Privatizimi ne Kosove

[Dita]

Privatizimi në Kosovë: Gjendja aktuale e ndërmarrjeve shoqërore dhe Agjencia Kosovare e Mirëbesimit


Shkruan: Isa Mulaj


1. Bazat teorike, historiku i privatizimit dhe specifika e tij në Kosovë

Në literaturën ekonomike, termi privatizim është përdorur nga Piter Draker për ta zëvëndësuar “denacionalizimin”. Privatizimi në kuptimin më të thjeshtë nënkupton transferin e pronës shtetërore apo shoqërore në atë private. Pjesa dërrmuese e studimeve mbi privatizimin si politikë ekonomike, e lidhin atë me programet e qeverisë Konservatore në Britaninë e Madhe të udhëhequr nga Margaret Thaçer në fund të viteve 70-ta. Mirëpo, supozohet se privatizimi në një farë forme është zbatuar edhe më herët. Për shembull, qeveria e Republikës Federale Gjermane kishte shitur shumicën e fletaksioneve të prodhuesit të automobilave Volkswagen në vitin 1961. Bile edhe në Britaninë e Madhe, Partia Laburiste e kishte filluar privatizimin para Konservatorëve. Kështu që, qeveria Konservatore e Thaçerit ndoshta nuk ka qenë e para e cila ka zbatuar programin e privatizimit, por historikisht ka qenë më e rendësishmja për shkak të përmasave të mëdha dhe mësimet që i ka ofruar për pjesën tjetër të botës. Është me rëndësi të theksohet se privatizimi si zbulim i madh, është përvoja eksportuese kryesore e Britanisë së Madhe në shekullin XX.
Shembullin e Britanisë së Madhe së shpejti e kanë ndjekur Gjermania dhe Franca, e më vonë, në fillim të viteve 90-ta, filozofia e privatizimit u bë forma më njohur dhe dominante e reformave ekonomike për vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore gjatë tranzicionin të tyre nga ekonomia e centralizuar socialiste në ekonominë e decentralizuar të tregut.
Megjithë disa karakteristika të përbashkëta që kanë privatizimi në vendet e zhvilluara përendimore me atë në vendet socialiste, prap se prap privatizimi ndërmjet këtyre vendeve në pjesën më të madhe është i pakrahasueshëm, për shkak të dy shkaqeve më kryesore:
Së pari, në vendet e zhvilluara janë privatizuar kryesisht ndërmarrjet jo ekonomike (publike). Në shtetet socialiste privatizimi fillon me ndërmarrjet ekonomike shtetërore ose shoqërore (veprimtaritë komerciale), ndërsa ndërmarrjet publike konsiderohen si më komplekse dhe privatizimi i tyre vie në faza më të vonshme;
Së dyti, privatizimi në vendet e zhvilluara përendimore është një prej reformave ekonomike krahasuar me vendet socialiste ku privatizimi paraqitet si pjesë e tranzicionit të përgjitshëm ekonomik, shoqëror, social dhe politik.
Duke qenë njëra prej tetë njësive federale të Jugosllavisë së mëparshme, Kosova kishte filluar më implementimin e procesit të privatizimit sipas Ligjit mbi Ndërmarrjet dhe Ligjit mbi Kapitalin Shoqëror të viteve 1988 dhe 1989 (të njohura si Ligjet e Markoviçit), por në përmasa shumë më të vogla se sa në njësitë tjera federative. Në Kosovë, vetëm në Gjakovë ka qenë e mundur të ndërmirret një lloj privatizimi në 15 prej 20 ndërmarrjeve shoqërore, i cili edhe sot ka mbetur në gjysmë të rrugës, me përjashtim të një ndërmarrjeje (Elektromotori), e cila kishte arritur ta transformoj 100% të kapitalin shoqëror në kapital privat. Shkaqet e ngecjes së privatizimit në rastin e ndërmarrjeve nga Gjakova dhe mos implementimi i tij në ndërmarrjet tjera të Kosovës janë të njohura. Ato shkaqe janë të lidhura me heqjen e autonomisë dhe rrënimit të institucioneve të Kosovës përmes aparatit represiv dhe futjen e masave të dhunshme në ndërmarrjet shoqërore, me çka tranzicioni normal dhe privatizimi në Kosovë u bë i pamundshëm. Përveç kësaj, përmes masava të dhunshme u nxorën jashtë pune mbi 70% e punëtorëve shqiptarë dhe regjimi i instaluar serb kah mesi i viteve 90-ta nxori një ligj të ri mbi privatizimin, ku fletaksionet interne me çmime absurde u ofroheshin për blerje atyre që punonin me agjendën e masave të dhunshme, kryesisht punëtorëve të nacionalitetit serb dhe malazez. Por kjo nuk ishte e tëra me pronën shoqërore të Kosovës. Ndërmarrjet kosovare u integruan dhunshëm me ndërmarrjet në Serbi dhe gati për 10 vite ndërmarrjet nga Serbia plaçkiten sistematikisht ndërmarrjet nga Kosova. Siç do të vërehet edhe në kapitullin e fundit të këtij artikulli, këto veprime, respektivisht serbizimi dhe transaksionet konspirative me ndërmarrjet shoqërore kosovare, do të kenë pasoja në fillimin e privatizimit pas luftës në Kosovë, i cili edhe ashtu ishte vonuar për më shumë se një dekadë në krahasim me vendet tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore.


2. Komercializimi dhe gjendja aktuale e ndërmarrjeve shoqërore

Dhjetë viteve të humbura në procesin e privatizimit në Kosovë do t’iu bashkangjiten edhe tri vite tjera pas luftës, të cilat karakterizohen me një neglizhencë për qasjen ndaj privatizimit dhe mungesën e bazës ligjore për ta implementuar atë. Duke qenë në këtë pozitë, Departamenti për Tregti dhe Industri (DTI) i shtyllës së IV-të të UNMIK-ut, që nga gjysma e dytë e vitit 2000 filloi me implementimin e procesin të komercializimit të ndërmarrjeve shoqërore, si fazë përgatitore për privatizimin e mëvonshëm. Komercializimi është proces i dhënies më qëra të ndërmarrjes shtetërore – shoqërore, ku bartës i veprimtarisë bëhët menahxmenti privat. Duhet të theksohet se DTI nuk kishte kurrfarë baze ligjore për komercializimin e ndërmarrjeve shoqërore. Sidoqoftë, ajo që doli nga komercializimi, në përgjithësi mund të cilësohet si dështim. Nga gjithsejt 61 tendere të shpallura për ndërmarrjet shoqërore, kishin arritur vetëm 28 oferta konkrete për komercializim. Ndërsa nga ky numër i ofertave ka qenë e mundur të nënshkruhen vetëm 13 ndërmarrje. Shumica e këtyre ndërmarrjeve janë dhënë për shfrytëzim me qëra për një periudhë 10 vjeçare. Sipas vlerësimeve të DTI-së në vitin 2002, në këto ndërmarrje do të punësohen rreth 2,470 punëtorë dhe do të sigurohen investime në vlerë prej 41.1 milion DM. DTI-a po ashtu vlerëson se janë duke u zhvilluar negociata përfundimtare për komercializimin edhe të 11 ndërmarrjeve tjera, të cilat do të siguronin punë për 857 punëtorë dhe investime prej 38.1 milion DM. Tabela në vijim përmbledh disa nga treguesit kryesor mbi rezultatet e komercializimit.
--------------------------------------------------------------------------------
Tabela 1: Treguesit kryesor për ndërmarrjet shoqërore të përfshira në komercializim.




Burimi: DTI, 2002

Legjenda:
A - Numri i ndërmarrjeve;
B - Punësimi bazik;
C - Numri i punëtorëve;
D - Investimet e planifikuara (në mil. DM);
E - Të hyrat nga qiraja (në DM).
--------------------------------------------------------------------------------
Procesi i komercializimit ishte përcjellë me kundërshtime nga udhëheqësia e ndërmarrjeve dhe ajo komunale. Ky ishte shkaku që përpjekjet e DTI-së për t’i përfshirë ndërmarrjet tjera në komercializim dështuan pasi punëtorët nuk ishin përfshirë në negociata me partnerët potencialë. Në pjesën dërrmuese të ndërmarrjeve të komercializuara, partnerët nuk iu kishin përmbajtur obligimeve kontraktuese. Kjo ka rezultuar në ndërprerjen e kontratës mbi komercializimin e ndërmarrjes shoqërore “Mirusha” nga Klina, ndërsa vlerësohet se edhe disa kontrata tjera janë në rrezik të tillë. Deri më tani, DTI-a ofron vetëm disa të dhëna të pjesërishme mbi rezultatet e komercializimit, të cilat tregojnë për një investim prej 5.8 milion DM dhe qëranë vjetore të arkëtuar prej 800,000 DM. Prandaj, konluzioni kryesor për komercializimin që bazohet në të dhënat e pjesërishme është se rezultatet e gjërëtanishme janë shumë larg atyre që janë pritur.
Edhe ndërmarrjet tjera, statusi i të cilave ende ka mbetur si pronë shoqërore dhe nuk janë përfshirë në komercializim, karakterizohen me performancë të dobët ekonomike dhe financiare. Sipas velrësimeve të Riinvest-it (anketa me ndërmarrjet shoqërore në vitin 2000 dhe 2001), afër 86% e ndërmarrjeve ishin aktive në vitin 2000. Ky nivel ka mbetur i njëjtë edhe një vit më vonë. Ato shfrytëzojnë një kapacitet mesatar prej afër 42% në vitin 2001, që tregon një rritje prej 7% krahasur me vitin paraprak. Mirëpo, ato kanë reduktuar numrin e punëtorëve për 12.1%. Edhe numri i atyre punëtorëve që merrnin një formë të pagesës në shtëpi nga ndërmarrja, ka rënë (për 8.6%). Përpos kësaj, një shqetësim në lidhje me të punësuarit aktualë është se 64% e tyre janë mbi moshën 41 vjeçare, që tregon për një strukturë të pavolitshme të personelit. Kur kësaj t’i shtohen edhe mosprezenca e tyre në punë për afro 10 për shkak të masave të dhunshme, paraqet një problem shumë serioz, për shkak se tani atyre u duhet një lloj rikualifikimi. Problem tjetër është se ndërmarrjet shoqërore kishin pësuar dëme fizike në pajisje gjatë luftës në Kosovë. Edhe teknologjia aktuale të cilën janë duke e përdorur është amortizuar dhe vlera e kapitalit fiks vetëm gjatë periudhës kishte rënë për 19.4%. Në ndërmarrjet shoqërore përpos problemeve të theksuara, kanë ardhur në shprehje edhe disa ndryshime positive. Për shembull, është shënuar një rritje në paranë e gatshme e cila përmirëson likuiditetin, por në dëm të zvoglimit të stoqeve të lendëve të para dhe produkteve të gatshme. Paga mesatare mujore është rritur nga 215 në 282 DM, por kjo është vetëm 47% e pagës mesatare mujore në sektorin privat. Investimet dhe qarkullimi kanë shënuar rritje të dukshme (66.3% dhe 52.6%). Mirëpo, në të njëjtën kohë, rritja shumë e madhe e shpenzimeve (dyfishimi i tyre) në vitin 2001, e nënvlerëson dukshëm rritjen e qarkullimit. Nga gjithsej 193 ndërmarrje të anketuara, 118 ishin profitabile në vitin 2000. Vetëm për një vit numri i tyre ka rënë në 93. në vitin 2001, ndërmarrjet shoqërore kishin shumë më pak kërkesat dhe obligime. Edhe në këtë vit kërkesat kanë mbetur gati dyfish më të mëdha se sa obligimet.
--------------------------------------------------------------------------------
Tabela 2: Pasqyrë e aktivitetit ekonomik të NSH-ve në vitin 2000 dhe 2001





Burimi: të dhënat nga anketa e Riinvestit, 2001.
* tregon rritjen në raport me vitin 1999.
** pagat nuk hyjnë në kategorinë e shpenzimeve. Në vendet kapitaliste paga llogaritet si shpenzim.
***tregon pjesëmarrjen në strukturën e përgjithshme të kapitalit punues.
--------------------------------------------------------------------------------
Për shkak se na mungojnë të dhënat nga ndërmarrjet e komercializuara është vështirë të bëhet ndonjë krahasim për të nxjerrë një konluzion se cilat cilat ndërmarrje (shoqërore apo ato të komercializuar) janë në gjendje më të mirë. Por, në përgjithësi mund të thuhet se të dy llojet janë në gjendje të vështirë dhe me performancë jo të kënaqshme dhe dëshpruese dhe se ekziston një pajtim i përgjithshëm se kërkohet një qasje tjetër ndaj tyre që do të shpiente deri te përformanca më e mirë.


3. Rregullorja mbi themelimin e Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit

Edhe pas luftës në Kosovë privatizimi u bë problem meqenëse shumica e përfaqësuesve të UNMIK-ut, e shihnin pronën shoqërore si diçka të paqartë pronari i së cilës nuk është i njohur. Kjo kishte shkaktuar hutime, hezitime dhe vet problemi u bë problem politik. Në anën tjetër, edhe tendencat e Serbisë për t’i legalizuar transaksionet gjatë kohës së okupimit dhe masave të dhunshme, po ashtu kishin pasur efektet e tyre negative në vonesën e privatizimit. Përpjekjet e Xholli Diksonit (udhëheqësi i parë i Shtyllës së IV-të të UNMIK-ut) i cili kishte hartuar “Letrën e Bardhë” në gjysmën e dytë të vitit 2000, dështuan pasi që zyrat e Kombeve të Bashkuara nuk e përkrahen atë. Edhe propozimi i DTI-së për transformimin e ndërmarrjeve shoqërore në shoqëri aksionare nuk u aprovua dhe u përcoll me vërejtje të ngjashme si me rastin e “Letrës së Bardhë” – kontestimi i mandatit të UNMIK-ut për të filluar me transformimin e pronës shoqërore.
Problemi i privatizimit në Kosovë, që ishte bërë njëri prej debateve më të nxehta në kuadër të politikave ekonomike tani ka gjetur një zgjidhje. Aprovimi dhe nënshkrimi nga PSSP (Mihajl Shtajner) i Rregullores mbi themelimin e Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit – AKM (Rregullorja 2002/12) është hapi i parë serioz i fillimit të privatizimit të ndërmarrjeve shoqërore. Themelimi i kësaj Rrregullorje është bërë nga autoriteti i UNMIK-ut të bazuar në Kornizën Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme në Kosovë, dhe si e tillë është themeluar si agjenci e pavarur (neni 1 i Rregullores). AKM ka një kapital themelues prej 10 million €, prej së cilës 1 milion duhet të paguhet brenda 6 muajve prej se është themeluar AKM. Përmes kësaj Rregulloreje, ndërmarrjet shoqërore do të privatizohen përmes modelit “Spin-off”. Esenca e modelit “Spin-off” është themelimi i ndërmarrjeve të reja nga ato ekzistuese, duke i shitur aksionet e këtyre ndërmarrjeve pa e paragjykuar pronësinë, problemi i së cilës mbetet të zgjidhet më vonë përmes Odës së veqantë brenda Gjykatës Supreme të Kosovës. Rregullorja përjashton mundësinë e privatizimit të ndërmarrjeve publike, e kjo përputhet me atë që u cek më herët se në shtetet e tranzicionit, te këto ndërmarrje privatizimi vie në shprehje në fazat e mëvonshme. Modeli “Spin-off” gjithsesi është një përparësi për ndërmarrjet shoqërore, pasi ai hap dyert për investitorët potencialë pa frikën e ngarkesës me borxhe, të cilat mund t’i trashëgojë ndërmarrja. Përparësi tjetër e “Spin-off”-it është se mundëson futjen e kapitalit të freskët dhe regjenerimin teknologjik, për të cilat u vërejt se janë kufizimet kryesore në aktivitetin ekonomik të ndërmarrjeve shoqërore.
Sipas nenit 5 të Rregullores, AKM ka kompetenca dhe vendos për transformimin e të gjitha ndërmarrjeve shoqërore që veprojnë në Kosovë. AKM po ashtu ka autoritet t’i administrojë ndërmarrjet publike. Me këtë janë kufizuar, apo më mirë të themi janë anashkaluar të drejtat dhe kompetencat e punëtorëve në ndërmarrjet shoqërore, të cilat i kishin trashëguar nga sistemi i vetqeverisjes dhe kompetencat e organeve komunale në administrimin e ndërmarrjeve publike. Edhe pjesëmarrja e institucioneve të Kosovës, të dala nga zgjedhjet e lira demokratike është anashkaluar.
Neni 5.3 i kapitullit 2 të Rregullores ka lënë mundësinë e vazhdimit të privatizmit përmes ligjeve Markoviçit për ato ndërmarrje të cilat e kishin filluar, por nuk e kishin përfunduar procesin e filluar në fillim të viteteve 90-ta. Kjo ka të bëjë me 15 ndërmarrjet nga Gjakova, që përmenden në pjesën e parë të këtij punimi, meqenëse Ligji i Markoviçit konsiderohet i aplikueshëm dhe është zbatuar në mënyrë jodiskriminuese. Rregullorja edhe pse nuk është specifike mbi masat e dhunshme dhe transaksionet joligjore të Serbisë me ndërmarrjet kosovare, prap se prapë nuk i njeh këto transaksione, nëse ato nuk janë bazuar në “Ligjet e Aplikueshme” që nuk kanë pasur karakter diskriminues (Ligjet para Marsit 1989). Por, mungon definimi më i qartë i karakterit të ligjeve të aplikueshme, që janë cekur në nenet 5.3 dhe 5.4 të Rregullores, që është një barrë e rendë për Bordin e AKM-së dhe Odën e Gjykatësve të cilët mund të vendosin për kërkesat dhe obligimet e ndërmarrjeve. Një tjetër e metë e Rregullores është se askund nuk i përmend dëmet që Serbia u ka shkaktuar ndërmarrjeve kosovare, dhe kush duhet t’i kompenzojë ato dëme.
Të gjitha mjetet që gjenerohen nga shitja e pasurisë së ndërmarrjeve do të mbesin në pronësi të AKM (neni 8.6), por se nuk dihet se për çfarë qëllimi do të shfrytëzohen ato dhe për një kohë të pacaktuar mbesin të ngrira përballë nevojave shumë të ngutshme për shfrytëzimin e tyre. Në shtetet tjera mjetet e tilla janë bartur në fonde me destinime të caktuara (fondi i penzioneve, fondi për zhvillim, fondi për investime, nevojat për buxhet etj). Në rast se blerësit e ndërmarrjeve shoqërore do të jenë vendorë (kosovar), atëherë tërheqja e mjeteve nga qarkullimi dhe ngrirja e tyre në AKM, i ka pasojat e veta makroekonomike.
Me Rregullore ende nuk është definuar prona shoqërore. Në literaturën e të drejtave pronësore, por edhe në njësitë tjera federale të ish-Jugosllavisë, prona shoqërore konsiderohet si pronë e tërë shoqërisë. Prandaj Kosova nuk mund të jetë i vetmi përjashtim.
Prej se është aprovuar Rregullorja mbi AKM-në, ende nuk është filluar me privatizimin e ndonjë ndërmarrje. Sipas informatave më të fundit që vijnë nga AKM-ja, është përgatitur një listë prej 61 ndërmarrjeve shoqërore për privatizim, dhe ndërmarrja e parë pritet të privatizohet përmes “Spin-off”-it më së largu deri në fund të këtij viti. Ende nuk ekziston ndonjë program i elaboruar dhe strategji e privatizimit, që është parakusht për implementimin më të sukesesshëm të privatizimit.



nga kosova.com

[qeremidja]

Si të organizohet Divizioni i shitjes në kompanin e Telekomunikacionit