Historia e Shqipërisë _ Jean-Claude Faveyrial

[BARAT]

KAPITULLI 27

Rrjedha e ngjarjeve në Primatinë Ilire


Vijmë përsëri në primatinë e Ohër-Justinianës. Në bazë të kanoneve, juridiksioni i saj shtrihej nga Adriatiku deri në Detin e Zi. Por Leon Izauriani, për të cilin çështjet kishtare nuk kishin vlerë, për hakmarrje i kishte shkëputur asaj qytetet bregdetare të Adriatikut që vareshin prej pushtetit të tij civil, dhe ia kishte bashkangjitur selisë ikonoklaste të Kostandinopojës. Megjithatë, është e sigurtë se nga Adriatiku deri në Detin e Zi, brendësitë e vendit mbeten nën juridiksionin e metropolisë ilire, në fillim në bazë të marrëveshjes së arritur midis Justinianit dhe Papa Vigjilit dhe, mbi të gjitha tashmë, për shkak të pavarësisë së principatës diokleate në perëndim, dhe mbretërisë bullgare në lindje. Përpara se të përqafonin krishtërimin, mbretërit bullgarë i rekrutonin ushtarët vetëm mes bashkatdhetarëve të tyre paganë. Të krishterët e Ilirisë, në atë kohë, ishin politikisht të varur nga mbretërit bullgarë, ashtu si sot të krishterët raja varen nga padishahët otomanë, dhe ata mbroheshin prej tyre përkundër perandorëve bizantinë. Falë mbrojtjes së dyfishtë bullgare dhe diokleate, primati i Ilirisë drejtonte, pra, dhe administronte kishat, sipas kanoneve të vjetra dhe në rast nevoje, edhe në përputhje me urdhërat që merrte nga Papa, me të cilin, asnjëri prej mbretërve bullgarë nuk pati kurrë as më të voglin debat, kur për çdo ditë kishte të tilla me perandorët bizantinë. Më në fund, vetë Bullgarët u konvertuan, dhe mbreti i tyre Boris iu drejtua papës. Gjithashtu, arkivat bullgaro-vllehe dëshmojnë se pasardhësit kryesorë të Borisit, për të patur një kurorë perandorake, i drejtoheshin selisë apostolike.
Meqënëse arkivat romane u shkatërruan përgjatë trazirave të shekullit të dhjetë dhe njëmbëdhjetë, Inoçenti III iu lut Juanisit (Asenit) të konsultohej me arkivat e tij përsa u takon lidhjeve të mbretërve bullgaro-vllehë me selinë apostolike: -”Shihet nga arkivat tona -përgjigjet Juanisi -se parardhësit e mi, Simeon, Pjetër dhe Samuel, kishin marrë nga selia e Shën Pjetrit një kurorë perandorake dhe një bekim apostolik, kurorën dhe bekimin që unë vetë po ua kërkoj sot”. Nga kjo del, pra, se të gjitha vendet që kishin lidhje me Primatinë e Ohër-Justinianës, dhe politikisht vareshin, një palë nga princërit diokleatë (ilirë), të tjerët nga mbretërit bullgaro-vllehë dhe bullgaro-shqiptarë, nuk ishin vetëm katolikë me hope si Grekët, por ata mbetën katolikë deri në vitin 1017, atyre kohëve kur në Bizant perandorët dhe patriarkët pranonin çdo lloj doktrine. Më në fund, në vitin 1017, Bazil Bullgaroktoni (kasapi i Bullgarëve dhe i Shqiptaro-Vllehëve) ripushton, i ndihmuar nga Rusët, vendet të cilat, qysh prej vitit 640, domethënë prej rreth katër shekujsh, nuk vareshin nga Bizanti. Dhe atëherë çfarë shohim?
Çfarë ndodh? Bazili nuk guxon të prekë rregullin e taksave. “Ashtu si në kohën e Samuelit -thonë autorët bizantinë -çdo karro vazhdon të paguajë një karroqe grurë, një me mel, dhe një masë vere”. Nga fragmentet e krisobulës së publikuar nga Rali dhe Pote, një kopje e plotë e së cilës gjendet në Malin Sinai, shihet se organizimi fetar nuk e përfshin Primatinë e Ilirisë nën selinë e Bizantit. Por më vonë, në vitin 1040, shpërtheu një kryengritje e përgjithshme ndër popujt që dikur vareshin nga mbretërit bullgaro-vllehë. Shkaku për këtë ishte vjelja e taksave. Përherë ato ishin marrë në natyrë dhe, tashmë, eunuku i madh i perandorit grek kërkon që të paguheshin në para. Duke kuptuar se, gjithandej, pritej veçse një prijës për të marrë armët, Vllahu Doçean u arratis nga Kostandinopoja, thirri nën armë Vllahët e Serbisë, bashkoi trupat, shtiu në dorë vendet nga Nishi dhe deri në Yskup (Shkupi), dhe u drejtua për në Shqipëri. Shkon të luftojë në pellgun e Dibrës kur komandanti i Durrësit, Bazil Sinadeni, pranoi zëvendësimin e tij. Atij i zë vendin Mikel Dermokati që nis betejën dhe mundet. Maqedonia dhe Shqipëria, Epiri dhe Thesalia iu dorëzuan atëhere fitimtarit, i cili dërgoi 40 mijë burra për të rrethuar Selanikun. A kishte qenë Aluziani, i biri i Gjon Vladislasit, ashtu si i jati i tij? Me fjalë të tjera, a ishte ky një agjent bizantin? Megjithëse u mund në Selanik, ai e kap me tradhëti Doçeanon, i nxjerr atij sytë, dhe ua jep Grekëve (v. 1041).

Shënime:
-Juanisi (Aseni) -themeluesi i mbretërisë së dytë bullgare, Ivan Aseni që, në vitin 1187, merr titullin e carit të bullgarëve dhe grekëve, dhe shtriu sundimin e tij nga Tërnova (kryeqendra e mbretërisë në verilindje të Bullgarisë) deri në detin Egje dhe Detin e Zi.
-bullgaro-vllehë dhe bullgaro-shqiptarë -është fjala për popullsitë shqiptare dhe vllehe, si dhe territoret e tyre, që shtriheshin nën sundimin politik të dinastisë bullgare.

[BARAT]

KAPITULLI 28

Skizma greke ishte veç një intrigë e poshtër për të shkëputur Ilirinë nga Roma dhe për t’ia bashkangjitur Bizantit – shqyrtimi i preteksteve greko-bizantine


Nga pikëpamja politike, aventura e Doçeanos kishte qenë fatkeqe. Nga pikëpamja fetare, ajo pati pasoja rrënimtare, pasoja që vendi i ndjen ende, pasi Bizantinëve iu dha rasti të vendosnin një bizantin në selinë ilire të Ohër-Justinianës. Tashmë ky bizantin, ky agjent politik i veshur me petkun e arkipeshkvit, jo vetëm që vendosi agjentë të tjerë bizantinë në selitë e ndërvarura apostolike me këtë Primati, por ai, gjithashtu, shkëputi nga selia apostolike vendin e banuar nga Bullgarët, Shqiptarët dhe Romanët maqedonas. Si u arrit një përmbysje e tillë? T’ia aneksoje menjëherë selisë së Kostandinopojës selitë që kishin qenë gjithherët deri më tash të shkëputura prej saj, ishte një ndërmarrje mjaft e vështirë, pasi ato ishin të shumta, dhe populli ilir i urrente shumë grekët. Pra, për të shpejtuar orën kur ky aneksim do të bëhej i mundshëm, ose do të shpifej për papën, ose do të sajohej një hendek midis Romës dhe Bullgarisë, si dhe midis kishës latine dhe kishës greke. Mbi të gjitha, do të trumbetohej se kisha greke është me të drejtën, kurse kisha latine në gabim, dhe për të qenë me të vërtetë ortodoksë, të gjithë popujt e Ilirisë: Shqiptarë, Vllehë, Bullgarë, Rumunë, duhej të rradhiteshin në anën e grekëve nga pikëpamja dogmatike dhe disiplinore. Ky ishte plani që Bizanti e mbante rezervë, plan që Leoni i Bizantit, i mbiquajtur Leoni i Ohrit, dhe Mikel Cerulari e zbatuan më së miri nga ana e tyre. Po a ia dalin mbanë? Jo, pasi nuk patën as merakun më të vogël që të këshilloheshin me atë, në duart e të cilit gjendet fati i njerëzimit. Dhe, pasi ata kuturisin ta bëjnë këtë pa Zotin, në këtë çast, vetë Zoti nxjerr, në lindje dhe në perëndim, popuj që marrin hak për të dhe kishën e tij: - Normanët që i dëbuan Grekët nga Italia, dhe Selxhukët që i dëbuan nga Azia e Vogël. Por, ja që Grekët bëjnë edhe një budallallëk, dhe atëhere do të shohim të shfaqen në mes të Galatisë Otomano-Galatët, ata që do t’i dëbojnë edhe nga vetë Kostandinopoja. Është mëse e vërtetë se, në religjion më shumë se në çdo gjë tjetër, nuk duhet t’i bësh llogaritë pa Perëndinë.
Veç kësaj, krishtërimi nuk do të ishte një religjion me të vërtetë katolik, nëse nuk do të kishte larmi në formën e tij të jashtëme, dhe nëse nuk u përshtatej shijeve të veçanta të çdo populli. Iliriko-Romakët, megjithëse kanë qenë të krishterë qysh nga Jezu Krishti, gjithmonë kanë pasur lloj-lloj zakonesh që nuk i vëreje diku tjetër, dhe kjo nuk i pengonte ata të ishin të krishterë. Kishat e tyre të vjetra, për shembull, ajo e Shën Klementit të Ohrit, kisha e Shën Naumit, dhe kisha të shumta të Varoshit në Përlep, janë një dëshmi e pamohueshme për këtë. Po ashtu, është mëse e dukëshme se në Shën Klement shërbimet nuk mund të kryheshin si në Shën Sofia. Shën Sofia e përçarësit Leon, e krahasuar me kishën e Shën Klementit, tregon, jo vetëm një sistem të ri arkitekturor, por dëshmon edhe risi liturgjike. Nga ana e Mikelit dhe Leonit, ishte një marrëzi mjaft trashanike që ta bazonin skizmën e tyre mbi këtë ose atë uniformitet fetar, i cili nuk ka ekzistuar kurrë, dhe që për njerëzit ishte tërësisht i pamundur.Por, sa më e urryeshme kthehet marrëzia e tyre aq dhe më e trashë bëhet injoranca e tyre, kur shihet se Bizanti, një qytet i ndërtuar në shekullin e katërt, do dojë ti bëjë karshillëk Romës së lashtë dhe, mbi të gjitha, kur shihen Grekët: -1. të qortojnë Latinët se veprojnë si çifutët, a thua se Shën Mëria dhe 12 apostujt nuk kanë qenë çifutë, dhe nuk kanë jetuar si çifutë. -2. të pretendojnë se në kohën e azimës (Mateu, 26. 17) çifuti Jezu Krisht ka mundur të hirësojë vetëm me azima. -3. ta mbërthejnë natyrën priftërore në gjatësinë e mjekrës, a thua se vetë grekët nuk kanë ngritur në selinë e tyre patriarkale eunukë pa mjekër, spanoi. -4. të pengojnë agjërimin e përditshëm, madje edhe të shtunën, të atyre që duan të përkushtohen. -5. të mos duan të thuhet allelluia (domethënë, lavdi Zotit) në çdo kohë. -6. të llomotisin kundër beqarisë së priftërinjve, a thua se, sipas Ungjillit (Mateus, 19. 29), të lije gruan për Jezu Krishtin nuk ishte punë e mirë, si edhe po të mos merrje një të tillë, me qëllim që ti shërbeje edhe më mirë Zotit, ky nuk ishte një veprim edhe më i mbarë, sikurse, tekembramja, autorët grekë të mos thonin se, në Maqedoni dhe në Shqipëri, të gjithë priftërinjtë dhe xhakonët ishin në krye të herës beqarë. Ne duhet të nxjerrim në dukje edhe broçkullat e vjetra të filiokisë, të cilat Leoni i Ohrit dhe Mikel Cerulari i kishin huajtur nga Foti, pasi në to gjendet një marrëzi që i tregon grekët më me pak tru, e më të padhunti. Është e qartë se, nëse Shpirti i Shenjtë vepron, siç thonë ata, veç prej Atit, do të ketë atëhere tre natyra në Zotin, dhe të krishterët, adhurues të tre natyrave hyjnore, nuk do të jenë më monoteistë, por do të jenë idhujtarë.
Jezu Krishti në të vërtetë i thotë apostujve: -”Unë po ju dërgoj Shpirtin e Shenjtë që rrjedh prej Atit”. Por ai nuk thotë veç prej Atit. Janë grekët ata që e shtojnë këtë fjalë në Ungjill, dhe që heqin nga simboli omooussion to Patri që Etërit kanë vënë aty. Nëse thuhet se Shpirti i shenjtë vepron sipas Atit dhe të Birit, nxirret rrjedhimi logjik i ommoussion to Patri. Por, nëse thuhet se ai vepron vetëm nga Ati, omoousion-i është i tepërt për simbolet, sikurse edhe l’ego dhe pater en esmen është e tepërt në Ungjill. Grekët i mbajnë si njerëz me mend. Kur do të vijë koha që ti marrin për të patrú? Ata i mbajnë për ortodoksë. Kur do të jetë koha që të quhen si idhujtarë? Skizma greke u mendua si një thikë me dy presa. Ajo pati dy etapa: -1.Shkëputja e Bullgarëve nga selia apostolike. -2. Shkëputja prej saj e Ilirisë.

Shënime:
-Grekët e dëbuar nga Italia -është fjala për dëbimin e sundimit të Perandorisë Bizantine nga disa pjesë të Italisë, dhe jo për grekët si popull.
-Selxhukët -dinasti turkomane (shekulli XI-XIII) që zinte Azinë perëndimore (Persi, Armeni, Siri).
-Galati -krahinë në Azinë e Vogël, e populluar nga galo-keltët që i dhanë edhe emrin.
-otomano-galatët -popullsia e Galatisë që ishte përzierje e galo-keltëve të vjetër dhe otomanëve të ardhur së voni.

[BARAT]

KAPITULLI 29

Rrjedhojat e skizmës greke për Vllehët, Shqiptarët dhe Bullgarët – pa atdhetari, pa letërsi

Të tilla qenë shkaset që parashtruan Grekët, për ta thënë më saktë, jo për të ndarë kishat, pasi ata vetë, siç dëshmon historia, nuk kanë qënë kurrnjiherë, as me të vërtetë ortodoksë, as me të vërtetë të krishterë, por i nxorrën për të ngulitur më mirë pushtetin e tyre të paqëndrueshëm mbi Vllehët, Shqiptarët dhe Bullgarët. Popullsitë ilire, gjithherët, i ishin bindur vetëm klerit të tyre, sepse vetë Roma sanksiononte zgjedhjen e primatit që ata paraqisnin, si dhe miratonte zakonet e veçanta të Kishës së Ilirisë. Por kjo nuk shkonte në dobi të politikës bizantine. Për të ngjeshur më mirë një zgjedhë që ata mezi e duronin, ajo i diktoi kësaj kishe fatkeqe një primat perandorak të kallëpit të saj. Dhe, nga ky primat i paftuar nga njëra anë, dhe nga ana tjetër, prej peshkopëve që ky i paftuar i vuri në selitë ilire, grekët i bënë të besojnë Bullgarët, Vllehët dhe Shqiptarët se kushdo që nuk ishte grek, nuk ishte as i krishterë. Në të njëjtën kohë që, dora-dorës, ato shkase shtriheshin si bindje në të gjithë vendin, kushtohej një kujdes i madh që të pengoheshin dërgatat e Romës të depërtonin këtu, si dhe ndonjë anëtar i klerit ilir të shkonte në Romë. Shtojmë, më tej, se u shkatërruan me një përkujdesje të skajëshme arkivat e primatisë ilire, dhe të gjitha pjesët përkatëse të marrëdhënieve kanonike, të cilat ajo i kish pasur deri në atë kohë me selinë e Shën Pjetrit. Cila ka qënë rrjedhoja e pashmangëshme e kësaj gjendjeje? Vllehët, Shqiptarët dhe Bullgarët e kanë humbur atë frymë vëllazërimi që krishtërimi u frymëzon të gjithë njerëzve, të gjithë duke krijuar prej asaj, hap pas hapi, kombet. Për më tepër, në vend që të lëvronin gjuhën e tyre, ata prej fanatizmit kanë lëvruar greqishten. Edhe sot e kësaj dite, ka ndër Vllehët, Shqiptarët dhe Bullgarët, që shkruajnë më tepër në romaïka, ose greqishte makaronike, siç thoshte vllehu Bojaxhi i Moskopojës.
Megjithatë, çfarë vërejmë tjerakund? Çfarë ndodh në Europë, falë frymës së vërtetë të krishterë, e cila sheh në kulturën e shkronjave më shumë një çështje të shijes filologjike dhe vetjake, sesa një çështje të dobisë publike? Për interesin kombëtar, çdo komb i krishterë ka lëvruar gjuhën e tij, dhe e ka pasuruar me një literaturë të çmueshme. Të vetmit në Europë, Vllehët, Shqiptarët dhe Bullgarët, që Grekët i kanë shkëputur nga katolicizmi, dhe që i kanë lidhur pas orbitës së tyre me dinakëri, nuk kanë literaturën e tyre. Më fatkeqë se gjithë të tjerët, shqiptarët nuk kanë as alfabet, dhe nuk e dijnë se si shkruhet gjuha e tyre. Megjithatë, duke parë se arsimi është bërë një nevojë e gjithësishme, ne jo vetëm që ruajmë vlerësimin më të lartë për racën shqiptaro-vllehe, por besojmë se edhe ajo do të hapë sytë e errësuar nga pështjellimet e saj politike, dhe se, në vend që ti kushtojë testamente apo donacione fondesh financiare, shkollave parazitare të Greqisë, ajo do ti përkushtohet themelimit të shkollave kombëtare dhe shtypjes së librave të nevojshëm për popujt e këtij vendi.

Shënime:
-Donacione e testamente...-autori aludon për pasanikë shqiptarë si Zhapat dhe Zografot që kanë financuar për ngritjen e shkollave e institucioneve të tjera të kulturës greke, si dhe për ata shqiptarë që përqafonin dhe punonin për helenizmin.

[BARAT]

KAPITULLI 30

Vështrim retrospektiv


Pushtimi i gadishullit ilir nga Romakët kishte qenë një akt i dhimbshëm, por, në thelb, ai nuk ishte një fatkeqësi. Në Shqipëri kishte dy mbretër, në Maqedoni kishte një, në Thrakë kishte shumë. Kishte plot të tjerë, në Beograd, në Salona e Dalmaci. Tashmë, nën shpatën e Romakëve, këto mbretëri u zhdukën, dhe banorët e tyre krijuan një njësi të vetme. Pretendohet se ata të gjithë i përkisnin bërthamave të ndryshme të së njëjtës racë. Dhe, meqë kjo është mjaft e mundëshme, del se pushtimi në anën politike vlejti për mirë. Një Shqiptar, Diokleciani, e kishte kuptuar se, e sulmuar nga të katër anët, perandoria romake nuk do të mund ti bënte ballë kaq shumë armiqve dhe, kështu, pa e ndarë pushtetin qendror, ai ndan komandat. Më pas, Konstantini gjykoi se e mira e përgjithshme kërkonte që, vetë vendi, të ndahej në mënyrë të tillë që çdo grup popullsie të plotësonte gjithçka vetë. Me origjinë ilire, ai krijoi kështu një shtet të vetëm të Ilirisë së romanizuar, domethënë, prej Thrakës, Myzisë, Shqipërisë, dhe të Maqedonisë në qendër, të Dakisë në veri dhe të Greqisë në jug. Por, një ndarje e tillë nuk i pëlqeu grupit greko-arian të Bizantit, i cili si vegël kishte Euzebin e Nikomedisë. Dalinati, princ i Ilirisë, ishte vrarë tashmë në Bizant nga grupi greko-arian. Dhe ariani Konstanc përvehtësoi sakaq Thrakën dhe Myzinë e poshtëme. Konstantini e Konstanti, vëllezërit e tij, kërkojnë pjesën tjetër. Përsëri ka ndarje tjetër me vdekjen e Teodosit, midis dy bijve të tij, Arkadit dhe Honorit. Arkadi duhej të kishte vetëm një pjesë të gadishullit ilir, por ai e përvehtësoi të gjithin. Kishte edhe një fatkeqësi tjetër për vendin, fatkeqësi të cilën politika bizantine e shtyu atë deri në skaj. Pasi, në vend që të mbahej në të një ushtri e rekrutuar po aty, ajo e dërgonte herë mbi Eufrat, e herë diku gjetkë. Çfarë do të ndodhë prej kësaj? Duke e gjetur kufirin të zbuluar, Gotët, Hunët dhe Avarët, përfitojnë nga rasti për të plaçkitur vendin, masakrojnë një pjesë të popullsisë, dhe tërheqin përdhunshëm me vete përtej Danubit pjesën tjetër. Meqënëse vendet ishin pothuaj të shpopulluara, Sllavët u turrën aty në masë. Vetëm Shqipëria, falë maleve të saj të zhveshur dhe grykave të ngushta mundi të ruajë banorët e saj, më një anë Shqiptarët, në anën tjetër Vllehët. Të tjerë më tej, në numër më të vogël, do të ruhen në guvat e Rodopeve dhe të Ballkaneve. Këta janë Pomakët. Pjesa tjetër e vendit do të mbulohet nga fiset sllave, pjesë që fiset luftëtare të Turko-Bullgarëve fatmirësisht e mbrojtën nga Grekët. Por Bullgarët nuk ishin të shkolluar dhe, pa vllehët, të cilët mbetën në male në kohën e dyndjeve, ata do të ishin bërë viktima të dinakërisë bizantine. Vllehët myzianë, pasi u kishin shërbyer Bullgarëve si këshilltarë dhe sekretarë, i futën pak nga pak në parimet e besimit të krishterë, dhe i drejtuan drejt oborreve të Romës dhe të Gjermanisë.
Meqë Bullgarët u kthyen në katolikë, pozita e tyre në Iliri u përforcua mjaft. Pesha e tyre bëhet e tillë sa që perandoria bizantine, e sulmuar ndërkohë nga Arabët në lindje dhe në jug, gjendet për një çast nën mëshirën e tyre. Por shohim se Borisi zbret nga froni i Bullgarisë në kohën kur Bazili ngjitet në atë të Bizantit. Është e kotë të shtojmë se sakaq rolet u këmbyen. Fillimisht një mbret bullgar e shohim ta çojë popullin e tij në paganizëm. Një tjetër kthehet drejt Bizantit duke marrë nga Bazili shuma të mëdha parash. Tashmë, falë parasë së shpërndarë në Bullgari, falë edhe parasë që Bizanti futi në xhepat e ambasadorëve bullgarë që u dërguan në koncilin e tetë ekumenik, u hoqën qafe ipeshkvët dhe priftërinjtë e dërguar nga Roma, dhe kështu Grekëve u krijohet mundësia të përmbytin vendin me peshkopë, me priftërinjë dhe me murgjër, të gjithë duke ia kaluar shoshoqit në molepsje, dhe të gjithë më tepër të dhënë pas spiunazhit sesa pas themeleve të fesë.
Papa, më kot, ngriti zërin pranë oborrit bullgar dhe pranë oborrit të Bizantit. Bullgarëve ai u tha: -”Mos u besoni Grekëve, ata duan mbretërinë tuaj”. Grekëve u tha: -”Ju keni bërë pak si tepër marrëzira, dhe keni sajuar shumë herezi”. Protestat nuk u dëgjuan as nga vetë Bullgarët, dhe virusi bizantin vazhdoi të shkatërronte vendet e tyre. Megjithatë, pati një reaksion kalimtar në kohën kur Simeoni i kërkoi llogari Bizantit për padrejtësitë e kryera ndaj tregëtarëve bullgarë. Por ja që, shumë shpejt, perandori grek u bën thirrje për ndihmë Hungarëve jo të krishterë. E sulmuar atëhere nga Grekët në jug e nga Hungarët në veri, mbretëria bullgare arriti të shpëtojë veç prej Pazhinakëve apo Peçenegëve (v. 904). Deri në vdekjen e Simeonit (v. 941), Bullgaria, jo vetëm pati një kler kombëtar, por ajo edhe politikisht ishte e pavarur nga Grekët. Pjetri kërkoi miqësinë e tyre. Ai arriti deri aty sa të martohej me një greke. Dhe atëherë hapet një epokë fatkeqësish, mënxyra që pllakosën në vitin 971 mbi mbretërinë e Preslavës, pllakosën edhe mbi atë të Prespës më 1017. Duke mos patur, në atë kohë, as mbretër, as prijës qytetarë, popujt ilirë, deri më tash të mbrojtur nga mbretërit bullgarë, humbasin shumë shpejt edhe udhëheqësit e tyre fetarë (v. 1043), pasi nuk mund ti jepet emri i primatit, spiunit të fshehur nën petkun e peshkopit, që oborri bizantin do ta mbajë në Ohër deri me mbërritjen e Otomanëve. Atëhere, të mbetur pa prijës civilë dhe pa udhëheqës fetarë, të zhveshur deri edhe nga shkollat e tyre dhe liturgjia e tyre, lojëra të përherëshme të intrigave të kurdisura, qoftë nga Fanariotët në oborrin grek, qoftë në oborrin otoman, Vllehët, Shqiptarët dhe Bullgarët, do të arrijnë deri atje sa të humbin edhe ato që kishin të vetat, patriotizmin dhe jetën shpirtërore.



Shënime:
-një shtet të Ilirisë së romanizuar -Konstantini me këtë koncept për një njësi të vetme administrative që përfshinte Thrakën, Myzinë, Maqedoninë, Dakinë dhe Greqinë, shpreh kuptimin e asaj kohe për karakterin ilir të vetë gadishullit.
-një shqiptar, Diokleciani, dhe, ilirjani Konstantin -autori thekson prejardhjen e këtyre perandorëve të shquar të Romës, të cilët ishin, i pari nga Salona e Dalmacisë ilire, dhe tjetri nga Nishi i Dardanisë.
-greko-arian -është fjala për fraksionin bizantin që kishte përqafuar arianizmin (doktrinën e Ariusit që u përhap dhe për një kohë edhe mbizotëroi në Bizant, në varësi të perandorëve).
-Konstanci II -perandor romak (337-361).
-Delinati -duhet të jetë fjala për Dalmatin, nipin e Konstantinit të Madh.
-Konstanti I -perandor romak (337-350).
-Konstantini i Riu -perandor romak (337-340).
-Pomakët -popullsia e sotme muslimane e Bullgarisë, mes Rodopeve dhe ballkaneve.
-Peçenegët -popullsi e Detit të Zi (mbahet si turko-tartare).

[BARAT]

KAPITULLI 31

Trupat e Perandorisë se Poshtëme, të cilësuara si maqedonase, ishin rekrutuar mes Shqiptaro - Vllehëve të Maqedonisë dhe të Shqipërisë


Emri i Vllehëve, të cilit, diku tjetër, ne besojmë se ia kemi shpjeguar prejardhjen në mënyrë më të përshtatshme, nuk është emri që Vllehët ilirë i dhanë vetes, ose që ua ngjitën në Perandorinë e Poshtme. Të bërë Grekë, dhe duke mos ditur as edhe një fjalë të gjuhës romane, Greko-Bizantinët, megjithatë, kanë ruajtur në mënyrë hileqare, për shekuj me rradhë, emrin e Romanëve. Lë Bo, në historinë e tij të Perandorisë së Poshtme, në lidhje me titullin e perandorit romak, që Aleks Komneni e mori nga Mikel Cerulari, vë në dukje si më poshtë:
-”Megjithë ligësitë e tyre, Grekët nuk kanë rreshtur së vetëquajturi Romakë, madje deri në kohën e rrënimit përfundimtar të perandorisë së tyre. Në ditët tona, ende provincat e lashta të Maqedonisë dhe të Thrakës quhen Rumeli, dhe një pjesë e Azisë turke quhet vend i Rumëve”.
Oborri i Bizantit ruante për vete një emër i cili nuk i përkiste atij, po me çfarë emri mund ti emërtonte ajo Romakët e vërtetë? Tashmë, hera e parë që emri i Vllehëve shfaqet prej penën së një autori bizantin, nuk është në penën e ndonjë autori të rëndësishëm, por pikërisht prej penës së Komnenës mendjelehtë, në vitin 1082, dhe në 1091. Tu jepet Romakëve të njëmendtë, madje nga një autor i kësillojshëm, emri i Vllehëve, është baraz me një nofkë përbuzëse. Duke parë se në kohën e lartpërmendur një Komnene na bën me dije praninë e Vllehëve në Thesali dhe në Thrakë, dhe se ata ishin të shumtë në numër, shtrohet pyetja se me çfarë emri Romakët e rremë të Bizantit i emërtojnë Romakët e Rodopeve, të Pindit, dhe madje të Serbisë (midis Moravës dhe Danubit), që gjenden aty, edhe ata, qysh nga epoka romake. Shumë kohë para Ana Komnenës, e cila shkruan se trupat bizantine rekrutoheshin mes Vllehëve dhe Bullgarëve të Rodopeve, ne gjejmë trupa të ushtrive bizantine që cilësohen jo si romake, por trupa të legjioneve maqedone, bullgare, dhe të huaja (franke ose varanke). Kedreni, për shembull, na thotë se para vdekjes (v. 1054), Konstantin Monomaku kishte shpërngulur në lindje të gjitha legjionet maqedone dhe, me përjashtim të Brijenit, të gjithë komandantët ishin maqedonas.
“Kjo, -shton ai -sepse mes Turqve thuhej se fati kish parathënë që kombi turk mund të mposhtej veçse nga një ushtri e ngjashme me atë me të cilën Aleksandër Maqedonasi kishte mundur Persët” (Edition Migne, kol. 705).
Diku tjetër më tej, Kedreni thotë se, në momentin kur intendenti Opsara i nxorri sytë Brijenit (v. 1057), ky gjeneral komandonte ushtrinë tepër të madhe maqedonase (kol. 709). Duke folur, më pas, për një betejë të zhvilluar me Turqit, Kedreni thotë se aty vdiqën nga ana e Grekëve një numër i madh, veçanërisht Maqedonas (kol. 714). Në një vend tjetër, Kedreni flet për Bazil Tarkaniotin (Tarkuinin), gjeneral i trupave në Perëndim, dhe thotë se, “ky gjeneral ia kalonte shumë të gjithë maqedonasve të tjerë, për nga raca, nga maturia, nga përvoja dhe autoriteti i tij” (kol. 713). Më në fund, mësojmë nga Gjon Skilica, bashkëkohës i asaj ç’ka ai tregon, “se me të arritur në Dyrrah (Durrës), Niqifor Bazilaku rekrutoi një ushtri nga të gjitha rrethinat, dhe se në krye të kësaj ushtrie, të përbërë nga Frankët, Romanët (Vllehët), Bullgarët dhe Shqiptarët, ai u drejtua drejt Selanikut” (kol. 767).
Pra, nuk ka pasur kurrë Grekë në rrethinat e Durrësit, aq më tepër nuk ka patur prej tyre në Maqedoni. Ende, edhe sot, aty e gjithë popullsia është shqiptare ose vllehe. Pra, prej këtyre del si rrjedhojë se trupat e mbiquajtura maqedonase në kronikanët bizantinë ishin të rekrutuara në Maqedoni dhe në Shqipëri, dhe se cilësoheshin pa dallim si maqedonase, trupat e rekrutuara midis Vllehëve dhe Shqiptarëve, meqë këta popuj ishin të përzier dhe, shpeshherë kishin qënë së bashku qysh prej epokës romake. Shihet, pra, se si nga njëra anë, të tërhequr nga lakmia për një pagesë më të madhe, Vllehët dhe Shqiptarët u rrjeshtuan nën flamurin e Perandorisë së Poshtme, ndërsa nga ana tjetër, ato cilësoheshin si trupa romake ose maqedonase, por jo trupa greke. Është mëse e vërtetë se Greko-Bizantinët nuk mund të fitonin prej vetvetes ndonjë prestigj, apo të ruanin ndonjë peshë në Shqipëri, përveçse me kushtin që të quheshin ata vetë si Romakë. Dhe kështu duhet të ketë qenë, pasi ne shohim nga Benjamin dë Tydel se, në kohën kur ai përshkonte Greqinë dhe Thesalinë, Vllehët vetëm i plaçkisnin çifutët, por në mënyrë të pamëshirshme therrnin çdo grek që u binte ndër duar (v. 1160-1170). Dhe dëshmia e çifutit Benjamin dë Tydel nuk është e vetmja të cilës mund ti drejtohemi. Duke folur për emisarët që të dy Vllehët, Pjetër dhe Asen, dërgonin nga të gjitha anët, me qëllim që të ngrinin vendin në revoltë, greku Niketa thotë: -”Ata bërtisnin se duhet të vriteshin të gjithë Romakët (Greko-Bizantinët) pa kursyer e pa shitur asnjë, dhe pa iu ardhur keq pë ta”.
Edhe nga Niketa shihet se Vllehët ose Romakët e njëmendtë, kishin për Grekët më shumë antipati se sa vetë Bullgarët. Pasi, jo vetëm se për shkak të tyre filloi kryengritja e famshme e vitit 1185, por, edhe më tej, ata mblodhën të gjithë demoniakët dhe i bënë ata të bërtisnin në një kishë të Shën Demetrit: -”Është dëshira e Zotit që Vllehët dhe Bullgarët të çlirohen. Shën Demetri i ka braktisur Grekët dhe ka ardhur tek ne për të na siguruar fitoren. Atëhere merrni armët, dhe mos kurseni asnjë Romak (Greko-Bizantin)”. Përsa i përket Bizantinëve, një pasazh i Pakimerit na thotë se sa, ata vetë, më 1282, dyshonin tek Vllehët, dhe se çfarë të këqijash iu bënë atyre në këtë rast. Vllehët, thotë ky kronikan, shtriheshin prej rrethinave të Kostandinopojës deri në Bizi, e më tutje. Duke u rritur në numër, ata pëlqejnë të jetojnë në vende të paarritshme, ku ushqejnë kopetë dhe, kur u pa se iu pëlqenin armët, u dyshua se mund të bashkoheshin me Skitët (Moldovllahët). Ja përse perandori Andronik I Vjetri i shpërnguli në Lindje, në bregun tjetër të detit, dhe i mbyti me taksa, gjë që i dëmtoi dhe i rrënoi ata tërësisht. Mirë taksat që i rënduan skajshmërisht, por zhvendosja u shkaktoi dëme edhe më të mëdha. “Ata humbën orendi të panumërta, pasi një pjesë prej tyre duke qënë e vështirë të transportoheshin, ose u vodhën, ose u shitën me një çmim qesharak. Ata humbën, gjithashtu, një sasi bagëtish, pasi ngordhën prej të ftohtit të madh. Më në fund, kur arritën në vendbanimin e ri, duke mos arritur të përshtaten me atë mjedis, ata që kishin më shumë para e blenë lejen për tu rikthyer në vendlindjen e tyre” (Pakimeri, libri 7, k. 37).

Shënime:
-Ana Komnena -e bija e perandorit Aleks Komneni, shkrimtare, autore e librit për jetën e të jatit të saj “Aleksiada”.
-Konstantin Monomaku -perandor i Lindjes (1042-1055).
-Romakë të rremë -Perandoria e Bizantit vazhdonte të trashëgonte emrin e Perandorisë Romake dhe ta konsideronte
veten si të tillë, ndërsa bizantinët vetëquheshin romakë.
-Bazil Tarkuini dhe Brijeni -gjeneralë të shquar të Bizantit, i pari drejtonte trupat e perëndimit.
-Androniku i Vjetri -perandor i Lindjes (1282-1328), i përkiste dinastisë së Paleologëve.
-Niqifor Bazilaku - duhet të jetë fjala për Niqifor Botaniatin, gjeneralin që në vitin 1078, duke parë se froni i Mikelit
ishte tronditur, bëhet vetë perandor i Lindjes (1078-1081).
-Gjon Skilica -autor bizantin i mesjetës.

[BARAT]

KAPITULLI 32

Robert Guiskardi dhe Aleks Komneni në Shqipëri – Guiskardi vrapon në ndihmë të Papës – fitimtar ndaj Venecianëve dhe ndaj Grekëve, ai vdes


Rikthehemi tashmë në historinë e Shqipërisë. Në epokën kur zhvillohet kjo tablo historike, fatmirësisht, nuk ka më Grekë në Itali. Ata humbën këtu zotërimin e fundit të tyre, Barin, në vitin 1071. Në Azinë e Vogël ata humbasin edhe Nikènë (v. 1076), dhe do të kenë tash e mbrapa veçse kështjella të rralla dhe të shpërndara, dhe për më tepër të pafuqishme për qëndresë, pasi nuk mund të kërkonin e as të jepnin ndihmë të ndërsjellë. Gjithë këtyre fatkeqësive u shtohet edhe një luftë e ashpër dhe e pamëshirshme, teatër i së cilës do të jetë Shqipëria. Dhe ja shkaku. Robert Guiskardi, udhëheqës i Normanëve italianë, kishte dërguar të bijën e tij, Helenën, në Kostandinopojë. Mikel Parapinasi, e kishte kërkuar për të birin, Konstantinin. Por më pas, Mikeli u rrëzua nga froni, dhe normania Helenë u hodh në burg. Nga zërat që vinin se i jati i saj po përgatitej për luftë, Aleks Komneni nxiton ta lirojë atë. Por kjo nuk e kënaqi Robert Guiskardin, e për më tepër u bë me shumë vonesë. Një ushtri prej 30 mijë burrash, dhe një flotë prej 150 anijesh zbarkuan në Shqipëri. Dhe, në të vërtetë, pak kohë iu desh Robertit për të pushtuar ishullin e Korfuzit, dhe Bohemundit, birit të tij, për tu rrëmbyer Grekëve Butrotin (Butrintin), Aulonën, Kaninën, dhe kështjellat e tjera. Më në fund, të gjitha forcat normane u gjendën, më 15 korrik, të bashkuara përqark Durrësit (v. 1081). Kalaja ishte e fortë, asnjë ushqim nuk iu mungonte. Garnizoni i saj përbëhej prej Vllehësh, Shqiptarësh, dhe trupash të huaja, të komanduara nga Gjergj Paleologu dhe Shqiptari Komiskort. Me një fjalë, gjithçka ishte e parashikuar për një rrethim të gjatë. Tashmë ishte luftuar në tokë dhe në det, shumë herë e me muaj të tërë, dhe, në det, megjithëse e ndihmuar nga Raguza, flota normane pothuaj u asgjësua nga flota greko-veneciane, kur një ushtri prej 90 mijë vetësh, nën urdhërat e Aleksit, u shfaq në lartësitë përreth. Në këtë moment, Robertit nuk i mbetën veçse 15 mijë njerëz. Por, duke qënë vetë hero, ai komandonte heronj. Pa ngurruar asnjë çast, e pranon betejën që i ofron perandori grek, dhe e fiton atë. Gjashtë mijë grekë mbetën në fushën e betejës dhe, për pak, edhe Aleksi vetë sa nuk bie në duart e Normanëve. Megjithatë, shpëtoi falë zotësisë së kalit të tij. Aty ai humbi kryqin e tij të bronxtë, të cilin Normanët nuk donin t’ia jepnin. Ky kryq ishte punuar sipas modelit që Konstantini kishte parë në qiell para betejës kundër Maksencit në muret e Romës, dhe të cilin Grekët e çmonin shumë. Kështu Aleksi i shpëtoi jo aq lehtë Robertit, as edhe rrezikut që e priste në Ohër. Nga Ohri ai rendi në Devoll (Korçë), u bashkua atje me pjesën e mbetur të ushtrisë së tij, dhe shkoi në Kostandinopojë për tu kërkuar përsëri ndihmë Turqve. Roberti vetë nuk u nxitua. Duke parë se stina e volitëshme kishte shkuar dhe nuk ishte më e përshtatëshme të ndërmerreshin operacione të mëdha, ai dërgoi një pjesë të trupave në Janinë dhe mbajti të tjerat në Durrës. Shumë shpejt, prej mungesës së ushqimeve, Durrësi dorëzohet, dhe Bohemundi vetë i mundi dy herë Grekët, në fillim në Janinë, dhe në Artë më pas. Koha u përmirësua, dhe Roberti me Bohemundin iu ngjitën maleve të Pindit. Sa hap e mbyll sytë, dhe në mënyrë galopante si njëri dhe tjetri, ata morrën Ohrin, Përlepin, Yskupin (Shkupin), Kosturin, Meglenin, Vodenën, Karaverinë, dhe Larisën. Megjithatë, Roberti thirret në Itali, ku me nxitjen e perandorit grek, perandori i Gjermanisë rrethoi papën në Romë. Në Itali Roberti çliron papën, dhe në Thesali Bohemundi arriti një fitore të re mbi Greko-Turqit e Aleks Komnenit. Por, ushtria e tij ngre krye më pas në mungesë të pagës dhe, gjatë kohës që ai shkon të gjejë para në Itali, Aleksi blen garnizonin e Kosturit. Këto dy lajme të këqia e trishtuan Robertin por nuk e dekurajuan atë. Në krye të trupave të reja, ai u nis për në Shqipëri. Meqë Greko-Venecianët deshën ti pengonin udhën, Roberti vrau 13 mijë prej tyre dhe mbyti një pjesë të flotës së tyre. Por, shumë shpejt, një sëmundje e tmerrëshme shpërtheu në ushtrinë e tij, dhe ai vetë shihet të vdesë nga një palë ethe përvëluese (v. 1085).

Shënime:
-Nikè -qytet në Azinë e Vogël (Anatoli), i njohur për koncilin ekumenik të vitit 325, kryeqytet i perandorisë së Lindjes nga viti 1204-1261 pasi Kostandinopoja u pushtua nga kryqtarët latinë.
-Mikel Parapinaci (Duka) -perandor i Lindjes (1067 dhe 1071-1078), i biri i Konstantinit XI.
-Maksenci -perandor romak (306-312), u mund nga Konstantini.
-Vodena, Megleni, Karaveria, Larisa -në Thesalinë veriore dhe maqedoninë jugperëndimore.

[BARAT]

KAPITULLI 33

Turqit në ushtritë greke – Grekët provokojnë një kryqëzatë kundër Turqëve –Kryqtarët në Shqipëri – Vlleho-Pazhinakët e Meglenit

Në luftërat për tu ngritur në fronin e Bizantit, në fillim me Niqifor Brijenin, më vonë me Bazilakun, Aleks Komneni pati përherë pranë një trupë të ushtrive turke. Ai i pati ato në Kalavri kundër Brijenit, dhe në Vardar kundër Bazilakut. Kishte prej tyre edhe në Durrës kundër Robert Guiskardit. Më së fundi, i gjejmë shtatëmijë të tillë në Thesali kundër Bohemundit. Dhe ja, pasi kishte përdorur gjithmonë Turqit kundër të krishterëve, ai u lutet tashmë për ndihmë të krishterëve të Europës, dhe provokon kryqëzatat. Në letrën e tij drejtuar kontit të Flandrës dhe të gjithë princërve të krishterë, “ai përshkruan me ngjyrat më të theksuara tmerret e ushtruara nga muslimanët mbi njerëzit e të gjitha gjinive dhe të gjitha kategorive. Ai e paraqet të gjithë Azinë të përkulur nën zgjedhën e të pafeve. Ai parapëlqen më mirë ta shohë Kostandinopojën nën Latinët, se sa nën të pafetë, pasi -shton ai -Latinët respektojnë kishat dhe reliket e shenjta. Më në fund, për të vënë në lëvizje më mirë Perëndimin që të mos lejojë Kostandinopojën të bjerë në duart e të pabesëve, ai i ngre në qiell thesaret e këtij qyteti të madh” (Lë Bo, libri 83, k. 18).
Për fat të keq, Perëndimi e dëgjoi thirrjen e Grekëve. Prej britmës së tyre të kobëshme, ngado u ngritën më këmbë, dhe nisën kryqëzatat. Grekët këtë kishin dashur. Ata i provokuan ato, e megjithatë, kjo s’ishte e vetmja gjë që ata tradhëtisht e kishin lënë të dështojë. Jo të gjithë kryqëtarët tanë fatkeqë shkojnë në Kostandinopojë nga e njëjta rrugë. Ata të veriut kalojnë nga Bullgaria, kurse ata të vendeve qendrore përshkohen nëpër Shqipëri. Mes këtyre të fundit përfshihen i famëshmi Bohemund dhe jo më pak i famëshmi Tankred, kushëriri i tij. Ai solli me vete 10 mijë burra të kalorësisë dhe një këmbësori të shumtë në numër. Ai nuk pati besim te Grekët, dhe, me të vërtetë e shohim se, për tu përshkuar nëpër Perandorinë e Poshtme, e hapi udhën me armë në dorë. I penguar në Vardar nga një ushtri greke, atij iu desh t’i shtypte për të ecur më tej. Midis kryqtarëve që kalojnë nëpër Shqipëri, gjejmë edhe Hyg dë Vermanduanë, vëllain e mbretit të Francës. I hedhur nga furtuna në brigjet e Shqipërisë, ai bie në duart e Grekëve të cilët e çojnë të burgosur në Kostandinopojë. Për ta çliruar atë, Godefruasë iu desh të bënte prè të gjitha rrethinat e Adrianopojës, dhe të kërcënonte Kostandinopojën me një veprim të ngjashëm. Edhe Rajmondi, konti i Tuluzës, kalon nëpër Shqipëri. Ai udhëhiqte 100 mijë burra në ndihmë të Tokës së Shenjtë, dhe i duhej të kalonte Bosforin. Atij, po ashtu, iu desh ti kundërvihej me forcë dinakërisë së Greko-Bizantinëve. Krejt tjetër ishte sjellja e Dukës së Shkodrës me afrimin e Rajmondit. Ai shkon ta takojë atë, i siguron ushqime e çka i duhej tjetër, dhe lidh aleancë me të (v. 1097). Diku tjetër kemi thënë se Shkodra dhe Dioklea formonin një Dukat më vete. Kryqëzatë e re në vitin 1147. Duke u mbështetur, si njëri dhe tjetri, në premtimet e perandorit grek, Konradi dhe Luigji VII, u nisën për udhë, i pari në krye të Gjermanëve, i dyti në krye të Francezëve. Është e tepërt të shtojmë se ajo dështoi plotësisht, dhe se, me përjashtim të pak kryqtarëve, të gjithë të tjerët u shuan. Pa dyshim se u bënë gabime, por më i madhi ishte se u mbështetën në fjalën e Grekëve, dhe se u besuan udhërrëfyesve të tyre. “Pasi -thotë greku Niketa -Manueli nuk la poshtërsi pa kryer ndaj kryqtarëve dhe dha çdo lloj urdhëri për të realizuar ato, që të shërbenin si shembull për pasardhësit e tyre dhe t’i devijonte ata prej rrugës nëpër tokat e perandorisë”.
Në vitin 1091, gjashtë vjet para kryqëzatës së parë, Bizanti kolonizoi rajonin e Meglenit me ata Vllehë që patën mbijetuar prej masakrës së Lebunit. Edhe sot e kësaj dite, këta kolonë, të quajtur si Pazhinakë ose Peçenegë nga kronikanët e Perandorisë së Poshtëme, flasin veç Vllahishten danubiane. Më vonë do të flasim për apostazinë e tyre. Për momentin le të themi, me pak fjalë, se çfarë ndodhi në Lebunë. Ata që kronikanët grekë i cilësojnë si Pazhinakë, por që, në pjesën më të madhe ishin Romanë të njëmendtë, banonin në dy brigjet e Danubit të poshtëm, derisa një palician i mbiquajtur Beg, i vendosur në kalanë e Beliatovës ndër Ballkane, i ofron atyre t’i udhëheqë për në Thrakë. Grekët, në atë kohë, luftonin me Turqit e vendosur në Nikè. Vllaho-Pazhinakët qenë mundur në fillim, por më vonë arritën një fitore të madhe mbi vetë perandorin, domethënë mbi Aleks Komnenin. Por ja që në momentin kur fitimtarët ndanin plaçkën e të mundurve, arritën Komanët. Meqë kishin kërkuar ndihmën e tyre, edhe ata pretendojnë për pjesën e tyre të prèsë. Vllaho-Pazhinakët, duke qenë se i mundën vetëm, donin ta merrnin për vete të gjithë plaçkën e luftës. Por më vonë, në kohën kur Aleks Komneni kishte mbledhur të gjitha forcat në Lebun, pranë Didimotikës, po këta Komanë i ofruan atij menjëherë ndihmën e tyre. Të sulmuar nga të dy anët njëherazi, si dhe të tharë nga etja, Vllaho-Pazhinakët dorëzuan armët. Çdo ushtar grek mori 30 të robër. Duke e parë veten të pazotë që të ruanin kaq shumë njerëz, ata i therrën në errësirën e natës. Megjithatë, perandorin e zuri pikëllimi, -thotë Ana Komnena -dhe e ndaloi kasaphanën. Ata që shpëtuan prej vdekjes u dërguan në Meglenë, me të vetmin kusht që ti jepnin ndihmën e tyre Perandorisë së Poshtëme.

Shënime:
-Niqifor Brijeni -i shoqi i princeshës Ana Komnena, pretendent për fron.
-Manueli -perandor i Lindjes(1143-1180) i dinastisë së Komnenëve.
-Aleks Komneni -perandor i Lindjes (1081-1118), në kohën e kryqëzatës së parë.
-Adrianopojë -qytet në Thrakë, në brigjet e Maricës, Edirneja e sotme në Turqinë Europiane.

[BARAT]

KAPITULLI 34

Ngjarjet në Shqipërinë veriore dhe në Shqipërinë qendrore – Rrethimi i Raguzës nga Bodini – Rrethimi i Durrësit nga Bohemundi


Rikthehemi tashmë në historinë e Shqipërisë së epërme, aty ku e lamë (v. 1047). Me vdekjen e Stefan Dobroslavit, Dukati i Shkodrës i mbeti Rodoslavit, njërit prej bijve të tij, dhe i cili në këtë moment ishte rrëmbyer nga Mikeli, njëri prej katër vëllezërve. Por ai rimerr më pas zotërimin, dhe mendohet se kjo u arrit me lutjen e Papa Gregorit VII, pasi duke u bërë arkizhupan i Rashës (Serbi e vjetër), Mikeli i kërkoi këtij Pape titullin e mbretit. Gregori ia dha, por me disa kushte, midis tjerash, që ti kthente vëllait të tij Dukatin e Zetës ose Shkodrën (v. 1077). Kronikanët grekë thonë se, pasi kishte arritur pushtimin e Dukatit të Shkodrës, Niqifori, qeveritari i Durrësit, kishte marrë pengje, dhe kishte vënë garnizone në shumë qytete. Kjo është e mundur. Por nga ana tjetër, është e sigurt se Grekët nuk qëndruan aty për një kohë të gjatë pasi, shumë shpejt, vetë Brijeni pati nevojë për trupat e tij kundër Mikel Parapinacit (v. 1078), rivalit të tij. Sidoqoftë, Niqifor Brijeni i shpalli luftë Rodoslavit, po atij Rodoslav që pregatiti arratisjen e Bodinit, nipit të tij, prej Antiokisë. Me miratimin e atit të tij, Bodini u vu në krye të trupave bullgare që kërkonin një mbret, por meqë u kap në Yskup (Shkup) prej Grekëve, u degdis në Antioki, prej nga Rodoslavi e ndihmoi të largohet me anë të tregëtarëve venecianë.I ngjitur më pas në fronin e Serbisë, Bodini u tregua më tepër se mosmirënjohës ndaj bijve të bamirësit të tij. Jo vetëm u rrëmbeu Dukatin, por ai vetë i theri dy prej tyre. Dhe, meqë Raguza kundërshtoi ti dorëzonte të tjerët, ai e rrethoi për shtatë vjet këtë qytet bujar. Me nxitjen e gruas së tij, Zhakintës, bijës së Agririt, një greku nga Bari, Bodini dhunoi edhe të drejtat më të shenjta. Këto krime, e të tjerat, nuk mbetën pa u ndëshkuar. Qëllimi i tyre ishte të siguronte fronin për fëmijët që ai kishte nga kjo grua ambicioze. Por, kur ai vdiq (v. 1103), parësia e mbretërisë dëboi atë dhe birin e saj Mikelin II. Kronika e Dioklesë, nga e cila ne kemi nxjerrë pjesën më të madhe të hollësive të mësipërme, thotë se Durrësi i ishte marrë Normanëve nga Bodini, dhe nga Bodini u dorëzohet Grekëve, por nuk dihet në këmbim të çfarë përfitimesh territoriale. Versioni i Ana Komnenës është ndryshe prej kësaj. Sipas kësaj shkrimtareje romanciere, duhet të jetë masakruar në fillim garnizoni me nxitjen e tregëtarëve të Venedikut dhe të Amalfit, e më pas do tu jetë dorëzuar Grekëve për të shmangur ndonjë ndëshkim. Gjithsesi, Durrësi rikthehet nën pushtetin e Grekëve, dhe Bohemundi, në kthimin e tij prej kryqëzatës, përpiqet ta rimarrë atë. Si shpërblim për shërbimet e rëndësishme që kish bërë në kryqëzatën e parë, Bohemundi kishte fituar në Lindje Principatën e Antiokisë. Por, duke parë se Aleks Komneni vijoi tu bënte kryqtarëve një luftë të pandershme, ai u vendos në një arkivol të shpuar me vrima për të bërë të mundur ajrosjen, dhe përshkon Bizantin me një anije pizane. Me të mbërritur në Itali, ai nxiton të martohet me të bijën e mbretit të Francës. Pas kthimit të tij, ai denoncon tek Papa ushtrinë greke, si një turmë e përbërë prej të pafève, prej Pazhinakëve, Yzëve, Komanëve dhe Turqëve. Në të vërtetë, ushtria greke e tillë ishte në atë kohë.
Pak më pas, ai kapërcen Adriatikun në krye të 60 mijë këmbësorëve dhe 10 mijë kuajve, për t’ua marrë Durrësin grekëve. Për fatin e keq të të tij, qytetet në Shqipëri ishin të pajisur me gjithçka, shtoji kësaj edhe muret e Durrësit me një gjerësi të tillë sa katër kuaj të ecnin ballas. Padyshim, më e mira e më e thjeshta për Bohemundin, ka qënë tu marrë Grekëve Shqipërinë. Ushtria e tij i imponohet në mënyrë të atillë perandorit bizantin, sa ai nuk guxoi të linte kampin e tij të Devollit (Korçë). Prej andej, Aleksi shkruante, sipas tregimit të bijës së tij, Ana Komnena, letra mashtruese, me qëllim që të dyshohej për Bohemundin, por asnjë nga oficerët italo-normanë nuk ra viktimë e kësaj intrige bizantine. Më në fund, u arrit një marrëveshje midis Aleksit dhe Bohemundit (v. 1108). Por teksti i saj vjen i falsifikuar prej Grekëve, dhe nuk dihet tamam se si kanë rrjedhur ngjarjet. Vetëm shihet se Durrësi mbetet në duart e Grekëve, dhe se principata e Antiokisë u zgjerua me krahina të shumta, por, meqë Grekët nuk i plotësuan më pas kushtet e traktatit, Bohemundi rikthehet në Shqipëri, kur vdekja i jep fund jetës së tij të stuhishme.

Shënime:
-Komanë, Yzë -fise barbare luftarake të përtej Detit të Zi.

[BARAT]

KAPITULLI 35

Tablo e administrimit bizantin në Shqipëri nga Teofilakti - Primati i Ohrit


Sipas njohjeve tona, Teofilakti është i vetmi grek që e zbërthen administratën bizantine, pasi e ka parë për një kohë të gjatë të funksionojë, dhe e ka ndjerë peshën e saj. Letrat e tij janë një thesar i vërtetë, dhe është për të ardhur keq që, me përjashtim të Barvanit, asnjë dijetar nuk i ka rrëmuar ato. Për të krijuar një përfytyrim të përgjithshëm të administratës së vajtueshme bizantine, ato duhet të bëhen të gjitha publike, por qëllimi ynë është shumë i kufizuar për tu marrë për një kohë të gjatë me të. Letrat e Teofilaktit kanë qenë të botuara pa data, por të gjitha janë autentike. Ai i ka shkruar në kohën e perandorit Aleks Komneni (v. 1081-1118). Një pjesë iu drejtohen funksionarëve kryesorë të kishës greke, të tjerat personaliteteve kryesore të oborrit perandorak. Në kohën e tij, selia patriarkale e Kostandinopojës ishte zënë nga Komi I, i rrëzuar nga froni më 8 maj 1081 nga Eustat Gorida, edhe ky i rrëzuar më 1084 nga Nikola Gramairiani që vdiq në vitin 1111, dhe më në fund, nga Gjoni IX. Duke i shkruar njërit prej tyre, Teofilakti shprehet kështu:
“Tagrambledhësit tanë makutë nuk i lanë popullit të rrënuar as edhe një kacidhe, e kjo na rëndon më shumë. Dhe këtë zanat prej tirani, ata e ushtrojnë pa u druajtur aspak dhe me ligësi, e sa më të shkuar në moshë aq më tepër u mungon maturia.Sikur të paktën ligësia e tyre të vjetërohej, apo lodhja tu diktonte së paku disa caqe. Por jo, çdo ditë makutëria e tyre shpik një mënyrë sjelljeje të re, çdo ditë shpirti i zvetënimit shpërthen nga brendësia e tyre, me të tilla rrënjë të thella ku s’gjendet as edhe një ndjesi dhembshurie apo frike njerëzore, që të mund ti zmbrapste.Çdo ditë, për më tepër, i shikon të studiojnë veç dy gjëra: të njohin më mirë mënyrat se si të shkatërrojnë, e si të realizojnë sa më me ashpërsi padrejtësinë. Po të guxonim të përmendnim perandorin, dhe të kërcënonim me ndëshkimin që jep Zoti, për tu vënë frè të ligjve! Ata do të merrnin inat, do të talleshin me çiltërsinë me të cilën iu flitet atyre, dhe do të habiteshin që ata vetë kanë qenë dikur aq të dobët nga shpirti, sa kanë besuar në një iluzion të tillë.Po tu flitet për Zotin dhe Providencën, ata tallen me to, dhe do tu flasin si Faraoni hebrenjve:- Është puna ajo që ju mungon. Sa më të zënë me punë, aq më pak do ta tallandisni popullin me festa dhe pushime (Eksod. 5, 17). Kështu puna dyfishohej, gjë që i bënte ata më të ashpër dhe më të egër. Dhe, më pas, ç’të shohësh? Klerikë të rrahur dhe të plaçkitur, fshatarë të rrjepur deri në palcë, toka të matura me aq saktësi, sa që edhe një centimetër nuk mund ti shpëtojë llogaritjeve, dhe, në fund, taksa të tilla sa bujqëve nuk iu mbetet tjetër veç gjëmbaçëve dhe ferrave. Duhet shtuar se tagrambledhësit kanë bërë të pamundurën që të përvehtësojnë pronat e kishës. Ata, po ashtu, përvehtësonin privilegjet hyjnore në atë mënyrë sa do të më vinte në ndihmë një shprehje e Jovit: ky këtu, që dje ishte veçse një mizë, sot është kthyer në luan. Dhe ajo më e çuditshmja. Fajtorë dhe të akuzuar për shpërdorime nga më të mëdhatë, ata pretendojnë se as nuk duhen qortuar. Ata imagjinojnë se një peshkop nuk mund të jetë varfanjak, madje se ai gjen të korra të bollëshme aty ku as edhe një farë nuk është mbjellë në tokë, se lumenjtë i sjellin atij kallëpe ari, dhe se për të kulluar këtë flori, nuk ka nevojë as për furra.Një prift që nuk u jep atyre gjithçka që ata kërkojnë, nuk është më prift. Është një ndyrësirë, është një i poshtër, përbuzës i gjërave hyjnore, një njeri që interesohet vetëm për vehten e tij, një krijesë më e keqe se Demoni.Dhe, jo vetëm tagrambledhësit nuk kanë frikë të hedhin mbi kurriz të krishterëve të gjitha tepritë që mund të frymëzojë tërbimi i një kopracie të panginjur, por, për më tepër, ata lëvdohen për akuzat që peshkopët bëjnë kundër tyre, sikur ato të ishin dëshmi besueshmërie.Më në fund, ata imagjinojnë se e kanë merituar ndihmën e Zotit kur kanë zhvatur peshkopët dhe kanë rrënuar kishat”.
Duke iu përgjigjur funksionarit të lartë vendas Adrian, vëllait të Aleks Komnenit, Teofilakti i shkruan midis tjerash: -”Ata që administrojnë punët publike janë më shumë shkretues krahinash sesa tagrambledhës. Për ata, ligjet hyjnore dhe dekretet perandorake, s‘kanë asnjë vlerë e asnjë fuqi. Të shohësh mënyrën me të cilën administrohen çështjet e të krishterëve, do të thuhet se ata nuk kanë shpirt, dhe se nuk kanë pajtuar shpirtin tek Jezu Krishti. Dhe, jo vetëm populli është i dërrmuar nga sjellja e tagrambledhësve, por edhe vetë kleri trajtohet me përbuzjen më të madhe”.
Në një letër për djalin e Sevastokratorit, vëllait të Aleks Komnenit, Teofilakti shkruan: -”Oh, zotëri dhe mbrojtës im i lartë, tashmë ju kini bërë në këtë vend një mirësi të madhe. Ju i kthyet jetën Prespës dhe Devollit, krahinës së Prespës dhe të Korçës. Çfarë rreziqesh nuk kanoseshin këtu! Peshkopit, megjithëse kishte krisobulën e tij, iu desh të marrë arratinë, e gjithë popullsia u fsheh nëpër pyje. Ç‘fatkeqësi për mua që nuk mbeti as dhjak e as prift në kishën tonë, që njëherë e një kohë lulëzonte. Më kishin folur për këtë, dhe prej asaj çka më thanë, më rrodhën lotët. Për këtë shkova dhe i vizitova, dhe aty unë shpërtheva në vaj nga gjendja e mjeruar në të cilën i gjeta”.
Në letrën e tetëmbëdhjetë, të botuar nga Lami, Teofilakti i përgjërohet birit të Sevastokratorit që, mbi të gjitha, ti vinte keq për krahinën e Ohrit. -”Një krahinë -thotë ai, mes tjerash -do të shuhet nga Bullgaria, nëse ju, zot dhe mbrojtës i lartë, nuk shtrini dorën për ti ardhur në ndihmë. Vendi është shkretuar, ullishtet janë dëmtuar. Të gjitha krahinat tona janë keq e mos më keq, dhe pa diskutim mund të thuhet se gjendja është në Pelagoni (qarku i Manastirit), ashtu siç është Mikoni (ishull i shkretë dhe pa ujë) dhe ishujt e tjerë të arkipelagut. Për rrjedhojë, -shton Teofilakti -të shpëtosh këtë krahinë nga një rrënim i plotë, do të thotë ti shërbesh po ashtu edhe të gjithë udhëtarëve, pasi nuk do gjenin as ushqimet e as gjërat tjera të nevojëshme”. Në përgjithësi kalohet nga Ohri për të vajtur e ardhur nga Kostandinopoja në Durrës dhe në Adriatik.
Diçka interesante!Teofilakti këmbëngul personalisht, dhe dy përfaqësuesit e dërguar prej krahinës tek i biri i Sevastokratorit, duhej të ngulmonin, jo vetëm që të mos shtohej, por edhe më tepër të zvogëlohej numri i xhandarëve, të cilët shkatërronin vendin. Është e tepërt të shtohet se për xhandarët e Perandorisë së Poshtëme, nuk kishin vlerë as më vonë udhëzimet e perandorisë Otomane.

[BARAT]

KAPITULLI 36

Taksat në kohën e Perandorisë së Poshtme, sipas Teofilaktit –Teofilakti i dëbuar nga Ohri


Midis letrave të Teofilaktit, të botuara nga Mursi, gjenden dy prej tyre, me numër 41 dhe 43, në lidhje me taksat dhe krisobulat e nxjerra prej perandorit në favor të kishave. Ato janë, si njëra dhe tjetra, shumë të gjata dhe i drejtohen: -e para Niqifor Brijenit, kunatit (duhet të jetë dhëndrrit, shën. i përkth.) të Aleks Komnenit, -dhe tjetra Adrianit, vëllait të po këtij perandori. Për të njohur më mirë kuptimin e tyre duhet ti bëhet një shqyrtim i posaçëm gjendjes së taksave, por ne po mjaftohemi me nxjerrjen e pjesëve më të kuptueshme, si dhe ato që na shërbejnë si argument për të treguar se nën sundimin turk, cilatdo që të ishin të metat, kurrë popullsia dhe kleri nuk kanë qënë viktima të padrejtësive të këtilla, siç ishin nën sundimin grek. Fillimisht, në letrën e dërguar Brijenit, Teofilakti na bën të ditur se, për të protestuar kundër agjentëve të Tisit, ai u lye me një helm nëpërke në oborrin e Bizantit, gjë që e zemëroi së tepërmi perandorin kundër tij dhe, sipas mendimit të Aleks Komnenit kjo e dëmtoi drejtpërdrejtë kishën e tij. -”Atëhere, -shton ai -cili është shkaku i gjithë këtyre të këqijave? Në këtë makutëri dhe zemërligësi të zakonëshme të tagrambledhësve, të cilët me anë shpifjesh të mahnitshme, të lloj lloj përrallash e dëshmish të rreme, më kanë bërë mua një përbindësh të tillë sa që Briari me 100 koka dhe Tifoni, zoti i së keqes, nuk janë asgjë në krahasim me Arkipeshkvin e Ohrit. Dhe cili është qëllimi i këtyre intrigave të ndyra? Të më mbyllin gojën që të mund të veprojnë sa më tepër pa u ndëshkuar, si dhe për ta patur sa më të lehtë për të gjitha llojet e abuzimeve. Sikur të paktën, -vazhdon arkipeshkvi -ata vetë të shfaqeshin ndonjë ditë të bukur, këta burra me të vërtetë të denjë për tu quajtur tartarë dhe që e kanë shpifjen si idhull! Por jo. Ata u fshehën dhe nxorrën përpara një ish-bujk të kishës, të quajtur Lazar, njeri me prejardhje të ulët, dhe që i përshtatet gjithçkaje që i kërkohet”.
Duke i shkruar vëllait të Aleks Komnenit, Teofilakti thotë: -”Ju e njihni Lazarin, por askush në Kostandinopojë nuk e di të keqen që ka bërë në kurrizin tonë. Ju, po ashtu, nuk e dini se, duke mos patur me çfarë të blente rrobat, tagrambledhësit ia blenë shumë të bukura e shumë të çmuara, me qëllim që të bëjë përshtypje më shumë, dhe që të hahen më kollaj shpifjet e tij kur ta shohin të veshur më mirë. Tani së fundmi, ma ngjiti mua zjarrvënien e Ohrit. Akuza është aq më pak e besueshme, pasi në atë kohë unë nuk gjendesha në Ohër, dhe se, nga ana tjetër, të më atribuosh djegien e këtij qyteti, është njësoj si të vrasësh veten me duart e tua. Këto gjëra e shumë të tjera si këto, Lazari nuk i bën nga vetvehtja, por me nxitjen e plotë të shefit të tagrambledhësve, dhe të atij që i duket vetja si zotëria ynë (guvernatori) beson se mund t’i lejohet gjithçka që bën ndaj nesh...”.
Por le të vijmë në përmbajtjen e letrës për Niqifor Brijenin. “I sigurt -thotë Teofilakti -se gënjeshtrat merreshin në Kostandinopojë si të vërteta, dhe se duke ardhur në anën tonë e vërteta pritej si shpifje, Lazari ia dorëzoi veten të gjitha instinkteve të liga të karakterit të tij. Dhe për çfarë të keqe, për çfarë zemërligësie, nuk është i zoti shpirti bullgar? Duke u dhënë i gjithi pas perversitetit të tij, Lazari u bashkua në fillim me Ohridasit për të na krijuar telashe, dhe, më pas, duke iu drejtuar fushave, ai ngriti kundër nesh të gjithë ata që i gjeti njerëz të molepsur, domethënë heretikët, shkelësit e kurorave, poligamët, dhe të gjithë klerin e pezulluar e të përjashtuar nga bashkësia. Në Kostandinopojë ai bëri që unë të humbas besimin e perandorit. Këtu ai arriti të më humbasë dashamirësinë e guvernatorit. Sipas tij, të gjitha malet ishin të mbushur veçse me kopetë e mia. Sipas kësaj, po të ishin pronat e mia aq të mëdha, unë do të isha i zhytur në pasuri. Unë do të bëja një jetë prej Satrapi, dhe luksi i pallatit tim do të eklipsonte lluksin e atij të Ekbatanit dhe të Susit”.
Çfarë kërkon Teofilakti? Respektimin e privilegjeve që u janë akorduar kishtarëve dhe pronave të kishave, mbrojtja dhe kujdesi i të cilave i takonin atij. Ai do, gjithashtu, që të mos fyhet, nëse ai kërkon vetëm atë që i takon atij, dhe nëse flet si arkipeshkv dhe pastor, në përkrahje të të shtypurve. “Tashmë -vazhdon Teofilakti -çfarë bëjnë tagrambledhësit? Për të drejtën e bluarjes, ata nxjerrin nga kleri i kishave dy herë më shumë se nga civilët, dhe për të drejtën e kanalit ata nxjerrin shumë më tepër”.
Arkipeshkvi flet, gjithashtu, për një farë pellgu ku peshku ishte i paktë.”Tashmë, në trembëdhjetë peshq, taksa mbi ta ishte tetë, afërsisht dy të tretat. Për më tepër, në vende të tjera, taksa është një ovul për peshk, megjithëse një peshk shitet një ovul. Më në fund, unë njoh pesë njerëz -thotë Teofilakti -që tagrambledhësit i kanë detyruar me dhunë të paguajnë taksën, edhe pse ata nuk kishin asgjë mbi çfarë tu vihej taksa. Për sa u takon detyrimeve që duhet ti paguheshin kishës, tagrambledhësit i kundërviheshin mbledhjes së tyre, dhe kërcënonin këdo që i paguante, se përndryshe ata vetë do ti kërkonin pastaj më shumë se duhej. Mbi të gjitha, -i përgjigjen ata vërejtjeve që u bëhen atyre, -ne jemi të lirë të bëjmë atë që na duket më e mirë, të kërkojmë nga njëri më shumë se nga tjetri, me të drejtën e ndëshkimit. Me një fjalë, -thotë Teofilakti, duke i shkruar Brijenit, -urdhërat që ju kini dhënë në favorin tonë, ata as që i vënë në hesap”.
Atë çka i shkruan Niqifor Brijenit, Teofilakti ia shkruan, në një formë tjetër, vëllait të perandorit, dhe shton: -”Tashmë, shefi i tagrambledhësve vendosi të dërgojë Lazarin në Kostandinopojë, të shoqëruar prej ndonjë prej familjarëve të tij. Ai i mëson ata se çfarë duhet të thonë, dhe se si duhet të shprehen. Parasgjithash, ata duhet tu mëshojnë dy gjërave që duhet të arrijnë: -një ndryshim në urdhëresat e perandorit kundrejt meje, si dhe shfuqizimin e urdhërave që ai ka dhënë në favor të kishave. Kanë ndodhur gjëra të çuditshme në Ohër. Por ne nuk i njohim, as shkakun, e as hollësitë, pasi raportet ku ato janë shënuar nuk po arrijnë deri tek ne”.
Por, Teofilakti flet për to, në shumë letra të tij, sikur kjo të ishte një ngjarje personale. Duke i shkruar Nikola Kaliklit, kryemjekut të Aleks Komnenit, ai thotë: -”A dëshironi të dini diçka për Alkmeonin, të cilin furitë e ndjekin kudo që pas vdekjes së nënës së tij? Mos shkoni të kërkoni nëpër përralla. Mjafton të hidhni sytë mbi mua. Është mëse e vërtetë që më ndjek me tërbimin më të madh xhelati i qetësisë publike, gjakpirësi i vendit. Duke më dëbuar nga Ohri, mendova të vija më këmbë në Pelagoni (qytet tashmë i shkatërruar, njëzet minuta nga Manastiri), por ai ishte informuar për këtë, dhe iu kundërvu largimit tim”.
Në një letër tjetër drejtuar Kartofilaksit, Teofilakti nis me këto fjalë: -”Fakti se në mes të dimrit, dhe nga rrugë shumë të gjata dhe shumë të mundimëshme, unë dërgoj vëllan tim në Kostandinopojë, vetë kjo tregon se ndodhemi në një gjendje të tmerrshme, dhe se ne kemi, o ati im i shenjtë dhe zoti ynë, një nevojë urgjente për lutjet tuaja. Qysh se banoj në çadrat e Kedarit, unë kam kaluar andralla mjaft të dhimbshme, dhe kam pësuar hidhërime të mëdha. Por pikëllimi që ndjej sot është po aq i madh sa ëndja për të cilën është i aftë një shpirt”. Tjetërkund, Teofilakti ankohet për gjendjen e rrugëve dhe për mungesën e urës pikërisht mbi Vardar. Edhe njëherë tjetër, theksojmë se nuk duam të mbrojmë administratën turke, por grekët a mund të jenë më të pranueshëm që e nxijnë aq shumë atë? Dhe ne pse të mos pyesim patriarkatin grek, me letrat e Teofilaktit në dorë, nëse ndonjë nëpunës turk është sjellë ndaj klerit grek kaq brutalisht sa nëpunësit bizantinë, dhe tekembramja, nëse favoritizmi ishte më i zakontë, më i shthurur, në oborrin e Perandorisë së Poshtëme, sesa në oborrin otoman.


Shënime:
-Tifoni dhe Briari -figura mitologjike, Briari -gjigant mitologjik, bir i Qiellit dhe Tokës, simbolizon forcën e detit, duke u quajtur edhe bir i Poseidonit.
-Suse -kryeqytet i Elamit (Persi), rezidenca e Darit.
-Ektaban -kryeqytet i Medëve në shekullin VII-VI p.e.s., dhe Sasanidëve (shekulli III).