Nathalie Clayer nė libėr paraqet tezėn se:
“Para vitit 1896 shqiptarizmi ishte zhvilluar kryesisht nė gjirin e helenizmit ose si reagim ndaj tij”.1)
Por Nathalie Clayer nuk shikon njė shqiptarizėm nė gjirin e osmanizmit, nėse do tė parafrazoj shprehjen e saj, ēka do tė ishte e natyrshme. Ėshtė e qartė se pėrse Nathalie Clayer nuk e bėn kėtė gjė. Nė kėtė rast asaj do t’ i duhet qė nacionalizmin shqiptar ta shikojė shumė mė herėt se gjysma e dytė e shekullit XIX.
Nacionalizmi shqiptar mbetet ende njė ēėshtje qė ėshtė studiuar nė mėnyrė tė pėrciptė. Nėse gjurmohen shfaqjet e nacionalizmit shqiptar sipas pikėpamjes sė Anthony D. Smith, tė cilėn e kam cituar mė lart, se nacionalizmi ka njė aftėsi kameleonike pėr t’ u pėrshtatur nė situata tė ndryshme, atėherė do tė na shfaqet njė pamje krejt tjetėr e historisė sė Shqipėrisė.
Nga kjo pikėpamje nacionalizmi do tė na shfaqet edhe nė periudha tė historisė pėr tė cilat deri mė sot nuk mendohej se mund tė flitej pėr nacionalizėm shqiptar.
Ai qė Smith e quan kameleonizim i nacionalizmit, nė rastin shqiptar shfaqet si konspiracion nacionalist shqiptar brenda institucioneve osmane. Shtetarėt shqiptarė me origjinė osmane qė qeverisnin nė trojet shqiptare gjatė periudhės osmane, nė njė mėnyrė ose nė njė tjetėr ndoqėn traditėn e Skėnderbeut qė tė konspironin pėr krijimin e njė shteti tė pavarur shqiptar.
Sigurisht qė nuk duhet pritur qė kėta njerėz ta shpallnin hapur kėtė gjė, se kjo vetėm do ta dėmtonte realizimin e planit tė tyre. As Bushatllinjtė dhe as Ali Pashė Tepelena nuk mund tė dilnin dhe tė thoshin publikisht se ata donin tė ndėrtonin shtetin e pavarur shqiptar, por kėtu tė ēonte dinamika e veprimeve tė tyre.
Kur Kara Mahmud Pashė Bushatlliu, zoti i gjithė pjesės sė hapėsirės shqiptare nė veri tė Lumit Shkumbin, duke pėrfshirė dhe Kosovėn e sotme dhe trojet shqiptare nė Maqedoninė e sotme, nė vitet tetėdhjetė tė shekullit XVIII u lidh me imperatorin e Imperisė sė Shenjtė Romane (austriak), Jozef II, dhe krijoi Konfederatėn Ilirike, ai qartėsisht po ndiqte njė agjendė nacionaliste shqiptare.
Sigurisht qė nė kėtė lidhje kishte dhe joshqiptarė, bosnjakė, por tekefundit pjesėmarrja e tyre thjesht do t’ i shėrbente Bushatlliut, i cili nuk mund tė bėhej zoti i Ballkanit Perėndimor, por kishte shumė gjasa qė tė bėhej zoti i njė shteti tė pavarur shqiptar, qė gjendej nė zonėn austriake tė influencės. Nė 30 prill 1787, konsulli francez nė Raguzė, Derivo, i raportonte Parisit fjalėt e Bushatlliut:
“On dit qu’ il se livre a un enthousiasme ridicule sur le recit des faits du fameux Scanderbeg, qu’ il se dit de sa descendence et publie hautement qu’ il veut en tout l’ imiter”.2)
Pavarėsisht se konsulli francez e quan qesharak entuziazmin me tė cilin Bushatlliu deklaron se ėshtė pasardhės i Skėnderbeut dhe se do ta imitojė atė nė gjithēka, rėndėsi qė kjo e dhėnė vjen nga njė diplomat qė nuk duket aspak dashamirės ndaj tij, ēka e bėn mė tė besueshėm informacionin. Kėto fjalė mund tė konsiderohen si shprehja mė elokuente e nacionalizmit shqiptar si konspiracion brenda shtetarisė osmane.
Bushatlliu do ta kishte bėrė vėrtet atė qė tha, sikur tė kishte pasur mbėshtetje mė tė madhe nga Austria. Ne e dimė se Bushatlliu nė atė kohė i priti tė dėrguarit e imperatorit austriak nė Shkodėr dhe bisedoi me ta pėr njė javė. Kur ndihma qė i ofruan ata nuk ishte aq sa i priste pėr sfidėn qė kishte ndėrmarrė, ai u soll si shtetar makiavelik, duke i vrarė ata.
Me kėtė Bushatlliu donte qė tė evitonte ndėshkimin nga sulltani me njė sulm ushtarak pėr ta rrėzuar nga pushteti. Por Bushatlliu gjithsesi u pėrball atė vit me njė ekspeditė ndėshkimore turke, ndaj sė cilės doli triumfues.
Nė rast se Austria do t’ i kishte dhėnė atėherė Bushatlliut njė ndihmė mė tė madhe, ai sigurisht qė do tė kishte arritur qė tė shkėputej pėrfundimisht nga Imperia Osmane, duke krijuar shtetin e pavarur shqiptar. Vėrtet ky shtet nuk do tė pėrfshinte gjithė territoret shqiptare, se Shqipėria e Jugut qeverisej nga Ali Pashė Tepelena, por ai do tė ishte njė arritje vendimtare nė procesin e krijimit tė shtetit nacional shqiptar.
Nuk kishte rėndėsi se kush do tė ishte «Piemonti» nė Shqipėri nė atė kohė, Pashallėku i Shkodrės, apo ai i Janinės, rėndėsi kishte qė tė krijohej shteti i bashkuar nacional shqiptar.
Situata e Shqipėrisė nė atė kohė kur nė Veri dhe nė Jug ekzistonin dy pashallėqe, praktikisht tė pavarura, ishte e ngjashme me atė tė Italisė para bashkimit, kur nė veri tė saj ekzistonte Mbretėria e Piemontit dhe nė jug ajo e Napolit, ose me atė tė Gjermanisė, me Prusinė dhe Bavarinė.
Arsyeja pse imperatori austriak nuk e mbajti fjalėn qė i kishte dhėnė Bushatlliut pėr ta mbėshtetur ishte se Viena u tremb se mos Rusia do tė pėrfitonte shumė mė tepėr se Austria nga dėbimi i Imperisė Osmane prej Ballkanit, madje edhe mė tepėr se ē’ ishte pėrcaktuar nė marrėveshjen qė kishin bėrė disa vjet mė parė Katerina e Madhe dhe Jozefi II pėr ndarjen e zotėrimeve turke nė Ballkan.
Tėrheqja e austriakėve nga pakti me Bushatlliun ishte njė simptomė e panikut qė kishte filluar ta rrėmbente Imperinė Habsburgase dhe qė nė shekullin tjetėr do ta bėnte Meternich-un tė ndiqte politikėn e tij tė paqėsimit me tė gjitha palėt.
Pėr t’ u kthyer atje ku ishim, deklarata e Bushatlliut pėr Skėnderbeun ėshtė njė provė se kujtimi i Skėnderbeut ishte i fortė nė Shqipėri, nė fund tė shekullit XVIII, pas tre shekujsh pushtimi osman, dhe pas islamizimit tė pjesės mė tė madhe tė shqiptarėve.
Ėshtė shumė sinjifikuese se, Nathalie Clayer, e cila ka prirjen qė shumė zhvillime tė historisė sė Shqipėrisė t’ i kqyrė si mite qė duhen destruktuar, nuk e shikon nė kėtė mėnyrė islamizimin e shqiptarėve, kur ai ngjan tė jetė vėrtet njė mit.
Islamizimi i shqiptarėve nuk mund tė ishte pėrveēse njė gjė e sipėrfaqshme, siē e kam treguar mė lart. Islamizimi i shqiptarėve u krye me dhunė. Imperia Osmane, nga gjithė popujt e nėnshtruar tė krishterė tė Ballkanit zgjodhi shqiptarėt pėr tė islamizuar me dhunė, pikėrisht se shqiptarėt bėnė rezistencėn mė tė gjatė.
Imperia Osmane donte t’ i bėnte me islamizimin e shqiptarėve njė shembull ndėshkimi pėr gjithė popujt e tjerė. Rasti i bosnjakėve ėshtė i ndryshėm. Atje fekthimi duket se nuk u bė me forcė, pėr shkak tė eksperiencave traumatike qė kishin pasur tė krishterėt e Bosnjės me kryqatat e organizuara nga Roma pėr tė zhdukur me dhunė herezinė bogomile atje.
Perandoria Osmane ishte njė shtet totalitar i llojit tė despotizmave agrare orientale, e cila e kishte fenė islame si ekuivalentin e ideologjisė sė shteteve komuniste. Nė kėtė perandori tė tillė, sundimi i sė cilės nė Ballkan zgjati me shekuj, kurrkush nuk mund tė mburret se i rezistoi dhunės pėr fekthim.
Nėse perandoria osmane donte t’ ia ndryshonte fenė, sipas interesave tė saj njė populli apo njė pjese tė popullsisė, ajo sigurisht qė do t’ ia arrinte kėsaj, nė mos po nuk do ta kishte fare pėr gjė qė ta zhdukte krejt fizikisht kėtė popull, ose kėtė pjesė tė popullsisė siē bėri me armenėt.
Derisa Perandoria Osmane ishte e aftė qė, nė prag tė rėnies sė saj, tė zhdukte mbi njė milion armenė, sigurisht qė ishte krejt e aftė qė nė kulmin e fuqisė tė saj tė zhdukte krejt apo pjesėn mė tė madhe tė serbėve, grekėve, bullgarėve, apo edhe tė shqiptarėve, tė cilėt do t’ i rezistonin fekthimit.
Prandaj kuptohet se fekthimi i shqiptarėve u bė me dhunė. Ajo ēka thuhet tek proklamata zyrtare turke pėr rėnien e Krujės, ėshtė shumė domethėnėse:
“Ata qė mbetėn nga armiku, gratė dhe fėmijėt, i vunė nė prangat poshtėruese tė robėrimit dhe i lidhėn me zinxhirėt e mjerimit. Paskėtaj do tė fillojė shkatėrrimi i kishave, ndėrtimi i medreseve, ndalimi i kėmbanave dhe prishja e ligjevet. Brenda nė zemrat e tė pafeve ku kishte bėrė vend pafesia dhe mėkati, paskėtaj do tė ēelė burbuqja e besimit nė njė zot tė vetėm”.3)
Dhe tė gjitha kėto u bėnė vėrtet. Kurani u soll nė Shqipėri, ashtu si kudo tjetėr nė botė, duke u mbajtur nė majėn e jataganit dhe kush nuk pranonte Kuranin pati si alternativė tė provonte tehun e jataganit nė qafėn e vet.
Nėn dritėn e dokumentit tė mėsipėrm procesi i konvertimit religjioz ėshtė krejt i qartė. Dhe pas pushtimit turqit filluan dhunėn pėr konvertimin fetar tė shqiptarėve kristianė, nė saje tė sė cilės 90% e nacionit (kombit) shqiptar u kthyen nė fenė islamike. Xhisja, taksa pėr jomuslimanėt, duke qenė nė esencė njė instrument proselitimi (fekthimi) erdhi duke u rritur nga shteti osman nė pėrmasa tė papėrballueshme.
Masa e saj u rrit shumė, sidomos nė fund tė shekullit XVII, kur edhe u kryen 90% e konvertimeve nė hapėsirėn shqiptare. Por vetėdija kristiane mbeti e fortė. Mjaft tė gėrvishtje pak muslimanin shqiptar dhe dilte kristiani. Nė 6 nėntor 1912, gjatė Luftės sė Parė Ballkanike, gjenerali malazez Janko Vukotiē i reportonte mbretit malazez Nikolla nga Gjakova, pėr prijėsin shqiptar Riza beg Kryeziu:
“Ushtria e Riza Beut dhe e Bajram Currit ishte ajo qė nga ana e shqiptarėve bėri mė sė shumti luftė. Serbėt pohojnė se Riza Beut ia mbushėn mė sė shumti mendjen priftėrinjtė katolikė, tė cilėt zhvillojnė propagandė tė fortė kundėr nesh dhe Serbisė, kurse Riza Beu ėshtė njeriu i tyre”.4)
Priftėrinjtė katolikė ishin nė gjendje ta ushtronin kėtė influencė ndaj Riza begut pėr shkak tė vetėdijes sė krishterė qė kishte trashėguar ai. Sot ekziston prirja qė tė bėhet njė spekulim duke u kuptuar me termin «musliman» shumica e popullsisė sė Shqipėrisė tė shndrruar me dhunė nė muslimanė gjatė pushtimit osman.
Nė fakt kjo ėshtė njėlloj sikur ne shqiptarėt, qė na detyruan nė kohėn e komunizmit tė bėhemi anėtarė tė organizatės totalitare mė tė madhe tė regjimit komunist, Frontit Demokratik, tė na quajnė tė tillė edhe sot qė ka rėnė regjimi komunist.
Ndėr pasardhėsit e shqiptarėve tė kthyer nė fenė islame nė kohėn osmane, sot shumica absolute as qė janė praktikantė tė kėsaj feje. Madje edhe njė pjesė e madhe e atyre qė janė praktikantė, e bėjnė kėtė gjė nga varfėria, pėr ta patur emrin nė listat e xhamisė pėr ndarjen e ndihmave nė ushqime, si miell, vaj, sheqer oriz etj. Kėta e shohin xhaminė ashtu siē shohin edhe partitė politike, tė cilave ua shesin votėn pėr njė thes me miell, siē na e shfaqi para disa vitesh emisioni televiziv “Fiks fare” se bėhej nė Elbasan.
Kėta “besimtarė” janė ata qė mbushin njė pjesė tė Sheshit “Skėnderbej” nė faljen e madhe tė Bajramit. Por kėta janė muslimanė aq sa ē’ qenė kinezė ata shqiptarė qė bėnin gjimnastikėn e mėngjesit nė kėtė shesh, nė kohėn e miqėsisė me Kinėn maoiste.
Historiani Paul Johnson thotė se nė histori kanė rėndėsi jo vetėm gjėrat qė ndodhin, por edhe ato qė nuk ndodhin. Gjėja qė ndodhi ėshtė fekthimi i shqiptarėve. Gjėja qė nuk ndodhi ėshtė qė shqiptarėt, kur u bėnė tė pavarur nga Imperia Osmane tė braktisnin flamurin e Skėnderbeut, qė ishte simbol i rezistencės ndaj invazionit turko-islamik.
Nėse islamizimi i shqiptarėve do tė qe njė gjė substanciale, a mund tė ndodhte qė shqiptarėt nė Republikėn e Shqipėrisė, Kosovė, Maqedoni, Luginėn e Preshevės, tė pranonin flamurin e Skėnderbeut. Atė sot e pranojnė tė gjithė shqiptarėt deri edhe vetė klerikėt islamikė dhe institucionet fetare islamike shqiptare. Imagjinoni sikur Turqia e sotme tė kishte pėr flamur atė tė Bizantit tė krishterė!
Islami mbijetoi nė Shqipėri pas largimit tė Imperisė Osmane vetėm pėr faktin se fuqitė e mėdha, nėn tutelėn e tė cilave ishte shteti shqiptar, kishin interes qė tė ndodhte kjo gjė, pasi ato e shikonin angazhimin e tyre nė Shqipėri edhe si njė investim nė politikėn e tyre ndaj vendeve muslimane, ku donin tė siguronin zona influence. Kėshtu bėnin Austro-Hungaria, Italia, Bashkimi Sovjetik, dhe mė pas edhe SHBA.
Nė qershor 1991, kur Sekretari i Departamentit tė Shtetit, James Baker (Bejker) erdhi nė Tiranė, ai vizitėn e parė e bėri nė Xhaminė e Ethem Beut nė qendėr tė Tiranės, para se tė shkelte nė institucionet shtetėrore shqiptare dhe nė parlamentin shqiptar.
Ky ishte njė veprim shumė i ēuditshėm i njė zyrtari tė huaj nė njė vend ku feja ėshtė e ndarė nga shteti. Veprimi i James Baker, jashtė ēdo protokolli normal, aq mė tepėr kur nuk vizitoi dhe tempuj tė feve tė tjera, ėshtė bėrė qartėsisht nėn influencėn e lobistėve arabė nė Washington dhe ėshtė paguar shumė shtrenjtė prej tyre.
Me gjestin e tij sekretari Baker i vuri njė pozitė shumė delikate autoritetet shtetėrore shqiptare sa i pėrket kėrkesave qė vinin nga Komuniteti Musliman Shqiptar pėr ndėrtimin e xhamive dhe lejimin e misionarėve dhe shoqatave fetare nga vendet islamike.
Pėr mua gjithsesi nuk ėshtė ndonjė tragjedi fakti qė fuqitė e mėdha qė patėn nėn influencė Shqipėrinė qė nga krijimi i saj si shtet, nuk punuan qė shqiptarėt-pasardhės tė atyre qė u kthyen me dhunė nė fenė islame dikur nė kohėn osmane, tė merrnin njė identitet fetar perėndimor, duke mbetur as muslimanė dhe as kristianė.
Nė njė kohė qė feja po humb me shpejtėsi ndjekėsit e vet nė Perėndim, sfida e mundshme sot ėshtė si ta disiplinosh njeriun shqiptar dhe jo si ta akulturosh me njė fe tė caktuar, kur dihet se kjo e fundit kėrkon shumė shekuj qė tė arrihet, dhe qė tekefundit mbetet njė aspiratė e sė ardhmes sė papėrcaktuar.
Kaq pėr ēėshtjen e fekthimit tė shqiptarėve. Kuptohet se pėrse zonja Clayer-Popoviē nuk e shikon atė si njė mit qė duhet destruktuar mbi dritėn e tė dhėnave tė sė shkuarės dhe tė sė tashmes. Ajo ka interes pėr ta vėnė islamizmin shqiptar nė qendėr tė paradigmės sė vet.
Edhe nacionalizmi shqiptar nė shekullin XIX duhet gjurmuar mė tepėr si njė konspiracion brenda institucioneve osmane, siē do tė tregoj nė vazhdim.
(fragment nga libri: “Terrorizmi historiografik”, Shtėpia botuese “Plejad”, Tiranė 2009)
Kastriot Myftaraj
Krijoni Kontakt