Himnologjia dhe Muzika Bizantine brenda adhurimit

[Albo]

Himnologjia dhe Muzika Bizantine brenda adhurimit

Deri në shek. IV, në kishë psalte i gjithë populli njëkohësisht dhe me një zë. Kjo mënyrë e të psalurit quhet në “simfoni” ose me një gojë. Zakonisht gjatë shërbesave tërësia e besimtarëve ndahej në dy kore, në të burrave e të grave. Mënyrë tjetër e të psalurit ishte e ashtuquajtura “nën zë”. Sipas saj psalte vetëm një psalt. Gjatë vargjeve të fundit psalnin bashkë ose psalti një pjesë të vargut dhe populli mbaronte pjesën tjetër, ose psalti të gjithë vargun dhe populli e përsëriste atë që psalte, ose thoshte Amin etj. Gjithashtu një mënyrë tjetër e të psalurit ishte ajo “Andifonike”, kur dy koret psalin me radhë.

Për arsye të pjesëmarrjes së popullit, i cili s’e njihte muzikën, stonaturat ishin të shumta. Për të mënjanuar prishjen e atmosferës së lutjes, u caktua krijimi i radhëve të psaltëve në sinodin lokal të Laodikesë (360 pas Kr.), kanoni i 15-të.

Kori përbëhej edhe nga isokratët (mbajtësit e isos), referon Shën Vasili i Madh. Shën Efrem Siriani në Siri, Athanasi i Madh në Aleksandri, Ambrozi në Milano, Vasili i Madh në Azinë e Vogël dhe Joan Gojarti në Konstandinopojë punuan sistematikisht për organizimin e muzikës, por gjatë saj lindën edhe probleme të shumta për sa i përket sistematizimit dhe dhënies së strukturës kësaj muzike në formim e sipër.

Në të njëjtën kohë, në Perëndim, muzika kishtare pati një drejtim tjetër. Atje u fut muzika instrumentale dhe nga fundi i mijëveçarit të parë shfaqet muzika kishtare polifonike, që shoqërohej edhe nga organo kishtare. Krijuesit kryesorë të saj ishin nga fundi i shek. IV, episkopi i Milanos Ambrozi dhe Grigor Dialogu (590-604).

Muzika e Ambrozit u quajt kënga ambroziane dhe mbështetet në tonin ritmik. Ai përcaktoi i pari emërtimet e tingujve: i pari, i dyti, i treti, i katërti, duke zëvendësuar emërtimet e vjetra dorio, lidio, frigjio dhe miksolidio. Në këtë muzikë u futën dhe elemente të tjera, gjatë shek. të 6-të. Atëherë papa Grigor Dialogu, mori përsipër reformimin e muzikës. Kjo muzikë që u krijua u quajt kënga Gregoriane dhe u vulos në një libër që u quajt “Andifonario”, i cili përmban të gjitha këngët liturgjike dhe ka një mënyrë shkrimi të veçantë.

Muzika grigoriane është monofonike dhe e ngadaltë. Veç katër tingujve kryesorë të Ambrozit shton edhe katër tinguj të tjerë të tërthortë: tërthorin e parë, tërthorin e dytë, tërthorin e tretë (i rëndi) dhe tërthorin e katërt, duke zëvendësuar emërtimet e vjetra ipodorio, ipolidio, ipofrigjio dhe ipomiksolidio.

Një rol shumë të rëndësishëm në zhvillimin e Muzikës Kishtare Bizantine dhe një veçori që e bën atë shumë të veçantë dhe interesante është sistemi i saj grafik. Ngaqë muzika kishtare në fillimet e saj transmetohej gojarisht nga brezi në brez, është normale që të mos ketë pasur një mënyrë shkrimi të caktuar. Me kalimin e kohës e krijimin e traditës së të kënduarit të himneve kompozitorët filluan që të vendosnin disa shenja të caktuara mbi ose nën tekst, por nuk dihet se me çfarë shenjash konkretisht shkruanin. Që ekzistonte shkrimi muzikor, kjo dëshmohet në kanonin e 16-të të sinodit të Laodikesë (364 pas Kr.). Gjithashtu është e vërtetuar historikisht se të krishterët e Antiokisë në kohën e Shën Efrem Sirianit kishin simiografi muzikore.

Me kalimin e kohës simiografia merr zhvillim dhe kryesisht pas shek. IV, kohë në të cilën zhvillohet takigrafia (shkrim i shpejtë muzikor) nga e ka prejardhjen shkrimi angjistroidik (me grepa). Gjithashtu, pas shek. IV, merr zhvillim një lloj tjetër shkrimi muzikor “simiografia ekfonetike”, që të këndohej me muzikë Apostulli dhe Ungjilli. Këto shenja ishin shumë të thjeshta dhe vendoseshin sipër ose poshtë tekstit të shkruar.

Me kalimin e kohës Muzika Bizantine pati shumë risi, sidomos nga muzika teatrore dhe pati një rrezik të madh që të shkatërrohej. Në këtë çast shfaqet një figurë e madhe, Joan Damaskini “njeri shumë i arsimuar”, i cili bëri një reformë të madhe në muzikën Kishtare. Shën Joani pasi mblodhi të gjitha të dhënat e deriatëhershme, i sistemoi ato.

Nga Shën Joani e këtej kjo muzikë është përpunuar shumë herë. Eshtë përpunuar në kohën e Joan Kukuzelit nga Durrësi, i cili bëri disa ndryshime në shkrimin muzikor të Joan Damaskinit, që u përdor deri në shek. XVIII. Pas tij Petro Peloponezi, personalitet i muzikës në shek. XVIII, thjeshtoi sistemin e Kukuzelit, si edhe shpjegoi formulat muzikore.

Më vonë, më 1814, dolën tre muzikantë, Krisanthi i Durrësit, Grigor lambadari, dhe hieropsalti Hurmuzio hartofilaksi, të cilët ndjenë nevojën e një transformimi rrënjësor të shkrimit muzikor të Petro Peloponezit. Këta punuan sistematikisht në mënyrë shkencore e krijuan një metodë të re shkrimi duke huazuar shumë shenja nga muzika evropiane. Me këtë lloj shkrimi e metode u shkruan tekstet e vjetra, si edhe të gjitha pjesët e Joan Damaskinit, Kukuzelit, Peloponezit etj.

Në Konstandinopojë krijohet një shkollë e veçantë e muzikës kishtare, ku mësohet metoda e re. Aty Grigori dhe Hurmuzio kishin anën praktike ndërsa
Krisanthi anën teorike, duke shkruar “Teoria e Madhe e Muzikës”, që u botua në vitin 1832. Metoda e re e thjeshtoi shumë mësimin e muzikës dhe anën e saj
praktike. Kjo metodë shkrimi muzikor vazhdon të përdoret edhe sot e kësaj dite në partiturat e muzikës bizantine, e cila ka një fuqi shprehëse dhe lutëse
shumë të madhe. Shpirti i njeriut nëpërmjet tingujve melodikë të zërave që shqiptojnë himnet adhuruese ndaj Perëndisë, ngjitet lart pranë engjëjve dhe
bashkë me ta duke simbolizuar edhe ne Keruvimet dhe Serafimet i psalim pa pushim Perëndisë “Shenjt, Shenjt, Shenjt je, o Perëndia ynë. Amin”.

Dhjakon Spiro Kostoli
Pedagog i Muzikës Bizantine
në Akademinë Teologjike

[Albo]

E psalura, qëllimi dhe rëndësia e saj

Të gjithë etërit e Kishës kanë rënë dakord që t’i japin artit himnografik një vlerë të madhe rreth kultit liturgjik. Episkopët ishin nxitës për të kultivuar këtë art fisnik, që nëpërmjet tij të ushqenin e të rritnin shpirtin kristian dhe të bënin më madhështore dhe tërheqëse ceremonitë fetare. Shumë prej tyre ishin poetë e kompozitorë dhe kanë dhënë krijime me vlerë shumë të madhe. Shën Joan Gojarti admiron mirësinë e Zotit, që deshi bashkimin e psalmeve me ëmbëlsinë e melodisë. Sipas tij aty ku dëgjohen këngë shpirtërore, aty është i pranishëm hiri i Shpirtit të Shenjtë, që shenjtëron gojën dhe shpirtin.

Gojarti dëshiron që e gjithë ekzistenca e njeriut të ishte himn i përjetshëm drejt Hyjnisë. “Ashtu siç Judenjtë, thekson ai, lavdëronin Perëndinë me të gjitha instrumentet muzikore dhe me ato shoqëronin këndimin, kështu dhe ne duhet të himnojmë Perëndinë me të gjithë qenien tonë. Gjuha himnon Zotin kur këndon, veshi kur nuk dëgjon këngë të shfrenuara…” “Muzika - thotë dishepulli i Gojartit, shën Isidori - mjekon pasionet e shpirtit, largon dhimbjen dhe të shpërthen në lot. Virtyti i muzikës është të rrethojë ëmbëlsisht shpirtin dhe të drejtojë vullnetin. Është e nevojshme të këndosh me dashuri inteligjente, thotë ai, që të rezultojë një lutje e vëmendshme.” Shën Ilarioni do që dita të fillojë me lutje e të mbyllet me këndim të himneve. Shën Ambrozi nuk gjen mjet më të mirë për të larguar popullin nga teatrot dhe këngët profane, veçse t’i ushtrojë në këndimin e ëmbël të psalmeve.

Në të gjitha kishat e ndërtuara nga grekët, sirianët apo egjiptianët, ishte caktuar këndimi i psalmeve, në të cilin merrnin pjesë të gjithë besimtarët pa përjashtim. “Në një vend të ngritur, anagnosti lexon pjesën tashmë të caktuar prej Moisiut, Jisuit të Navisë, Gjyqtarët, Mbretërve, ato të Kthimit (nga robëria e Babilonisë), përveç tyre, edhe ato të Jobit dhe të Solomonit dhe thënieve të Profetëve; në fund të çdo dy leximeve, një tjetër lexues këndon himnet e Davidit dhe populli pason duke kënduar pjesën e fundit të vargut”.

Kjo formë me kalimin e kohës bëhet bazë e takimeve eklisiastike. Shën Athanasi shkruan se, ndërsa ulej në fron, dhjakoni i tij këndonte psalmin 135, të cilit populli i përgjigjej pas çdo vargu: Se përdëllimi i tij është në jetë të jetëve.

Shën Agustini referon pothuaj të njëjtën gjë: “…mori psaltirin dhe filloi të këndojë psalmin 100, të cilit ne të gjithë i përgjigjeshim: “ty do të të këndoj përdëllim dhe drejtësi”.

Pjesëmarrja aktive e popullit në mbledhje filloi me këndimin e frazës finale të vargut psalmodik.

“Peshkopi… fillonte këndimin e psalmit, dhe me të i gjithë populli bashkohej e këndonte himnologjinë e shenjtë”. Përveç psalmeve, populli këndonte dhe himne, “besimtarët… natë dhe ditë duke pasur lutje në gojë të tyre nuk bënin veprat e njerëzve, por i psalnin himne Perëndisë”. “Më pas populli, shton shenjtori, në shtëpinë e lutjes i ndarë në dy grupe, këndojnë në mënyrë të alternuar.” Pjesëmarrja e popullit në Kishë, si qëllim kryesor ka himnimin e përbashkët të Perëndisë dhe bashkimit me Të. I gjithë populli duhet të marrë pjesë në këndimin e himneve të shenjta. Kjo është arsyeja kryesore e vendosjes së tyre në adhurimin e përbashkët. Të qenit trupërisht në kishë nuk mjafton, pjesëmarrja në jetën adhuruese të saj është ajo që e plotëson atë. Të mos jemi spektatorë, por aktorë, jo pasivë, por aktivë. Sa bukur e përshkruan Shën Agustini në “Rrëfimet” përshtypjen e thellë, që sillnin në të himnet e shenjta: “Këngët e tua dhe himnet e tua, o Zoti im, më prekin, dhe ata zëra futen nëpërmjet veshëve dhe mbjellin të vërtetën në zemrën time: nxehej ndjenja e devotshmërisë dhe lotët më rridhnin… dhe për mua ishin një ëndje”. Kjo është një nga mënyrat, dhe do të thosha më e bukura, siç e thekson dhe Shën Vasili i Madh, për një besimtar, të mësojë rreth besimit të tij. Drejtuesi i “psaltirit” nëpërmjet aftësive të tij personale, që Perëndia ia ka dhuruar, është për të drejtuar popullin në këndim. Kjo është detyra e vetme e tij. Një drejtues që nuk arrihet të ndiqet prej popullit për shkak të ekzagjerimeve të tij, është jashtë kohe dhe vendi. Mund të këndojë bukur, por nuk është i përshtatshëm për adhurim. Shën Klementi, në “Pedagogu”, mëson se cilat janë meloditë e preferuara. “Duhet të mbledhim melodi modeste… - thekson ai e t’i largojmë meloditë pa shije...”. Shën Vasili i Madh e shikonte artin himnografik jo vetëm si pjesë kryesore të dekorit liturgjik, por dhe si mjet potent dhe rezultativ të përhapjes së doktrinës së shëndoshë dhe të dogmave të Kishës. Ai thekson: “Doktrinat e mësuara nëpërmjet muzikës fiksohen shumë herë më mirë prej shpirtit. Një doktrinë e mësuar me forcë s’mund të gdhendet në mendje; ndërsa ajo që penetron me ëmbëlsi e falë muzikës qëndron përjetësisht.” Këndimi i bukur i psalmeve influencon tek fëmijët dhe përgjithësisht tek të rinjtë; vërtet, ndërsa janë duke shijuar melodinë, në të njëjtën kohë shpirti i tyre edukohet me të vërtetën. Me vështirësi mund të kujtojë dikush thëniet e profetëve ose të apostujve, por nuk ndodh kështu me himnet. Këto këndohen si në shtëpi dhe jashtë saj…nëse dikush është i turbulluar në shpirt, qetësohet prej ëmbëlsisë së këndimit psalmik. Është çlodhje për të lodhurit, argëtim i sigurt për fëmijët, ornament për të rinjtë, ngushëllim për pleqtë, dekor për gratë; ajo i jep shkëlqim festave” (shën Paula, pasuese e shën Gjerasimit).

Harallamb Tereziu
pedagog i Muzikës Bizantine dhe Himnologjisë
në Akademinë Theologjike

[Albo]

Vizioni i pasdites -Muzika Bizantine në Shqipëri- 16 Shkurt 2015



Muzika Bizantine në Shqipëri.Ne studio me Theodhor Peci – Drejtor i shkollës Bizantine, drejtues i korit.-Temat më të nxehta të aktualitetit do te jene cdo dite pjese e programit, sikunder nuk do te mungojne nga ana tjetër bisedat me personazhe të dashur të ekranit, stili i jetes të se cilëve merret si nje model qe duhet ndjekur nga shikuesit.

Vizion Plus