Shpirt Shqiptari

Kujtesa historike

20 shkurt 1991 është një ditë historike në historinë e popullit shqiptar. Sot mbushen plot 30 vjet nga ajo ditë. Në Shqipër ka sot 30 vjeçarë që kanë lindur në atë ditë e nuk e përjetuan atë moment historik. Shqiptarët e kujtojnë me fjalët "dita e rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës në mes të Tiranës". Por në fakt, kjo nuk e përshkruan siç duhet atë moment historik. Në atë moment, akti i tubimit të njerëzve në shesh dhe rrëzimi i bustit të një diktatori të vdekur vite më parë, bënte të qartë se shqiptarët edhe pse një popull i shtypur, izoluar, indoktrinuar në kulm, e mundën më në fund frikën. Dashuria për të jetuar e mundi frikën ndaj vdekjes. Të gjithë ata njerëz që u mblodhën në shesh atë ditë ishin duke treguar me aktin e tyre përballë një prej rregjimëve më gjakatare në historinë e njerëzimit, se ishin gati të vdisnin dhe vdekja për ta do të ishte më e lehtë se sa një ditë më shumë në skëterrën 50 vjeçare shqiptare.




Dy fjalët që dolën nga goja e njerëzve në atë shesh, pasi rrëzuan simbolin e frikës e izolimit, ishin Liri dhe Demokraci. E para ishte një fjalë shqiptare, që njerëzit i kishin harruar kuptimin e mirëfilltë. E dyta një fjalë e huaj, si një shprehje e dëshirës së atyre njerëzve në shesh për ti treguar botës se Shqipëria nuk është më një enigmë, një bunker në mes të Evropës, është një popull i gjallë me një dëshirë për të jetuar e për t'iu bashkuar botës së të gjallëve. Bota që shqiptarët jetuan për 50 vjet ishte bota e të vdekurve qe njihej si bota komuniste. Kurse bota e të gjallëve, ajo bota e mohuar për shqiptarët, jetonte në demokraci. Ato dy fjalë u kthyen në klithma mbijetese. Por ishin shumë kuptimplote edhe pse për momentin shumë nga ata që morën pjesë në atë histori nuk e kuptuan. Për herë të parë në 50 vjet, ata të rinj dhe ai popull i mbledhur në atë shesh, bë deklaratën më të fortë të mundshme: duke filluar që nga ky moment, vendosim vetë për jetët tona. Diktatorët dhe falangat e një rregjimi të kalbur nuk na trembin më!

Akti i dytë që pasoi aktin e parë të rrëzimit të bustit të diktatorit Hoxha, ishte akti i largimit në masë nga Shqipëria drejt botës Perëndimore. Liria e parë që shqiptarët provuan, ishin liria e lëvizjes së lirë. Liria e daljes nga burgu apo çmendina e përbashkët 50 vjeçare. Pa asnjë lek në xhep, me fytyra të zvenitura nga varfëria e mjerimi, vërshuan drejt anijeve në portet shqiptare dhe drejt kufijve me vendet fqinje, për tu larguar me çdo kusht nga ai vend. Askush nuk e dinte ku shkonte. Askush nuk i priste krahapur në brigjet e huaja. Askush nuk e dinte nëse i priste jeta apo vdekja. Por të gjithë e dinin se çfarë po linin pas, ferrin komunist 50 vjeçar që dogji dy breza shqiptarësh. Nuk donin të pësonin fatin e baballarëve e gjyshërve të tyre.



Siç e zura në gojë më lart, sot ka 30 vjeçarë në Shqipëri që nuk i përjetuan këto ngjarje historike. Dëgjuan apo mësuan për to nga goja e prindërve të tyre. Por është e rëndësishme që të përkujtojmë këto momente historike, pasi një popull që harron historinë e tij, është një popull i destinuar për të përsëritur gabimet e së kaluarës.


Një shpirt i tjetërsuar

Kujt do t'i kish shkuar në mendje në ato vite, se rrëzimi i një busti dhe një rregjimi gjakatar, do të ishte sfida më e lehtë për historinë që rrodhi më pas në këto 30 vjet. Shumë është shkruajtur për periudhën post-komuniste shqiptare, që njihet si periudha e tranzicionit të madh. Tranzicionit nga një sistem politik një-partiak, në një sistem politik shumë-partiak. Tranzicionit nga një ekonomi e komanduar nga shteti, në një ekonomi të inisiativës së lirë private. Pa harruar edhe tranzicionin më të madh dhe më të rëndësishëm, tranzicionin shpirtëror nga populli i vetëshpallur ateist i botës, në një popull ku njerëzit janë të lirë të ndërtojnë jëtën e tyre shpirtërore. Nuk është qëllimi im të ndalem shumë mbi periudhën e tranzicionit, pasi shumë është shkruajtur për të. Por dua të ndalem në dy perspektiva, që mendoj se nuk janë eksploruar sa duhet nga shqiptarët. Tranzicioni shpirtëror dhe pasojat e 50 vjetëve komunizëm mbi shpirtin e shqiptarëve. Dhe liria si sfida më e madhe 30 vjeçare për shqiptarët.

Një profesor universiteti në Amerikë, njohës i shkëlqyer i historisë dhe kulturës ruse (ish-Bashkimit Sovjetik), i vuri synim vetes që të jetonte në vitet 1990 në të gjitha vendet e bllokut lindor, vendet ish-komuniste. Çdo verë e kalonte në dy apo tre shtete të ndryshme, dhe kalonte një muaj në çdo vend. Donte që të njihej nga afër me mentalitetin njerëzve dhe problematikën e jetës së tyre. Dhe pas një dekade, ai kish vizituar gjithë vendet e lindjes, përfshi Shqipërinë e Kinën. I përmblodhi gjithë vëzhgimet e tija në një raport të shkurtër të cilin e ndau me një grup të vogël akademikësh në Amerikë. Dy përfundimet e tija ishin shumë domethënëse. Përfundimi i parë ishte se të gjitha ish-vendet komuniste janë duke u përballur më të njëjtat probleme. Përfundimi i dytë ishte se disa vende kanë mundur ti zgjidhin e tejkalojnë këto probleme më mirë se sa vendet e tjera. Dhe arsyeja përse këto vende kanë ecur më mirë se sa vendet e tjera, nuk ka lidhje me resurset natyrore apo gjeopolitikën, por me një vëzhgim të thjeshtë: vendet komuniste që vunë dorë mbi botën shpirtërore të popullit të tyre, janë vendet që do të kenë një tranzicion të vështirë e të gjatë. Vendet komuniste që nuk vunë dorë mbi botën shpirtërore të populit të tyre, do të kenë një tranzicion më të lehtë e më të shkurtër. Dhe shembulli që merrte ishte Rusia përballë Kinës. Edhe pse në të dyja vendet rregjimet komuniste prodhuan propagande e indoktrinim masiv, rregjimi komunist rus e dhunoi dhe sulmoi botën shpirtërore të popullit rus, kurse ai kinez nuk e preku botën shpirtërore për aq kohë sa popullata nuk përbënte një kërcënim për rregjimin. Dhe profesori e lidhi ngritjen ekonomike të Kinës në këto 30 vitet e fundit me vitalitetin e shpirtit të popullit kinez. Kur e lexova këtë përfundim për herë të parë, më erdhi në mendje populli im, shqiptarët. Asnjë prej popujve ish-komumiste nuk u përdhunua shpirtërisht më keq se shqiptarët. Rregjimi komunist nuk u mjaftua me nxjerrjen jashtë ligjit të gjithë besimeve fetare tradicionale të vendit, por arriti deri atje sa e vëtëshpalli Republikën Socialiste të Shqipërisë si republikën e vetme ateiste të botës, duke hyrë edhe në librin e rekordeve Guiness. Ateizmi ishte feja kolektive e shqiptarëve nën komunizëm! Dhe forma më e keqe e ateizmit, forma e imponuar me dhunë dhe indoktrinim që fillonte në barkun e nënës e përfundonte në varr.

Duke qenë i apasionuar pas historisë së popullit tim, nuk kish se si të mos hiqja një paralele të madhe mes asimilimit fetar osman gjatë 500 vjetëve të pushtimit osman dhe 50 vjetëve të ferrit komunist. Në të dyja rastet, një klikë njerëzish në pushtet, luanin me shpirtin e shqiptarit. Dhe kur i mendon këto gjëra, është shumë e lehtë të të pushtojë dëshpërimi e keqardhja. E kupton se çfarë tjetërsimi shpirtëror këto rregjime kanë shkaktuar në këtë popull dhe çfarë plagë të prekshme edhe sot e kësaj dite. Ashtu siç e kupton edhe se sa gjatë shqiptarët kanë pritur e duruar për të ardhur ajo ditë kur liria troket në derën e tyre. Krahas dëshpërimit, e kupton edhe sa i fuqishëm dhe triumfues është shpirti i shqiptarit! Osmanët e komunistët i mbuloi pluhuri i historisë, por shqiptarët janë gjallë e të lirë edhe sot e kësaj dite!


Liria si sfida më e madhe

Karakteristikat dalluese të shqiptarit post-komunist, janë mbijetesa dhe pasurimi me çdo kusht. Jemi ndër popujt me shkallën më të lartë të emigracionit në botë në këto 30 vjet. Nëse i shikon shifrat e emigracionit mes shqiptarëve, të krijohet përshtypja se ke të bësh me një vatër konflikti të armatosur. Vetëm vendet afrikane ku ka gjenocide dhe konflikte të armatosur, kanë shifra më të larta emigracioni se ne. Edhe pse nuk na vjen mirë kur përballemi me këto statistika, unë përsonalisht nuk shqetësohem shumë për to. Kur një popull izolohet për 50 apo 550 vjet nga bota e qytetëruar, është afër mendjes që këta njerëz do të duan të eksplorojnë botën e tyre të ndaluar. Të gjithë këta emigrantë shqiptarë, unë dhe familja ime një prej tyre, zgjodhëm rrugën e mbijetesës. Llogjikë e thjeshtë: kur vendlindja jote nuk të krijon kushtet për një jetë më të mirë, e kërkon këtë shans për një jetë më të mirë në një vend tjetër të huaj. Dhe në rastin e shqiptarëve, mërgimi masiv nuk është diçka e re. Ai filloi me arbëreshët e arvanitasit në shekullin e XV, e vazhdoi pa ndërprerje deri në shekullin e XX. U frenua me forcë nga rregjimi komunist, për të rifilluar mërgimin në masë në Shqipërinë post-komuniste. Ja edhe një statistikë tjetër për shqiptarët: më shumë shqiptarë kanë jetuar e jetojnë në diasporë se sa në trojet etnike!

Nëse largimi nga ai vend nëpërmjet emigracionit u pa si një rrugëzgjidhje për shumë shqiptarë, një tjetër fenomen lindi që nuk ka marrë vëmendjen e duhur nga opinioni publik shqiptar. Shumë shqiptarë e barazuan lirinë me pasurinë e tyre. Je i lirë vetëm nëse je i pasur, e nuk je i varfër. Dhe ajo që bie në sy mes shqiptarëve, morali shqiptar i 30 viteve të fundit, ka qenë morali i njeriut të babëzitur, që i duhet të pasurohet me çdo kusht, si për ti treguar vetes dhe botës se ai është po aq i denjë e i qytetëruar si ata. Dhe ky fenomen përshkruan më së miri tranzicionin shqiptar. Ky fenomen përshkruan më së miri edhe moralin e shumicës së shqiptarëve në periudhën post-komuniste. Pasurimi me çdo kusht solli pjesmarrjen e rinisë shqiptare si kontigjent krimi të organizuar si brenda edhe jashtë vendit. Nëse pasurimi me çdo kusht është morali yt si njeri, rruga e krimit të rrugës e korrupsioni shtetëror janë dy zgjedhjet e tua. Kemi arritur në atë pikë, sa eksporti më i madh i Shqipërisë sot është hashashi që prodhohet në vend, dhe shqiptarët njihej si drejtuesit e rrjeteve më të mëdha të drogës në Evropë.

A mundet pasurimi me çdo kusht të mbushi boshllëkun shpirtëror të njeriut? Dhe ndalemi tek thelbi i këtij shkrimi. 30 vjet më parë shqiptarët e kërkuan me plot zë lirinë, por nuk e njihnin lirinë e vërtetë. Të jesh i lirë nuk do të thotë të bësh gjithmonë zgjidhjen e duhur në jetë. Përkundrazi, të gjithë njerëzit e lirë gabojnë në momentë të caktuara. Nuk ka asgjë të keqe të gabosh, për aq kohë sa nxjerr mësimin e duhur nga ai gabim dhe nuk e përsërit më. Liria për shqiptarët është një sfidë e jashtëzakonshme. Nga një popull me asnjë fije lirije, ku të gjitha vendimet e jetës së tyre merreshin nga Partia e Pushteti Popullor, në këto 30 vjet shqiptarët janë përballur me një realitet ku çdo vendim në jetën e tyre duhet ta marrin vetë. Dhe ajo që e bën të frikshme lirinë është fakti se jemi vetë përgjegjës për vendimet që marrim në jetë. Nuk mund të bëjmë më askush me faj për vendimet tona.

Përpiqem të kujtoj atë ditë shkurti, kur unë isha vetëm 11 vjeç në një qytet të vogël në jug të vendit, por një qytet me tradita. Më kujtohet euforia dhe gëzimi i pashpjegueshëm që ndjemë të gjithë si familje teksa shihnim atë që po ndodhte në ekranin e televizoret dhe në valët e radiove të huaja që i dëgjonim fshehurazi. Por ajo që më është fiksuar në kujtesën time është ndjesia e një shpresëtarie të madhe. Gëzim e shpresë se ditët që do të vinin më pas, do të ishin më të mira se ato që lamë pas. Edhe pse një fëmijë 11 vjeçar, që e kaloi gjithë fëmijërinë e tij në rradhë qumështi e buke, përjetimi i asaj dite nuk ishte përjetimi më i fortë për mua. Duhej të kalonin 3-4 vjet nga ajo ditë, ku unë të mund të vija në perspektivën e duhur në jetën time atë që kish ndodhur. E keqja që lamë pas në të cilën unë kalova gjithë fëmijërinë time. Dhe bota e re e ndaluar që tani mund ta përjetonim pa frikën e persekutimit nga rregjimi komunist. Më kujtohet edhe një ndjesi e çuditshme për moshën. Krahas urrejtjes që ndjeja ndaj rregjimit komunist dhe gjëmës që i sollën atij populli për 50 vjet, bëja me faj edhe brezat para nesh, brezin e babait tim. Babai im i përkiste brezit të lindur pas Luftës së Dytë Botërore, brez që u lind dhe u thinj në atë rregjim komunist. Në mendjen time 11 vjeçare, bëja me faj këtë brez, duke përsëritur fjalët: Përse e lejuan këtë të keqe të mbijetojë për 50 vjet?! Sot jam baba vetë dhe i gjykoj gjërat më thellë se atëherë. Liria e gjen kuptimin dhe domethënien e saj të vërtetë vetëm kur e vendos Krijesën pëballë Krijuesit. Njeriu që nuk ka besim në Zot, nuk ka një botë shpirtërore, është si një pemë pa rrënjë. Rrënjët janë të padukshme kur shikon një pemë, por janë ato rrënjë që i japin asaj peme jetë. Janë ato rrënjë që e rikthejnë përsëri në jetë, kur i ftohti e acari i thajnë degët e trungun. Liria për mua është e shenjtë dhe e pazëvendësueshme me asgjë tjetër. Nëse do të më duhej të zgjidhja mes një jetë të varfër por me liri dhe një jete të pasur por pa liri, do të zgjidhja jetën e varfër me liri. Varfëria e lartëson shpirtin e njeriut. Pasuria e rëndon shpirtin e njeriut.

Dhe dalim tek një prej paradokseve shqiptare të këtyre 30 vjetëve. Shqiptarët janë sot më të lirë, e më të pasur se kurrë ndonjëherë më parë në historinë e tyre. Por jemi edhe një prej popujve më të pakënaqur të Evropës. Një pakënaqësi kolektive që e has edhe në faqet e forumit shqiptar përditë. Një pakënaqësi që përpiqet të bëjë me faj politikën, botën, gjithçka që na rrethon, si për të fshehur mungesën e kurajos për të pranuar se ato janë vetëm një reflektim i jetës sonë, i atyre njerëzve që jemi sot. Nuk të pëlqen pamja që reflekton pasqyra? Nuk është vonë për të bërë një ndryshim për mirë në jetën tuaj. Kjo është bukuria e lirisë dhe demokracisë. Gabimet nuk janë të përjetshme dhe të patjetërsueshme.