Ku ndodhet ARRIBANTIUMI

[Kosovari-13450]

MBI UBIKACIONET E ARRIBANTIUMIT DHE VELLANISIT NGA VEPRAT E PTOLEMEUT 3,9,3-4

(Shtojcë studimit te pozitës së vendbanimeve në brendësinë e thellë të prapavijës mesdhetare të definuar në “Gjeografinë” e Ptolemeut me një vështrim të veçantë për ubikacionet e vendbanimeve të tij të Mezisë së Epërme)
Prof.dr.sc. Mithad Kozliçiq
Seksioni për Histori i Universitetit në Zarë
Bregdeti i mbretit Petar Kreshimir, IV.nr.2
Zarë, Kroaci

Abstraktiv: Në artikull shqyrtohen lokacionet e kolonive nga Ptolemeu, 3, 9, 3-4. Pasi që të dhënat e Ptolemeut janë hartografike e kjo do të thotë numerike iu kemi përveshur edhe kësaj pune me anë të thjeshtësimit të aparaturës matematike-grafike hulumtuese, të mbështetur së pari në shtjellimet grafike të rezultantes së të dhënave ptolemeniane dhe bashkëkohore analoge. Gjithë kjo, ka imponuar edhe shqyrtimin e bazave metodologjike të “Gjeografisë” së Ptolemeut, gjë që është paraqitur në pjesën e parë të artikullit. Për arsye se autori ka hulumtuar me një metodologji të njëjtë Adriatikun lindor jemi shtrirë edhe pas këtij synimi.

Në përfundim, pjesa dërmuese e ubikacioneve të mëparshme nga vepra e Ptolemeut 3,9,3-4, në bazë të gjurmimeve arkeologjike kanë mundur të pohohen edhe këtu, prandaj në këtë gjurmë të propozohen edhe lokacionet e mundshme të Arribantiumit dhe Velanisit, për të cilat nuk Kosova Archeologica 36 është ditur pozita e tyre deri tani. Nëpërmes gjithë kësaj, është dëshmuar edhe një herë se hulumtimi i të dhënave të Ptolemeut në brendësinë e thellë relative është mjaftë i ndërlikuar. Po ashtu se rezultatet e arritura këtu janë vetëm një orientim për gjurmime të ardhshme arkeologjike me qëllim që ato t’i pohojnë materialisht dhe të propozojnë ubikacione të tjera. Ç’ është e vërteta, Ptolemeu për një territor relativisht të gjerë gjeografik, nga Cicrica në lindje deri në Drinë në perëndim dhe prej Danubit në veri deri në burimin e Vardarit në jug, ofron vetëm 15 pozicione gjeografike të vendbanimeve antike, që është pak për një analizë serioze matematikore-grafike. Mirëpo, kjo është realiteti i antikës. Së këtejmi edhe është një imperativ që duke ndjekur gjurmët e rezultateve të këtij studimi, të hulumtohet terreni në aspektin arkeologjik, eventualisht dhe të hapet ndonjë sondë, dhe në këtë mënyrë me metodën arkeologjike të jepet një kontribut për unifikimin e atyre vendbanime. Fjalët-çelsa: Klaudi për “Gjeografinë” e Ptolemeut, Mezia e Epërme, vendbanimet antike Arribantium, Vellanis, korridore këto antike komunikative.

“Gjeografia” e Klaud Ptolemeut, një astronomi, matematikani, gjeografi dhe kartografi nga Aleksandria, e krijuar kah gjysma e shekullit V të erës sonë, është një repetitor i diturive të llojllojshme gjeografike të njeriut antik mbi ekumenen e tij. Në esencë përveç librit të parë ku sqarohet metodologjia nga e cila është nisur me rastin e llogaritjes së të dhënave, krejt shtatë librat vijuese janë vetë një seri të dhënash gjeografike. Dorën në zemër, zakonisht me një fjali të shkurtër ose të gjatë fillon kapitulli i ri ose nëntitulli, e në vijim jepen emërtimet e vendeve, oronimet, grykët e lumenjve, të ujdhesave në det dhe të ngjashme, respektivisht të dhënat të cilat në mënyrë të përgjithësuar, mbi hartën e një kriteri të vogël, çfarë janë kriteret e Ptolemeut, gjegjësisht afro 1:1.000.000 deri në 1:1.500.000 mund të alokohen në pikën gjeografike kështu që edhe mund të quhen asisoj. Në vazhdim të çdo të dhëne të tillë sjellën dy informata numerike: vlera e gjatësisë gjeografike (λ) dhe vlera e gjerësisë gjeografike (ф). Edhe nga pikëpamja bashkëkohore për njeriun e arsimuar këto janë dy të dhëna të mjaftueshme: e para mbi emërtimin e asaj pike gjeografike, dhe e dyta si përmbledhje mbi pozitën e asaj pike në strukturën kartografike të koordinatës (λ dhe ф).

Me këtë shqyrtimi i mundshëm mbi Ptolemeun dhe njeriun e tij kartografik antik të ekumeneve të tija të njohura, do të përfundonte për arsye se gjithë materiali faktik që e sjellë në “Gjeografi” do të alokohej lehtë në kartat moderne gjeografike. Ndërkaq, problemi qëndron së pari në faktin se Ptolemeu ka shfrytëzuar një projeksion të thjeshtë kartografik konik (të njohur edhe sot si projeksion kartografik i Ptolemeut) që është mjaft e saktë për regjionet që shtrihen kryesisht nga lindja në drejtim të perëndimit dhe anasjelltas, që ishte shkaktuar me faktin se ajo gjendet në themelin edhe të “Gjeografisë” së tij. Tashmë prapavija më e thellë në atë projeksion kartografik, shkaku i bazës së vetë matematikore, nuk mund të kartografohet në mënyrën më të mirë. Por, sikur të gjitha të reduktoheshin në dallimin e projeksioneve të Ptolemeut dhe ndonjërit nga projeksionet e shumta të sotme operative kartografike (nga projeksioni i Merkartit e tutje), prapëseprapë nuk do të kishte diskutim pasi që relatat matematikore në kuptim të shmangies në mes të projeksioneve të llojllojshme kartografike mund të kalkulohen relativisht lehtë ndaj, çdo të dhëne numerike të Ptolemeut do t’i shtohej ose hiqej vlera e diferencës, prandaj me vlera të korrigjuara të tilla (të modernizuara) do të bënim lehtë unifikimin e asaj pike gjeografike.

Në këtë drejtim situata, përgjatë bregdetit të Mesdheut do të ishte edhe më e lehtë për arsye se lundrimet shekullore të lundruesve fenikasë, grekë dhe në fund romakë, shkaku i praktikës së lundrimit kanë lënë shumë të dhëna të ndërduarta, të cilat shikuar në mënyrë të përgjithshme janë matur disa herë prej fillimit, për arsye se janë të një relacioni të njëjtë në lundrimet me karakter tregtarë, ishin të sigurta. Sa i përket prapaskenës tokësore situata ishte ndryshe. Deri sa, bie fjala, informatat e para gjeografike ishin relativisht të mira, mbi akvagiumin e Adriatikut perëndimor dhe mund të zbuteshin në “Periplin” e Pseudoskilakve, që do të thotë kah gjysma e shekullit të IV të erës sonë, ngjashëm ka ndodhur edhe me prapavijën tokësore, vetëm pas okupimit të tij nga romakët. Ose të themi edhe në mënyrë më precize, burimin e parë të sigurt deri diku mbi lokacionet e vendbanimit në brendësi, do ta përfitojmë tek me “Tabula Peutingeranium” e kjo është prapë gjysma e shekullit të IV të erës sonë.

Me fjalë të tjera, pasi që komunikimet kryesore të botës së lashtë kanë rrjedhë kryesisht nëpër det, është logjike se të dhënat më të vjetra flasin pikërisht për to. Komunikimet nga brendësia kanë rrjedhë me anë të lugjeve të lumenjve të mëdhenj prandaj për territorin e Adriatikut lindor dhe prapavijën e tij tokësore vlejnë korridoret: i Triestës-Lublanës (lidhjet përmes krasit të Triestës dhe Sllovenisë në drejtim të Lublanës e së këtejmi në drejtim të Savës, Dravës dhe Danubit), korridori i Rijekës dhe Kvarnerit (lidhjet përmes Kupës në drejtim të Savës, Dravës dhe Danubit), korridori i Unës (lidhjet përmes Unës në drejtim të Saves, Dravës dhe Danubit), korridori i Neretvës (lidhjet me Neretvën në drejtim të lumit Bosna pastaj më tutje mbi Savë, Dravë dhe Danub). Në këtë pikëpamje të dhënat për brigjet e Mesdheut, në epokën e Klaudi Ptolemeut qëndronin në nivelin e gabimit, nëpër gjerësinë gjeografike rreth 20 minuta gjeografikë, respektivisht afro 40 kilometra. Për këtë arsye mjaftonte që me vijën e gjerësisë gjeografike “të ndahet” vija bregdetare kështu që në ndarjen e saj “apo prerjen” e saj, mbi bregdet do të duhej të gjendej lokacioni i atij vendbanimi, nëse është regjion i bregdetit. Kjo për arsye se dallimet nëpër gjatësinë gjeografike kanë qenë në mes të 20 dhe 27 shkallë, ose mesatarisht afro 23,50, sikurse që shihet qartë në T-1. Motivi i kësaj gjendet në dallimin mes projeksionit kartografik të Ptolemeut dhe projeksioneve kartografike që përdoren për përpilimin e hartave moderne gjeografike si dhe në faktin se në epokën e Ptolemeut, nulti-meridiani “kalonte” përmes grupit të ishujve, ndaj për këtë arsye, ishte projeksion i gabueshëm, meqenëse vetëm nulti-meridiani “përshkohej” nëpërmes të ashtuquajturës pikë matematikore (një pikë pa dimensione-ky është meridiani sipas Greenwich), nuk ka gabim.

Të gjitha këto fakte do të thonë se të dhënat gjeografike mbi pikat bregdetare gjeografike mesdhetare deri në erën e Ptolemeut, kishin arritur një nivel të lakmueshëm relativisht të përpikshmërisë së alokimit. Po këto të dhëna për prapavijën, sidomos për precizitetin e thellë, madje as në kohën e “Tabula Peutingeriana”, nuk ishin mjaftë të sigurta. Ato nisen të grumbulloheshin sidomos gjatë okupimeve romake e të sistematizohen vetëm me ndërtimin e rrjetit rrugorë të epokës romake. Gjatë kësaj nëse për bregdetin mjaftonte të kesh së paku një koordinatë të sigurt gjeografike, sepse në prerjen e saj dhe të vijës bregdetare lypsej të gjendej pozita më e sigurt e asaj pike gjeografike, nga ana tjetër, në tokë rëndom duhej të ekzistonin të dyja koordinatat, përndryshe nuk mund të arrihej asgjë.

Të gjitha këto probleme ishin të qarta edhe për vetë Ptolemeun . Për to ai shkruan detaijisht në parathënien e “Gjeografisë”. Kësisoj, gjeografia, sipas botëkuptimit të tij (Ptolemeu 1,1.) , paraqet një përfytyrim me anë të vizatimeve (“gjeografia është paraqitje e botes me anë të vizatimit …”), pra me metodologjinë kartografike të pjesëve të njohura të Botës “me të gjitha gjësendet që i takojnë asaj”. Ai e dallon atë nga korografia, e cila ka për detyrë të japë përshkrimet e limajve, qyteteve, popujve, lumenjve e kështu me radhë. Qëllimi i gjeografisë është të paraqesë një përshkrim të gjithmbarshëm të botës së kolonizuar sipas pozitës dhe natyrës së saj. Ky përshkrim zgjerohet gjer në “gjësendet kryesore, siç janë gjirët e vegjël, qytetet e mëdhenj, popujt, lumenjtë më të njohur…”, me çka, Ptolemeu gjithsesi në mënyrë të vetëdijshme, por fare të arsyeshme, ngushton lëndën e gjeografisë, gjë që shihet konkretisht në librin II-VII, madje edhe në librin VIII të “Gjeografisë “ së tij, të cilat edhe janë shkruar-tekstualisht-sipas konceptit të cekur. Këtë gjë Ptolemeu e thekson në mënyrë të veçantë, duke apostrofuar se si objektivi i gjeografisë është “të ngërthejë gjithçka në një tërësi”, që do të thotë pa dyshim se kjo do të dëmtojë detajet e shumta të cilat janë në atë rast, objekt i koreografisë.

Në bazë të kësaj gjeografia merret me të përgjithshmen, ndërsa koreografia-sipas tij-merret me të veçantën. Në harmoni me detyrën dhe objektivin e tillë, Ptolemeu mendon të përshkruajë faktet më të qenësishme gjeografike me anë të definimit “të pozitës, kriterit dhe proporcionit të tyre”, e vetëm pas kësaj të tjerat, - prapë më të qenësishmet - brenda regjionit veç e veç. Me fjalë të tjera, lypset orientuar më shumë kah kuantiteti se sa kualiteti, duke synuar një përshkrim të tërësishëm “sipas kritereve dhe përmasave të largësisë”, gjë që ka mbrojtur gati në mënyrë identike edhe Straboni .

Për koreografinë dhe koreografët është e domosdoshme të dish “të shkruash dhe të ngjyrosësh”, konsideron Ptolemeu, gjë që gjeografit “nuk i nevojitet , por i nevojitet njohja e shkencës matematikore”, në mënyrë që të ketë mundësi në vëzhgimet e tija “të ketë parasysh formën, pamjen dhe madhësinë e mbarë vendit , pastaj pozitën e tij…”, gjithë kjo me qëllim që ajo të përshkruhet në mënyrë kartografike. Shih këtu (Ptolemeu 1,1.), në shkencën gjeografike inkorporon edhe astronominë, si dhe aparaturën matematikore të kartografisë. Në dritën e këtij fakti nuk na befason se në të njëjtin vend thekson edhe domethënien e përcaktimit të paraleleve dhe meridianëve mbi regjionin që hulumtohet, si dhe të yjeve që shihen, sepse pikërisht ato, tok me Diellin dhe Hënën do të jenë objektet elementare të projeksioneve dhe kritereve të tija astronomike, sikundër që ishin edhe për pararendësit e tij, sado që në kuptimin pangjeografikë e jo vetëm astronomikë.

Në vazhdim (Ptolemeu, 1,2.), do të theksojë duke pas parasysh detyrën që ia ka vënë vetvetes, nevojën për një shtjellim sa më të saktë të botës së popullzuar. Gjeografit, për hir të kësaj i nevojitet doemos njohja e migrimeve të popujve, të rezultateve të udhëtimeve të huaja dhe përgjithësisht diskripcioneve gjeografike dhe të tjera të autorëve të tjerë. Kjo është detyra që mund të arrihet në dy mënyra: me matje mbi Tokë të vetë tokës (me një matje të thjeshtë të vendit apo edhe me përdorimin e gjeometrisë) ose me përdorimin e instrumenteve astronomike (astrolabëve dhe të instrumenteve të tjera nga astronomia me të cilat matet hija e diellit-p.sh. të gnomonëve). Metoda tjetër është shumë me e saktë megjithëse është më e gjatë, më e vështirë dhe më e nevojshme-përdorimi i instrumenteve të cekura astronomike, e fare e sigurt, që Ptolemeu nuk e thekson, duke menduar, me gjasë se kjo gjë nënkupton edhe kapërcimin e largësive të mëdha, gjë që në atë kohë ishte e parealizueshme. Ai shkruan se si është mjaftë e qenësishme me rastin e përcaktimit të largësisë në mes të dy vendeve, a dëshirojmë ta përdorim këtë më vonë si të dhënë kartografike si dhe drejtimin e botës në të cilën gjendet kjo, gjithsesi në relacion ndaj vendit tjetër. Duke hetuar edhe vetë gjithë madhështinë e qëndrimit të tillë, nënvizon se si është shumë e rëndësishme se a thua ai vend kundrejt vendit tjetër, ndodhet në drejtim të veriut ose lindjes, apo kah ai drejtim i caktuar saktësisht. Ptolemeu është fare i vetëdijshëm për faktin se është e pamundur të kihen parasysh të gjitha elementet për një përcaktim të saktë të një pike gjeografike mbi tokë, për ç’arsye do të paraqiten edhe devijime të tjera.

Gjatë kësaj pune është relevant fakti-të cilit do t’i referohet më vonë prej fillimit dhe do ta shtjellojë hollësisht-që të mos udhëtohet kurrë (as që është udhëtuar) nëpër vijën e rrafshët, veçse lypset “ të gjarpërojmë pa marrë parasysh se a udhëtojmë nëpër tokë apo nëpër det”. Së këtejmi vlera e përfituar nuk është e saktë, prandaj duhet ta bëjmë korrigjimin e saj duke hequr apo zbritur pjesën e rrugës së kaluar “në gjarpërimet” nga mbarë vlera e largësisë. Për navigacionin nëpër det, në kontekstin e njëjtë, apostrofon nevojën që të kihet parasysh llojllojshmëria e erërave sipas masës dhe forcës gjatë lundrimit. Këto observime i përfundon me theksimin e serishëm të rëndësisë së përpikshmërisë më të madhe të pozicioneve që janë përcaktuar me anë të mënyrës astronomike (Ptolemeu 1,2.).

Në dy kapitujt vijues (Ptolemeu 1,3-4.) merret me përpunimin e fakteve elementare astronomike duke pas parasysh elementet themelore kartografike (meridianët, paralelet, nocionet e klimatëve, të ekuatorit, poleve etj), të domosdoshme për kartografimin e botës së popullzuar. Në kapitullin 5 thekson se gjeografia e regjioneve veç e veç me rrjedhën e kohës ndryshon për arsye se njihen më mirë, gjegjësisht se edhe vetë vendbanimet ndryshojnë, duke u zhdukur apo duke u bërë edhe më të rëndësishme e edhe më të mëdha. Me rastin e definimit të këtij qëndrimi nënvizon edhe një dozë të domosdoshme të kriticizmit (madje edhe të mosbesimit) ndaj ca përshkrimeve, duke menduar sigurisht gjatë kësaj për përshkrimet më të vjetra. Rezoni për gjithë këtë qëndron edhe në faktinshënon ai, - sepse disa ndërrime të pamjes së regjioneve (dhe të gjeografisë së tyre) kanë qenë të kushtëzuara nga shkatërrimet ose nga faktorët e tjerë me rrjedhën e kohëve, gjë që ka rezultuar me transformimet e qenësishme-në aspektin gjeografik-të regjioneve veç e veç. Mu për këtë arsye për përfitimin e pasqyrës së tërësishme të asaj kohe, nevojitet konsultuar përshkrimet më të reja, pastaj që kjo t’u kundërvihet rrëfenjave të autorëve të mëhershëm, ose që përsëri “gjërat irelevante të injorohen në mënyrë të thjeshtë”. Në vazhdim (Ptolemeu 1,6-17) diskuton përkitazi me kualitetin e të dhënave të paraardhësve të tij (Marini nga Tiri, Hiparku etj) si dhe për nevojën e korrigjimeve të tyre. Është tepër interesant që gjatë kësaj thekson (Ptolemeu 1,13-14) se largësia në mes të dy vendeve (ose përgjithësisht në mes të dy pikave gjeografike) mund të nxjerrët edhe me mbledhjen e vlerave numerike të largësive të llojllojshme në mes tyre. Njëherit, mënyra e tij e korrigjimit të largësive detare që kanë dhënë pararendësit e tij bëhet interesante në mënyrë të veçantë. Ç’është e vërteta u heq 1/3 e vlerës së dhënë në llogari të të gjitha “parregullsive (gabimeve, e me siguri edhe të entuziazmit shkaku i veprimit të erës dhe të rrymës detare-vërejte M.K.) në kurs”.

Ptolemeu është i mendimit se detyrën qe ia ka vënë vetvetes mund ta realizojë në mënyrën kartografike në dy mënyra (Ptolemeu 1,18). E para është në sipërfaqen e rrumbullakët ose sferike, respektivisht në globin, që e njihte edhe Kratesi, siç shënon Straboni. E dyta është prezantimi i botës së ditur (ekumenës) në sipërfaqen e rrafshët në formë katërkëndëshi, pra në hartën gjeografike që përpilohet me qëllim që “ta lehtësojmë përshkrimin e mbarë vendeve”. Së këtejmi vendi, të cilin do të dëshironim ta kartografonim në globin ose kartën gjeografike, lypset ta ketë gjerësinë dhe gjatësinë e vet gjeografike, që do të paraqesë, pa kurrfarë dyshimi mbi bazë të rezultateve të pararendësve të tij, ne veprat II-VII të “Gjeografisë “ së tij. Ai e arsyeton këtë nëpër shënimin mbi “Komentet” e Marinit: se si, sipas të dhënave nga “Komentet” të cilat ai para kësaj do t’i korrigjonte do të përcjellë në hartën gjeografike pozitat e qyteteve bregdetare sipas njëfarë renditjeje. Do te veprojë ne mënyrë të njëjtë edhe për prapavijë tokësore.

Në krejt librin e parë të “Gjeografisë”, ka përsëritje të shumta, kështu që në shumë kapituj kthehet në atë që është definuar, me kusht se pasuesi i mëparshëm, gjatë diskutimit të serishëm zgjerohet dhe sqarohet vetëm në mënyrë të parëndësishme. I këtillë është edhe kapitulli 19, brenda të të cilit apostrofohet prej fillimit domosdoja për shfrytëzimin e materialit të pararendësve të tij ( “ nga të gjitha përshkrimet e deritashme”), pa të cilat nuk mund të sajohet imazhi i tërësishëm dhe i qartë i botës së popullzuar. Më tej, në kapitujt 20-24 do të diskutojë mbi të dhënat bazë të Tokës (vëllimi, gjerësia e shkallës së gjerësisë ), si dhe për projeksionin e tij kartografik. Prapëseprapë më e rëndësishmja që del nga introduktë i këtillë i Ptolemeut, që shihet më së miri ne librat e tij II-VIII si dhe në hartat, është fakti se numri i të dhënave të cilat do t’i kartografojë reduktohet në të dhënat më të rëndësishme të epokës së tij. Ky është fakt që kishte rezultuar nga ajo se edhe numri informatave që i kemi sot në disponim, është relativisht i vogël. Ndaj edhe paraqiten probleme të dukshme në gjurmimin e lokacioneve të pikave gjeografike që janë dhënë përmes veprës së Ptolemeut. Në të kundërtën, sikur për çdo sferë të kishte dhënë shënime të dyfishta dhe më të shumta, do të posedonim thjesht më shumë informata e me këtë edhe një mundësi që të arrijmë ke konkluzionet më kualitative.

Me hulumtimet e ubikacioneve të vendbanimeve nga kapitulli mbi Mezinë e Epërme, gjykuar sipas literaturës në disponim, janë marrë autorë të shumtë. Prapëseprapë, nga vepra e sintetizuar e A.Cermanoviç- Kuzmanoviç, mund të shihet se ubikacionet e disave prej tyre edhe sot e kësaj dite janë mjaft hipotetike, e disa fare të panjohura. Kjo vlen edhe më shumë për veprën e disertacionit të Z. Mirditës, në të cilën kjo problematikë është shtjelluar në mënyrën më të detajizuar deri tash. Fjala është, gjithsesi për tërësinë e Ptolemeut 3,9,3-4 ( Libri 5 dhe Libri – 2A), në kuadrin e së cilës shqyrtohen së pari vendbanimet që janë kartografuar në bregun e djathtë të lumit Danub (Ptolemeu 3.9.3.) e pastaj edhe në anën më të gjerë të lumit Morava (Ptolemeu 3.9.4). Në botimin kritik të C.

Mulerit të “Gjeografisë” së Ptolemeut, kjo gjë paraqitet kështu:
3. Oppida autem ad Danubium flumen
Singidunum 45o 30` 44o 30`-Beogradi
Legio IV Flavia Tricornium 46o 00` 44o 10`-Ritopek
ad quam Margus fluvius in illum influit.
Viminacium, legio 46o 30` 44o 20`-Kostollac
Taliatis 47o 00` 44o 00`-Dnji Millanovac
Egeta 47o 15` 43o 40`-Brza pallanka
Dorticum 48o 00` 42o 50`-Rakovica
Ratiaria Moesorum, colonia 49o 00` 43o 20`-Arcar Bullgari
4. Alia oppida sunt remota a Danubio flumine
Horrea 46o 45` 43o 30`
Timacum 47o 30` 43o 00`
43 Kosova Arkeologjike
Vendenis 48o 00` 42o 50`
Vellanis 49o 00` 42o 45`
antque Dardaniae quatour oppida
Naissus 47o 20` 42o 30`-Nishi
Arribantium 47o 30` 42o 00`
Ulpianum 48o 30` 42o 40`
Scupi 48o 30` 42o 30`

Tërësia e tillë e të dhënave numerike, mund të hulumtohet vetëm me metodat e zbatuara matematikore. Ato qenë definuar edhe më parë për hulumtimin e recensioneve kartografike të Ptolemeut për Adriatikun lindor (Libri –1). Fjala është për synimin që të dhënave të Ptolemeut t’u bashkëngjiten vlerat e gjerësisë dhe gjatësisë gjeografike nga hartat moderne gjeografike pikërisht për lokacionet, ku vendbanimi konkret antik unifikohet sipas njohurive të sotme. Në vazhdim kalkulohet dallimi në mes të të dhënave identike (T-1), kështu që në bazë të atyre diferencave përpilohen grafikonet (G-1 dhe G-5). Nëse veprojmë në mënyrë të njëjtë edhe me të dhënat nga Ptolemeu 3,9,3-4 (T-2), së pari hartohen grafikonet pa kurrfarë të dhënash për lokacionet me lokacionet e panjohura (G-3 dhe G-4), në mënyrë që nga shpalimi i lakoreve të mund të hetohet se çfarë vlerash do të kishte prej tyre. Në vijim ato vlera radhiten në po këto grafikone, prandaj prej tyre përfitohen variantet (G-3a dhe G-4a).

Tërësia e parë e vendbanimeve (Ptolemeu 3.9.3), siç shihet sipas lakoreve në grafikonet G-3 dhe G-4 nuk paraqet problem të veçantë. Andaj të gjitha ubikacionet e njohura më parë edhe me këtë rast janë pohuar ndërsa ndër ato ku kanë ekzistuar dilema (p.sh. Tricornium dhe Dorticum) - ubikacionet e propozuara më parë janë mbështetur edhe me analizën tonë. Në këtë mënyrë ka dalur se: Singidunum është në Beograd, respektivisht, në gryken e Savës dhe Danubit, Tricornium në Ritopek, Viminacium në Kostollac (fshati Drmno), Taliatis në Donji Milanovac ( Veliki Gradac), Egeta në Bërza Pallanka, Dorticum në fshatin Rakovica në grykën e lumit Timok mbi Danub dhe përfundimisht, Ratiaria Moesorum në Arçar (Bullgari). Në bazë të kësaj, mund të konkludohet se këto shtatë lokacione të Mezisë së Epërme në “Gjeografinë” e Ptolemeut janë kartografuar në mënyrë mjaftë precize. Për gjithë këtë ka kontribuar edhe fakti se ato gjendeshin skaj Danubit-në bregun e tij të djathtë – kështu që kapitulli në këtë aspekt është në harmoni edhe me shtrirjen territoriale të kësaj province. Prapëseprapë, fakti në fjalë – se vendbanimet gjenden në afërsinë e drejtpërdrejtë e rrjedhës së lumit Danub – pozita e tyre gjeografike vihet Kosova Archeologica 44 në lidhje të drejtpërdrejtë me bregdetin e Adriatikut lindor. Në të vërtetë edhe këtu do të ishte gjë fare e mjaftueshme të përcaktohet vetëm një koordinatë gjeografike, sepse në vendin ku ajo prenë rrjedhën e kartografuar të Danubit, duhet gjetur lokacionin e kërkuar, gjithsesi në anën e djathtë të rrjedhës së tij, sepse ajo ishte njëherit edhe vija kufitare veriore e Mezisë. Pikërisht fakti i zënë ngojë i shtatë lokacioneve të cekura, që nga fillimi i gjurmimeve, është ndarë në një tërësi të veçantë, sepse me to, në botëkuptimin gjeneral kartografik, mund të operohej në mënyrë mjaft elegante dhe të lehtë. Mirëpo me vendbanimet e tjera, gjegjësisht me ato nga Ptolemeu 3.9.4 kanë dal probleme, së paku me një pjesë të tyre.

Në këtë kapitull definohet pozita kartografike për tetë lokacione vijuese dhe atë sipas vlerave të gjerësisë dhe gjatësisë gjeografike, që janë ndarë në dy nëngrupe. Vetë Ptolemeu për katër tërësitë e para shënon: “Alia oppida sunt remota a Danubio flumine”ndërsa për katër të tjerat “atque Dardaniae quator oppida”. Nëse kemi parasysh këtë, përpos shkaqeve që do t’i citojmë më vonë, lypset nënvizuar problematiken e kësaj pjese të “Gjeografisë” edhe për shkak të koprracisë së Ptolemeut që paraqitet në komentet përcjellëse. Në të vërtetë, lumi Margus (Móσχioς) në hartën e Ptolemeut (K-2a dhe K-2a) gjithsesi do të jetë Morava e Madhe e sotme, shkaku i pozitës së saj kartografike, ndërsa Ciabrus prapë lumthi Cibrica në Bullgarinë fqinje, të cilat do të duhet të ishin – së paku sipas Ptolemeutkufiri lindor dhe perëndimor i territoreve brenda të të cilave janë vendosur këto lokacione. Kufiri verior gjithsesi është rrjedha e lumit Danub dhe këtu nuk ka dyshim. Kufiri jugor përsëri duhet të gjendet në Scardus Montem = Mali Sharr dhe Orbelum Montem = njërën nga bjeshkët e Maqedonisë jugore, siç e definonë këtë gjë A.Cermanoviç - Kuzmanoviç. Kjo domethënë se Ptolemeu asnjërin nga këto vendbanime nuk i kartografon në perëndim të fluminit të Moravës së Madhe, gjë që edhe këtu me hulumtimet e bëra është pohuar në tërësi. Me fjalë të tjera, për katër vendbanimet e para mund të thuhet se janë gjendur vërtet në Mezi, mirëpo diçka më larg se Danubi, ndërsa katër të tjerat, sërish, brenda Dardanisë, që d.m.th. se edhe lypset t’i kërkojmë në ato territore.

Nëse dëshirojmë të dimë, mbi bazë të literaturës ekzistuese se ku gjendet ndonjëri nga këto lokacione, atëherë mund të konstatojmë fare lehtë: Horrea, Naissus dhe Scupi, si kanë dëshmuar qe moti hulumtimet arkeologjike dhe historike, që tregojnë në mënyrë mjaft të bindshme edhe lakoret tona( G-3 dhe G-4, pikat 8,12 dhe 15), gjendeshin: Horrea në pozitën e Quprisë, Naissus në Nish, kurse Scupi në afërsi të Shkupit të sotëm. Pozita kartografike e tri vendbanimeve vijuese imponon një shqyrtim më të gjerë.

Timacum. – Klaudi Ptolemeu sjell vetëm këtë formë, por nuk thekson se a është fjala për Timacum minusin, apo për Timacum majusin. Problemin e kanë zgjedhur autorët e tjerë – në një mënyrë krejtësisht të kënaqshme – duke e identifikuar këtë koloni të Ptolemeut si Timacum minus. Në një mënyrë të caktuar, nga autorët bashkëkohorë, të cilët kanë analizuar më hollësisht këto të dhëna gjeografike të Ptolemeut, nga një identifikim këso dore distancohet vetëm A.Cermanoviç – Kuzmanoviç, sado që edhe ajo thotë, se nëse me këtë vendbanim nënkuptohet Timacum minus atëherë atë lypset identifikuar me Ravnën afër Knjazhevcit. Kërkimet që janë zbatuar me këtë rast, vënë në dukje fare unanimisht mu këtë lokalitet, gjë që mund të konkludohet me krahasimin e vlerave përkatëse nga pasqyra jonë tabelore e të dhënave T-2 dhe të tabelave G- 3 dhe G-4, për pikën 9. Pasi që të gjithë autorët madje edhe A.Cermanoviç-Kuzmanoviç, pajtohen rreth asaj se në Ravna afër Knjazhevcit kishte qenë ky Timacum minus, e pasi që hulumtimi ynë udhëzon në drejtim të asaj se Timacum i Ptolemeut gjendej pikërisht në atë vend, do të duhej, pra edhe në Timacumin e Ptolemeut shikuar në të ardhmen Timacum minusin e pranuar në mënyrë gjenerale. Vlera e atij lokaliteti, përfundimisht, është pohuar edhe nga kërkimet më të reja arkeologjike, e kjo, besoj do të bëhet edhe nga gjurmimet e ardhshme.

Vendenis e ka identifikuar E.Çershkov qysh në kohën e tij me mjaft shumë dëshmish të bindshme mbi gërmadhat antike të fshatit Gllamnik, pesë kilometra në veriperëndim nga Besiana (Podujeva) e tanishme që tek e fundit e vërteton edhe të përmendurit të kësaj kolonie në (Tabula Peutingeriana). Për arsye se ubikacionin e këtillë e konfirmojnë gjurmimet e realizuara këtu, edhe në kërkimet e ardhshme lypset operuar me të (krahaso G-3 dhe G-4).

Ulpianum ka ekzistuar sipas bindjes së sigurte afër Graçanicës së sotme në Kosovë. Andaj duket se mbishkrimi R(es)P(ublica) sua Ulp (iana) i gjetur në Bellapallanka nuk duhet marr ashtu siç e ka supozuar P.Petroviç, veç se në atë mënyrë siç ka propozuar edhe T. Mommsen. Përndryshe në Bellapallanka, gjegjësisht në Remesieanë, nuk është zbuluar asnjë mbishkrim i cili do të fliste se ajo ka patur sistemin municipal – së paku jo deri sot. Ke Graçanica, sipas E.Çershkovit situata është fare ndryshe – materiali epigrafik dhe reliket arkeologjike flasin për Ulpianumin.

Shkaku i kësaj dileme, që është shfaqur në kohën më të re në literaturën arkeologjike, janë nxjerrur vlerat kartografike për të dyja lokalitetet, prandaj kjo është paraqitur në pasqyrën tabelore të të dhënave T – 5(pika nr. 14 dhe 14a). Ndërkaq, evoluimi i gabimit në të dyja lakoret mbi grafikonet G-3 dhe G-4 vë në dukje unanimisht vetëm Graçanicën. Prandaj, duke gjykuar sipas të dhënave disponuese kartografike të Ptolemeut dhe Kosova Archeologica 46 sipas rezultateve të shkencës moderne arkeologjike, ubikacioni i këtij lokaliteti në Graçanicë të Kosovës mund të qëndronte.

Përpos gjashtë vendbanimesh të cekura në këtë kapitull, definohet pozita kartografike edhe e dy vendbanimeve – për Vellanis dhe Arribantium. Fjala është për kolonitë, për të cilat lokaliteti nuk është njohur pothuajse asnjëherë, sado që edhe për to kanë ekzistuar ca propozime në literaturën më të vjetër. Ubikacionet e tyre – siç shihet ne K-3 dhe K-4 – janë bërë në bazë të analizës së rëndomtë të lakoreve mbi grafikonet G-3, G-3a, G-4, G-4a (pikat nr. 11 dhe 13). Në këtë mënyrë është përfituar një mbarështim i ri tabelor i të dhënave të T-3 i reduktuar vetëm në këto dy koloni.

Për Arribantiumin, siç shihet në K-4, sipas të të dhënave ptolemeniane për tërësinë Ptolemeu 3,9,3-4 del se do të duhej kërkuar atë në mes të Kaçanikut dhe Ferizajt. Pra në juglindje të Kosovës së sotme. Nuk ka fare rëndësi, për kërkimet e reja arkeologjike, se pikërisht nëpër atë pjesë zgjatet rruga e rëndësishme Prishtinë-Ferizaj-Kaçanik-Shkup. Sikurse edhe udhët e sotme, edhe të këtillat, ndjekin rëndomë gjurmën e rrugëve të mëparshme, me siguri u është afruar dhe zgjatur atyre pjesa e asaj rruge, e gjetur qysh në parahistori. Në këtë kontekst alokimi i Arribantiumit tok me këtë rrugë, ka gjithsesi logjikën e vet, edhe zhvillimi, i saj deri në epokën e Ptolemeut ka qenë i kushtëzuar me po këtë pozitë, në këtë vijë qarkore, për arse se me anë të saj, në jug, ka qenë e mundur të arrijmë gjer ke shumë i rëndësishmi Scupi dhe gjer ke lumi Vardar, ndërsa në veri gjer ke Singidunumi dhe lumi Danub. Vellanis, i spostuar në drejtim të K-5 afro 25 km në juglindje të Pirotit, po ashtu ka rëndësi konstante, ngase ky është një territor i ri me xehe, kështu që, kjo ishte shkakë për zhvillimin e këtij territori. Gjithsesi, në të dyja rastet, Arribantium dhe Vellanis mund të ndodheshin edhe në pikë-ndërprerjen e koordinatave, por që lokaliteti i tyre më i sigurt është afro 40 km në një rreth afër prerjes së tillë. A janë propozimet e tilla të mira, do të dëshmojnë gjurmimet e reja arkeologjike.

Se propozimet e këtilla kanë pikëmbështetje në tërësi të asaj që Klaud Ptolemeu kishte zgjedhur si një minimum, të cilin duhet kartografuar, nëse dëshirohet të vihet në dukje Mezia e Epërme, në hartën e tij IX të Evropës (këtu fragmenti mbi K-2 dhe K-2a), dëshmon mjaft qartas për këtë artikull K-6. Në atë janë alokuar të gjitha 15 vendbanimet, për pozitat gjeografike të të cilave Ptolemeu sjell 3,9,3-4. Fare qëllimisht nga kjo hartë moderne gjeografike janë lënë pasdore krejt të dhënat e tjera gjeografike, përpos hidrografisë (lumenjtë, liqejë, deti Adriatik). Kjo gjë është bërë për arsye se gjatë mija vjetëve, shih lugjet e lumenjve kanë qenë korridore qarkulluese, - sikundër është cekur më parë. Se teza e tillë është e drejtë, vërehet pikërisht në K-6 për arsye se asnjë nga 15 vendbanimet gjithsej, nuk është kartografuar aq larg nga lugjet e lumenjve. Në këtë mënyrë mund të konstatohet se rrjedha e Singidunumit, Tricorrniumit, Viminaciumit, Taliatisit, Egedit, Dorticumit dhe Ratiaria Moesorumit është spostuar rrëzë rrjedhës së djathtë të Danubit, ç’prej veriperëndimit kah juglindja. Pasi që Danubi është arteria kryesore qarkulluese e Evropës së asaj kohe dhe e Evropës së dy mileniumeve vijuese, është e qartë se pothuajse 50% të gjithsej 15 vendbanimesh të definuar në Ptolemeu 3,9,3- 4 janë vendosur rrëze kësaj (më saktësisht 7 nga 15 vendbanime, që përbëjnë 46,67%). Nga 8 vendbanimet e tjera, 2 lokalitete janë vendosur mbi Moravën (Horrea) apo në afërsinë e saj të drejtpërdrejtë (Naissus), ndërsa Vellanisi, sipas propozimit të bërë në këtë artikull, do të gjendej në mes të Nishavës (dega e djathtë e Moravës) dhe Timokut (dega e djathtë e Danubit). Ujësjellësit të Timokut i përket edhe Timacumi. Definitivisht, ujësirës së Ibrit do t’i përkisnin Vendenis dhe Ulpianum (e ajo është po ashtu dega e djathtë por në këtë rast e Moravës perëndimorë). Kjo do të thotë se 6 vendbanimet e reja janë vendosur përgjatë lumenjve të cilët derdhën në Danub. Me këtë gjë nuk është realizuar vetëm lidhja e tyre e drejtpërdrejtë me atë damar qarkullues jetësor, veç se edhe ato me pozitën e vetë kanë siguruar funksionimin e komunikacionit përgjatë Moravës, si një korridor qarkullues, me të cilin mund të arrihej deri në Vardar. Pikërisht kjo lidhëse e Moravave (me degët e tyre) – Vardarin është lidhëse e degës së lumit të Detit të Zi (përmes Moravës në Danub e që ky i fundit rrjedhë në Detin e Zi) Vardarit dhe Egjeut (Vardari është një lidhje kah Deti Egje). Në këtë mënyrë është sendërtuar komunikacioni veri-jug, në të vërtetë Singidunum-Scupi dhe anasjelltas. Kjo do të thotë një korridor i drejtpërdrejtë me peshë që edhe është për të gjitha vendbanimet përgjatë tij gjatë parahistorisë, e edhe më shumë në kohën e antikës, që kishte sjell një lulëzim të përgjithshëm ekonomik. Arribantiumi është pjesë e drejtpërdrejtë e atij korridori i spostuar në mes Vendenisit dhe Ulpianiumit në veri dhe korridorit të Ibrit dhe Scupit në fillim të fluminit të Vardarit. Por pozita e Arribantiumit është relevante edhe për një lidhje: përmes Drinit të Bardhë, degës së djathtë të Drinit, me liqenin e Shkodrës dhe nëpërmes tij nëpër Bunë me Detin Adriatik. Gjithsesi edhe përmes Drinit është sendërtuar lidhja me pjesën më jugore të bregut lindor të Detit Adriatik. Kësisoji në Arribantium janë përqendruar lidhjet me korridoret komunikatave në drejtim të Detit të Zi, Egje dhe Jon. Të gjitha këto që u thanë janë një arsye plotësuese që të kërkohet lokacioni i këtij vendbanimi të jashtëzakonshëm, të rëndësishëm antik, që është dashur të funksionojë gjithsesi edhe gjatë parahistorisë.

Mund të konkludohet se problemi bazik gjatë kërkimit të ubikacioneve të pikave gjeografike të Ptolemeut, të spostuara në brendësinë më të thellë, është fakt se të dhënat e tilla janë relativisht të vogla për një analizë më gjithëpërfshirëse kartografike dhe matematiko-grafike. Pos kësaj edhe numri i pikave gjeografike për të cilat, me metodologjinë arkeologjike nuk është vërtetuar më parë lokacioni i sigurt, është i konsiderueshëm . Në këtë rast prej 15 sish, janë 2 ose 13,33%, respektivisht më tepër se 1/10. Krejt këto fakte ngushtojnë hapësirën për të nxjerrë konkluza të mundshme, më të qëndrueshme. Sidoqoftë, edhe rezultatet e arritura këtu e me gjasë lokacioni i propozuar për Arribantiumin është më se i sigurtë, gjithsesi në rrethin e përafërsisht 40 km nga prerja e koordinatave – janë vetëm një propozim për rekognoscimet arkeologjike e edhe për gjurmime sistamatike arkeologjike. Vetëm ato mund t’i pohojnë lokacionet e tilla, ose t’i propozojnë të rejat, duke i mohuar ato.


Nga kroatishtja,
Muhamet Kërnja