Vetevrasja
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-Pse ndodh, si ta njohim dhe si ta parandalojmė?
Vetėvritet me helm njė 15 vjeēare , Njė djalė u hodh nga ndėrtesa e banesės sė tij pasditen e sė dielės , Gjendet e vetėvrarė nė dhomėn e saj njė 19 vjeēare . Kėto lajme tragjike janė bėrė tashmė subjekti i kronikės sė zezė nė tė pėrditshmet informative. Ngjarje qė ndodhin ēdo ditė, qė nuk rreshtin, njė refren tragjik.
Studimet e fundit statistikore e rendisin vetėvrasjen si shkakun e dytė tė vdekshmėrisė te tė rinjtė e moshės 15-19 vjeēare. Pse tė rinjtė qė e kanė jetėn pėrpara janė kaq tė dėshpėruar sa ti japin fund asaj pa e nisur end? Mbetet e vėshtirė ti japėsh njė shpjegim tė thjeshtė kėsaj pyetjeje, pasi shkaku i vetėvrasjes nuk ėshtė njė faktor i vetėm qė e shpėrthen, por njė e kaluar, njė pėrjetim problematik, konflikte tė mėparshme. Ndaj vetėvrasja ėshtė shprehje e njė parehatie, njė thirrje qė mbart dhimbje dhe vuajtje.
Ekziston njė pėrshkallėzim problemesh qė kanė filluar shpejt dhe janė theksuar apo rėnduar me kalimin e viteve, arrijnė njė pikė kulminante dhe me shfaqjen e problemit tė fundit kriza vetėvrasėse shpėrthen. Kjo krizė vjen si pasojė e njė humbjeje qė mund tė marrė forma tė ndryshme: nevoja tė paplotėsuara qė perceptohen si mungesė, humbje identiteti, humbje vetėvlerėsimi, humbje dashurie, humbje pėrkrahjeje. Ngarkesa afektive dhe emotive qė lidhet me humbjen ėshtė e rėndėsishme. Reagimet ndaj humbjes janė intensive dhe i riu e kontrollon me vėshtirėsi impulsivitetin dhe zemėrimin e tij. Kur humbja dhe stresi shtohen pėrditė, i riu mund tė jetė i dėshpėruar dhe indiferent dhe tė largohet nga ambienti, kurse ndjenjat e dėshpėrimit apo besimi se situate mund tė ndryshojė zbehen krejtėsisht.
Rastet e shumta tė vetėvrasjes te tė rinjtė ndodhin sepse kjo periudhė e jetės ėshtė e mbushur me ndryshime nė nivelin social, familjar, fizik dhe afektiv. Kėto ndryshime bėjnė qė tė pėrjetohen ankthe qė mund tė shkojnė deri nė sjellje vetėvrasėse nėse u shtohen edhe faktorė tė tjerė stresues.
Sjellja vetėvrasėse zgjidhet vetėm pasi janė provuar sjelljet e tjera, tė cilat nuk kanė dhėnė rezultat. Kjo sjellje ėshtė perceptuar atėherė si zgjidhja e vetme e mundshme, ēka bėn qė tentativa vetėvrasėse tė shprehė dėshirėn pėr ndryshim tė situatės mė tepėr sesa ti japė fund jetės, pasi vetėvrasja ėshtė njė kundėrshti, njė revansh kundrejt ndjenjės sė pafuqisė pėr tė ndryshuar situatėn problematike.
Studimet e bėra mbi vetėvrasjen tregojnė se me tė lidhen shumė faktorė, por problemet familjare mbeten arsyeja kryesore. Klima familjare ėshtė rėnduar me konflikte prindėrore, me abuzime fizike apo morale tė tė riut, me dhunė, me alkoolizėm dhe me indiferencė prindėrore, me vėshtirėsi ose me mungesė komunikimi, me qėndrime neglizhonte tė prindėrve ndaj tė riut etj
Shpesh tė rinjtė qė kanė sjellje vetėvrasėse pėrjetojnė njė izolim social dhe mendojnė se miqtė apo shokėt e tyre nuk i duan. Ka prej tyre qė kanė shoqėri, edhe pse mund tė pėrjetojnė vėshtirėsi relacionale. Ata nuk e pranojnė ndihmėn qė u vjen prej tyre dhe duan tia dalin vetė. Ata janė tė bindur se askush nuk mund ti ndihmojė pėr atė qė kanė nevojė.
I riu vetėvrasės e percepton vetveten si fajtor, si tė keq, si tė paaftė. Ai e nėnvlerėson veten, nuk ka qėllime nė jetė, nuk merr pjesė nė aktivitete, ka rezultate tė ulėta shkollore, nuk e kontrollon sjelljen e tij dhe ėshtė impulsiv.
Duhet theksuar se vetėvrasja nuk ndodh menjėherė dhe papritur, por ėshtė njė proces i plotė qė fillon qė nga momenti kur i riu kėrkon zgjidhjen pėr problemet e tij dhe mundėsinė pėr tė ndryshuar situatėn ose pėr tė zbutur dhimbjen. Nė kėtė moment ideja e vetėvrasjes ėshtė ende e papėrcaktuar, ose ėshtė shumė pak e pėrcaktuar. Duke kėrkuar tė gjejė njė zgjidhje, pasi zgjedhjet qė ėshtė pėrpjekur tė gjejė kanė qenė tė pafrytshme, pėr tė riun imazhi i vdekjes shfaqet si njė zgjidhje e mundshme. Pamundėsia pėr tė zgjidhur problemin provokon njė ankth tė madh dhe ideja e vetėvrasjes bėhet e pranishme dhe i riu pėrpunon skenarėt e saj. Ai ėshtė i mbytur nga dėshpėrimi dhe vetėvrasja konsiderohet si zgjidhja e vetme e vuajtjes sė tij. Ai pėrcakton orėn, datėn, vendin. Shpesh para se tė kryejė aktin, ai duket sikur ėshtė i mirė, pasi e ka gjetur tashmė zgjidhjen pėr ti dhėnė fund vuajtjes. Kalimi nė akt tani ėshtė kristalizuar dhe mjafton njė ngjarje qė ta shpėrthejė.
Ėshtė e rėndėsishme tė dihet se nuk ėshtė kurė vonė pėr tė ndėrhyrė. Frika dhe dyshimi pėr tė kaluar nė aktin vetėvrasės ėshtė e pranishme te tė rinjtė sepse aspekti psikologjik i tyre pėr nga vetė mosha ėshtė i paqėndrueshėm dhe impulsiv, por duhet thėnė gjithashtu se i gjithė ky proces vetėvrasės mund tė jetė tepėr i shkurtėr.
Shenjat qė paralajmėrojnė vetėvrasjen
Vetėvrasja nuk ndodh papritur. Shpesh personi jep mesazhe pėr tė dhėnė nė alarm ambientin ku jeton. Thirrjet pėr ndihmė qė nuk duhen humbur janė:
- shprehjet e drejtpėrdrejta (verbale apo tė shkruara) qė shprehin pėr tė vdekur Mė mirė tė vdes... , Nuk ia vlen, nuk do tė mė shihni mė... , Kam frikė tė vetėvritem....;
- shprehjet indirekte si aluzionet pėr vetėvrasje, pėrgatitja pėr njė udhėtim tė gjatė, letrat e lamtumirės;
- humbja e oreksit, ērregullimet e gjumit;
- humbja e interesit pėr gjithēka, vetizolimi, braktisja e miqve, e shokėve, e aktiviteteve qė i pėlqenin mė parė;
- temperamenti qė ndryshon befas, nga agresiviteti i theksuar nė njė dėshpėrim tė thellė.
Tė gjitha sjelljet e mėsipėrme shfaqen te pjesa mė e madhe e tė rinjve. Shpejtėsia dhe kohėzgjatja e tyre duhet tė zgjojė shqetėsimin e prindėrve dhe tė personave pranė tyre.
Si mund ta ndihmojmė njė person me ide vetėvrasėse?
Tė thyesh qetėsinė dhe izolimin dhe tė flasėsh pėr vetėvrasje me tė nuk e nxit aspak kalimin nė akt, por pėrkundrazi e ndihmon atė tė thyejė ankthin, tė shprehė dhimbjen dhe vuajtjen e tij.
Njė person me ide vetėvrasėse mund ta ndihmojmė duke e dėrguar me seriozitet, duke mos bėrė moral apo duke mos e minimizuar problemin qė ai ka. Kėtij personi mund ti vijmė nė ndihmė duke e vėzhguar nėse idetė vetėvrasėse i ka tė vazhdueshme dhe nėse i ka siguruar mjetet pėr tė kryer aktin e tij, pasi nė kėtė moment ndėrhyrja duhet tė jetė urgjente dhe i duhet ofruar ndihma e specialistėve.
Mos nguroni, flisni!
A ėshtė e sigurt njė qenie njerėzore se me vetėvrasjen i ka dhėnė fund vuajtjes dhe dhimbjes?
Fundin e vuajtjes pas vetėvrasjes na e sqaron thėnia e tė Dėrguarit tė Allahut, Muhamedit alejhi selam, e cila thotė; Kush e vret veten me ndonjė gjė do tė dėnohet pėr tė nė zjarrin e xhehenemit.Buhariu dhe Muslimi.
Nga vetėvrasja nuk ka frikė vetėm ai qė beson se nuk ka jetė pas vdekjes ose besimi i tij, nėse ka, ėshtė i dobėt. Pėr kėtė arsye, pėrqindje e vetėvrasjeve te myslimanėt ėshtė mė e vogla nė botė. Allahu i Madhėruar ka thėnė pėr vetėvrasjen se ajo ėshtė e ndaluar.Mos e vrisni veten tuaj! Allahu ėshtė i mėshirshėm me ju.(Nisa,2)
Ndėrsa nė njė hadith thuhet se Profeti alejhi selam ka thėnė: Mos tė kėrkojė ndonjėri prej jush vdekjen nėse ndodhet nė gjendje tė vėshtirė, por nėse patjetėr e kėrkon vdekjen, le tė thotė;O Zot! Nėse jeta ime ėshtė mė e mirė pėr mua, mė mundėso tė jetoj, e nėse vdekja ėshtė mė e mirė pėr mua, mė mundėso vdekjen.Buhariu dhe Muslimi.
Burimi: Revista "Argumenti" --------------------------------------------------------------------
Nga: Anjeza Dishnica
Krijoni Kontakt