka Facio u zmbraps pak, njëra faqe iu drodh nga një lëvizje e prerë dhe nervoze aty rrëzë hundës dhe tha me gojë të shtrembëruar:
- Nuk jam duke bërë shaka: Macarini më pagoi lekët e rrugës dhe unë erdha. Tani më përpara do të të vras ty; pastaj veten.
Dhe, duke thënë këto fjalë, ngriti revolen dhe mori shenjë. Paroni, i lebetitur, me duart para fytyrës, u përpoq t'i shmangej shenjimit dhe thirri:
- U çmende?... Luka... u çmende?
- Mos lëviz!- e kërcënoi Luka Facio.- U çmenda, ë? Të dukem i çmendur? Po a s'je ti ai që u çorr tri orë rresht në kafene se Pulino ishte teveqel, meqë, para se të vriste veten, nuk shkoi në Romë për të vrarë Macarinin?
Leopoldo Paroni u përpoq të kundërshtonte.
- Po s'është njëlloj, dreqi e mori! Unë nuk jam Macarini!
- S'qenka njëlloj?- thirri Facio; pa ia hequr Paronit tytën e revoles.- Pse ç'ndryshim dashke ti të ketë midis teje dhe Macarinit, për një njeri si unë apo si Pulino, të cilit as që i hyn në xhep jeta apo palaçollëqet tuaja? Mua aq më bën si të të vras ty, si të vras më të parin njeri qa kalon rrugës! Ashtu ë? Ne qënkemi teveqelë për ty, në qoftë se në ditët tona të mbrame nuk u bëkemi vegla të urrejtjes sate apo të ndonjë tjetri, të allishverisheve dhe të poshtërsive tuaja? Atëherë dëgjomë: unë s’dua të jem teveqel si Pulino dhe po të heq qafe ty!
- Pash Zotin, Luka, ç'po bën? Kam qenë gjithmonë miku yt! - nisi t'i lutej Paroni, duke u spërdredhur për t'iu shmangur drejtimit të reveles që shënjonte gojën e tij.
Ndër sytë e Facios fekstinte përnjëmend tundimi i çmendur për ta tërhequr këmbëzën e armës.
Ç't'i bësh! - u përgjigj po me atë ngërdheshje rrëqethëse në buzë.- Kur njeriut s'i hyn më në punë jeta... Lolo! Mos ki frikë: nuk të vras. Meqë je republikan, duhet të jesh një mendimtar i lirë, kështu? Ateist. S'do mend... Ndryshe s'do ta kishe quajtur teveqel Pulinon. Por mos pandeh se unë nuk të qëroj ngaqë shpresoj të kem të mira dhe shpërblime në botën e përtejme... E di çfarë? S'e duroj kurrsesi mendimin se do të më duhet të bart gjithë barrën e përvojës që kam fituar në këta njëzete gjashtë vjet jete. Asgjëje s'i besoj! Por prapëseprapë nuk të vras. Dhe nuk e quaj veten teveqel meqë s'po të vras. Tërë puna është së ndiej mëshirë për ty, për pasuritë e tua! Më dukesh një qenie fare e vockël dhe e mjerë. Por palaçollëkun tënd dua ta dëshmoj. - Si the?- ia bëri Paroni, duke afruar dorën te veshi, meqë s'i kishte dëgjuar fjalët e fundit, aq i hutuar ishte.
- Ta vër-te-toj!- ia ktheu Facio.- E kam këtë të drejtë tani që kam arritur në këtë cak. Dhe ti s'mund të më kundërshtosh. Ulu aty dhe shkruaj!
Me tytën e revoles i tregoi tryezën e shkrimit, madje zëre se e shtyu me armën që ia kishte ngjeshur në kraharor.
- Çfarë... çfarë do që të shkruaj?- belbëzoi Paroni, që kishte mbaruar krejt.
- Atë që do të të diktoj unë. Tani ma ke futur bishtin ndër shalë, por nesër, kur të mësosh se kam vrarë veten, do të ma ngresh përpjetë atë bisht. Të njoh. Dhe do të pallësh në kafene se edhe unë kam qenë teveqel. Jo? Por s'po e bëj për vete këtë gjë. As që më hyn në xhep se ç'mendon ti. Unë dua të marr hak për Pulinon. Prandaj shkruaj. Aty, aty, mirë fort. Dy fjalë. Një deklaratë të vockël. "Unë i nënshkruari deklaroj se jam penduar... "Do të shkruash apo jo, dreqi e mori! Vetëm me këtë kusht ta fal jetën. Ose shkruaj, ose të hoqa qafe!... "Se jam penduar që e kam quajtur teveqel Pulinon sonte në kafene, ku isha mes miqve të mi, me qenë se para se të vriste veten, nuk shkoi në Romë për të vrarë Macarinin". Kjo është e vërteta e kulluar, s'ka as edhe një fjalë të tepërt. Madje, nuk po e përmend se do t'i paguaje udhëtimin. E shkruajte? Tani vazhdo: "Luka Facio, para se të vriste veten, erdhi të më takonte... "Do që ta vësh "me revole në dorë"? Vëre: "me revole në dorë". Se mos kam për të paguar gjobë për armëmbajtje pa leje! Atëherë "Luka Facio erdhi të më takonte me revole në dorë... " E shkruajte? "... e më tha se për rrjedhim edhe ai, që të mos quhej teveqel nga Macarini apo nga ndonjë tjetër, duhej të më vriste si qen." E shkruajte "si qen"? Mirë. Kryeradhë. “Mund ta bënte, por s'e bëri. S'e bëri, se i erdhi neveri dhe ndjeu mëshirë për mua dhe për frikën time. U mjaftua me deklaratën time se teveqeli i vërtetë jam unë.”
Në këtë pikë Paroni, që kishte ngrirë, largoi letrën dhe u shkëput nga tryeza, duke kundërshtuar:
- Tani e teprove...
- “Se teveqeli i vërtetë jam unë”, - përsëriti ftohtas dhe prerazi Luka Facio. - Dinjitetin tënd, i dashur, e shpëton më kollaj, duke parë letrën ku po shkruan sesa këtë armë që ke mbi kokë. E shkruajte? Tani nënshkruaje.
Ia mori letrën, e lexoi me vëmendje dhe tha:
- Në rregull. Nesër do të ma gjejnë në trup.
E palosi katërsh dhe e futi në xhep.
- Ngushëllohu o Leopold se unë tani po shkoj të bëj diçka pakëz më të vështirë nga ajo që sapo bëre ti. Natën e mirë.

------------------------------------------------------------------------------
1. Patric romak dhe diktator, i cili, mbasi i theu kundërshtarët e Romës, u tërhoq nga jeta publike dhe jetoi me thjeshtësi në fshat, duke u marrë me bujqësi. Simbolizon atë që, edhe pse ka njohur ofiqe të larta, mbetet shembull i varfërisë së ndershme.

[Askusho]

Luigi Pirandello






Maçoku, kryeartëza dhe yjet

Përktheu: Aida Baro





Një gur. Edhe një gur tjetër. Një njeri kalon aty pari dhe i sheh pranë e pranë. Ç’mendon ky gur për gurin ngjitur? Po për pellgun, ç’dinte uji që dergjej aty? Njeriu sheh ujin dhe pellgun; ndjen ujin të gurgullojë e arrin gjer sa të imagjinojë që uji, duke kaluar aty, kushedi se ç’të fshehta i beson pellgut.
Ah, ç’natë e mbushur plot yje mbi çatitë e këtij katundi të varfër mes malesh!
Po ta shihje qiellin nga këto çati, bëje be se yjet atë natë nuk shihnin gjë tjetër veç tij, aq shumë xixëllonin që nga lart.
Dhe yjet nuk përfillnin as tokën.
Po malet? Si është e mundur të mos e dinin që i përkisnin këtij katundi të vogël, që qëndron mes tyre thuajse prej njëmijë vjetësh?
Të gjithë i dinë emrat e tyre. Mali i Bririt, mali i Manit; dhe ata vetë s’e ditkan që qenkëshin male? Po atëherë edhe shtëpia më e vjetër e këtij katundi nuk do ta pranonte se pat lindur këtu, në qoshe të kësaj udhe, që është më e lashta e të gjitha udhëve. A është e mundur, vallë? Po atëherë?
Atëherë, besoni, po të doni, se yjet nuk vështrojnë gjë tjetër, veçse çatitë e katundit tuaj mes malesh.
Unë kam njohur dy gjyshër pleq që kishin një kryeartëz. Pyetja sesi mund t’i shihte kryeartëza me ata sytë e saj të veckël, të rrumbullt e plot gjallëri fytyrat e tyre, kafazin, shtëpinë me gjithë orenditë e saj të vjetra dhe se çfarë mund të mendonte në kokën e saj për gjithë ato përkëdhelje dhe dhimbsuri që i përkushtonin, nuk e kishte përshkuar kurrë mendjen e dy gjyshërve pleq, ngase ata ishin të sigurt se kur kryeartëza shkonte e ulej mbi supin e njërit apo të tjetrit dhe zinte t’i çukiste qafën plot rrudha ose bulën e veshit, ajo e dinte fort mirë që, ajo mbi të cilën ishte ulur ishte një sup dhe ajo që po çukiste, një bulë veshi dhe ato ishin supi dhe bula e veshit të atij dhe jo të asaj.
A është e mundur, vallë, të mos i njihte ata të dy? Që ai ishte gjyshi dhe ajo, gjyshja? Dhe të mos e dinte se ata të dy e donin, ngase ajo kish qenë kryeartëza e mbeskës së tyre jetëkëputur, që e pat stërvitur me dorën e saj; ajo e kish mësuar kaq mirë të ulej mbi sup, të çukiste tek veshi, të fluturonte jashtë kafazit nëpër shtëpi.
Në kafazin e varur mes perdeve në pezulin e dritares, ajo qëndronte vetëm natën dhe gjatë ditës shkonte atje vetëm për pak çaste për të ngrënë melin dhe për të pirë, me shumë naze e ojna, një pikëz uji.
Me një fjalë, pallati i saj mbretëror qe kafazi dhe shtëpia, mbretëria e saj e madhe.
Shpesh shkonte e ulej mbi abazhurin e dhomës së ngrënies ose mbi mbështetësen e karriges së gjyshit dhe cicëronte për orë të tëra, ndonjëherë lëshonte edhe…-Dihet ç’bën një kryeartëz!
-Pisanjose! – i bërtiste gjyshja plakë me ta parë ç’bënte. Dhe vraponte me leckë në dore, gjithmonë e gatshme për të pastruar, sikur nëpër shtëpi të sillej një fëmijë, prej të cilit nuk mund të mwtohej gjykimi për t’i bërë gjërat ashtu siç duhet dhe sipas rradhës. Dhe ndërkaq i ndërmendej ajo, gjyshes plakë, i ndërmendej mbeska e saj, se ngaherë ajo e kish bërë atë punë, shpirti i vogël, për më shumë se një vit, gjersa një ditë, si trimëreshë…
-Të kujtohet, eh?
Dhe plaku:
– Pyet në më kujtohet? – Po ai e shihte ende aty nëpër shtëpi, çupkën, vocërraken e ëmbël!
Dhe tundte kokën gjatë.
Kishin mbetur fillikat, si dy qyqarë, vetëm me atë jetime të gjorë nëpër shtëpi, që duhej të kishte qenë gëzimi i pleqërisë së tyre. Por në moshën 15 vjeç…
Prej saj kish mbetur gjallë – cicërima dhe krahë – kujtim, ajo kryeartëz!
Dhe të mendosh që, në krye, s’e kishin vënë ujin në zjarr për të!
Si mund t’u shkonte mendja, vallë, tek ajo kryeartëz në humbellën e dëshpërimit, ku qenë zhytur pas asaj mënxyre?
Po kish qenë vetë ajo, po, po, pikërisht ajo, kryeartëza, që kish ardhur dhe qe ulur lehtë – lehtë mbi supet e kërrusura të pleqve, që dridheshin nën shkulmet e dënesave, duke lëvizur kokën e saj të vogël e të bukur sa andej –këtej, mandej kishte zgjatur qafën dhe hop, një të çukitur në vesh, si për të thënë që… po, diçka kish mbetur gjallë prej saj. E gjallë, ende e gjallë dhe se kishte nevojë për përkujdesjet e tyre, për të njëjtën dashuri që kishin pasur për vajzën e vogël.
Ah, me sa drithmë e pat marrë plaku ndër duart e tij të mëdha, për t’ia treguar plakës së vet, duke dënesur. Eh, sa puthje u derdhën mbi atë kokëz të vocërr e mbi atë sqepth! Por nuk donte të rrinte aty si e burgosur ajo, mes atyre duarve dhe luftonte me këmbkat e saj të vockla, me kokëzën e saj. Si përgjigje ndaj puthjeve çukiste duart e dy pleqve.
Gjyshja plakë ishte e sigurt, madje fort e sigurt, se me ato cicërima ajo thërriste ende të zonjën e saj të vogël dhe e kërkonte andej –këtej, duke fluturuar nëpër dhoma, e kërkonte pa pra, e nuk gjente prehje, teksa s’po e gjente më; dhe qenë të gjitha ligjërime për atë ato cicërima të vazhdueshme; pyetje, bash pyetje, që më mirë se me cicërima, me fjalë nuk do të mund të shpreheshin; pyetje që përsëriteshin tre, katër herë radhazi, që prisnin një përgjigje dhe tregonin zemërimin për mosmarrjen e saj.
Por si është e mundur vallë, kur ajo ishte e sigurt, tejet e sigurt, që kryeartëza e kishte mësuar tashmë kobin? Në e dinte, kë thërriste? Nga kush priste përgjigje për ato pyetje, që më mirë se me cicërima, me fjalë nuk mund të shpreheshin dot?
Oh Zot, tek e mbramja, s’ishte veç një kryeartëz! Kur e thërriste, kur e vajtonte! A mund të vihej në dyshim, vallë që në ato çaste, për shembull, tek qëndronte krejt e strukur mbi flugëzën e kafazit, me kokëzën mënjanë dhe sqepthin përpjetë e syçkat gjysmë të mbyllura, mendonte për të vdekurën?
Ca cicërima të shkurtra, të mekura, i dilnin herë pas herë në ato çaste, ato dëftenin sheshazi se po mendonte për të, dhe po vajtonte, dhe po e qante. Ta këputnin shpirtin ato cicërima!
Gjyshi plak nuk i thoshte kurrë jo plakës së tij. Edhe ai e kishte mendjen top për këtë!
Megjithatë, ngjitej mengadalë mbi karrige, si për t’i pëshpëritur më nga afër ndonjë fjalë dhimbsurie atij shirtthi të gjorë brengëmadh dhe, ndërkaq, sikur as ai vetë nuk donte të shihte ç’po bënte, çelte beftazi deriçkën me shkrehje të kafazit, që ishte e mbyllur.
- Ja, ia mbathi! Ia mbathi, çamarrokja! – thërriste plaku teksa rrotullohej mbi karrige për ta ndjekur me vështrimin e syve të qeshur, e të dyja duart i mbante të hapura përpara fytyrës si për ta pritur ndër to.
Dhe atëherë gjyshi me gjyshen zinin e grindeshin. Grindeshin, ngase ajo i pat thënë kushedi sa e sa herë që ta linte të qetë kryeartëzën e gjorë, kur e shihte të trishtuar, të mos e shkundte prej dhembjes se saj.
-Ja, e dëgjon tani?
-Po këndon, - thoshte plaku.
-Ç’po këndon, more! – ia kthente sërish ajo duke tundur supet. - Kushedi se ç’po të këput! Është fort e zemëruar!
Dhe rendte për ta qetësuar. Po kë të qetësonte, se! Kryeartëza fluturonte vrundull sa andej, sa këndej, përnjëmend qejfprishur. Dhe me të drejtë, sepse ndoshta duhej t’i dukej sikur asnjë s’e përfillte në ato çaste.
Më e bukura qe se gjyshi jo vetëm hante gjithë ato qortime pa i thënë gjyshes që deriçka e kafazit ishte e mbyllur e që ndoshta andaj kryeartëza ligjëronte aq përvajshëm, por zinte e qante tek dëgjonte të fliste në atë mënyrë plakën, që rendte pranë zokthit, qante dhe vetmevete e pranonte fajin, duke ulur kokën mes lotëve:
-E shkreta, ka të drejtë…e shkreta, ka të drejtë…I duket sikur s’e përfill njeri dhembjen e saj.
Fort mirë e dinte gjyshi, me thënë të drejtën, ç’do të thoshte mos tw të përfillte kush. Që të dy pleqtë e varfër e ndjenin se të gjithë i kishin lënë pas dore dhe i kishin vënë në rrotë, ngase nuk jetonin për gjë tjetër tashmë, veçse për atë kryeartëz dhe ngase e patën dënuar veten të jetonin përjetësisht me të gjitha dritaret mbyllur; edhe ai, gjyshi plak ishte i dënuar të mos bënte më këmbë jashtë, ngase ishte plak njeri, po, dhe qante aty brenda në shtëpi si nje çilimi. Por, ah! ai nuk kishte duruar kurre t’i hipte njeri mbi shpinë dhe, nëse dikujt në rrugë do t’i kishte shkuar ndër mend t’i luante ndonjë rreng, ai do të kishte vënë në rrezik jetën ( e ç’vlerë kishte më jeta për t&euml për hiçmosgjë, po, po, për hiçmosgjë! Si urdhëron, pikërisht për atë kryeartëz aty, nëse dikush do të kishte patur këllqe për ta ngacmuar. Në të ri, tre herë pat shpëtuar nga vdekja për qime…po, o jetën, o lirinë! Ah, për hiçmosgjë i erreshin sytë!
Sa herë që mendime të tilla të rrëmbyera i ndiznin gjakun, gjyshi plak, shpesh dhe me kryeartëzën mbi sup, ngrihej e shkonte të shihte me zemërim dhe vështrim kërcënues nga xhami i dritares, dritaret e shtëpive përballë.
Që ato atje përballë ishin shtëpi; që ato ishin dritare me xhama, pezule, saksi me lule e gjithë të tjerat; që ato atje lart ishin çati me oxhakë, tjegulla, ullukë, as që e vinte në mëdyshje plaku, që e dinte madje, edhe se kujt i përkisnin, kush jetonte në to dhe si e shkonte jetën. Puna është se gjyshit plak as që i shkonte ndër mend pyetja, se ç’ishin për kryeartëzën, që qëndronte strukur tek supi i tij, shtëpia e tij dhe ato shtëpitë e tjera atje përballë; dhe ai maçok i bardhë e i mrekullueshëm, rracë tigri, që rrinte i mbledhur kutullaç në pezulin e asaj dritareje përballë, me sytë e mbyllur, duke u thekur në diell. Dritare? Xhama? Çati? Tjegulla? Shtepia ime? Shtëpia jote? Për atë maçok të bardhë atje, që po flinte nën diell, ç’kuptim kishin fjalët shtëpia ime, shtëpia jote? Për të, po qe se mund të hynte brenda, të gjitha të tijat qenë. Shtëpi? Ç’shtëpi? Vende ku mund të përlaje ndonjë gjësend; vende ku të merrje njw dremkë pak a shume rehatshëm; apo dhe të gjasmoje gjumin!
Përnjëmend pandehnin ata dy gjyshër pleq, që duke mbajtur ngaherë mbyllur dyert e dritaret e shtëpisë, një maçok, po të donte, nuk mund të gjente një shteg tjetër për të hyrë e për të ngrënë kryeartëzën e vogël?
Mandej, s’është ca e tepërt të mëtojmë që maçoku ta dinte se ajo kryeartëz ishte gjithë jeta e atyre dy pleqve të gjorë, ngase kishte qënë e mbesës së tyre jetëkëputur, që e kishte mësuar aq mirë të fluturonte nëpër shtëpi, jashtë kafazit të vet? dhe ta dinte, që gjyshi plak, njëherë që e kish kapur gafil, pas njërës prej dritareve, tek përgjonte gjithë sy e veshë, përmes xhamave të mbyllur, fluturimin e shkujdesur të kryeartëzës nëpër dhomë, kish rendur si i tërbuar për të paralajmëruar të zonjën, që e mjera ajo, e mjera ajo, po ta kapte edhe një herë tjetër aty maçokun e saj? Aty? Kur? Si? E zonja…
Gjyshërit…dritarja…kryeartëza…?
Dhe kështu, një ditë, e hëngri, - po, po, e hëngri atë kryeartëz, që për të, fare mirë, mund të kishte qënë dhe një tjetër syresh çfarëdo, – e hëngri duke hyrë në shtëpinë e gjyshërve kushedi sesi e kushedi nga ç’vrimë! Gjyshes, -ishte thuajse mbrëmje, - iu bë sikur dëgjoi aty matanë një rënkim, një lëngim; gjyshi rendi, shqoi përmes errësirës diçka të bardhë, që kuturisi drejt kuzhinës dhe përtokë, të shpërndara disa pupla të vogla të gjoksit, ato më të butat, të cilat u londisën kalehtas atje, mbi dysheme prej ajrit që lëvizi, me të hyrë gjyshi.
Ç’klithmë! Më kot u përpoq plaka ta mbante, ai u armatos dhe rendi si i marrë për tek shtëpia e fqinjës. Jo, jo fqinjën, maçokun, maçokun donte të vriste plaku, atje, mu para syve të saj; dhe shtiu në kthinën e ngrënies, me ta parë të ulur aty, qetë – qetë mbi sergjen, qëlloi një, dy, tri herë duke thyer të gjitha enët, gjersa erdhi, i armatosur edhe ai, djali i fqinjës, që shtiu mbi plakun.
Oh ç’kob! Mes klithmave dhe vajtimeve e çuan gjyshin në hekë, të plagosur në gjoks, në shtëpi, tek plaka e tij.
Djali i fqinjës kish marrë arratinë nëpër male. Gjëma kish pushtuar të dyja shtëpitë; trazira u përhap në të gjithë fshatin, për një natë të tërë.
Dhe maçokut se mos i kujtohej, një çast më pas, që kishte ngrënë kryeartëzën, një kryeartëz çfarëdo; e se mos kishte kuptuar gjë ai, se plaku kish dashur të qëllonte mbi të! Kish bërë një goxha kërcim të bukur n’ajrì, ia kish mbathur me vrap dhe tani –ja, - tek qëndronte i qetë, krejt i bardhë mbi çatinë e zezë duke vështruar yjet, që nga kupola e errët e natës hënore, nuk shihnin aspak – vë dorën në zjarr - çatitë e shkreta të atij katundi mes malesh, por kaq fort vezullonin lart mbi të, sa mund të bëje be e rrufe që yjtë nuk shihnin gjë tjetër përveç tij, atë natë.