...TANI, SHOKU, APO ZOTERIA JUAJ KASTRIOT, BESNIK I "FAKTEVE", JA KAM MBLEDHUR DISA FAKTE PER TY VECANARISHT VETEM QE PER DISA MOMENTE TE IMPONOHESH E TE LEXOSH, NE VEND QE TE DERDELLISESH TERE DITEN E GJATE OR MIK!
nESE NUK TE MJAFTOJNE, DO TE TE DERGOJ PERSERI, NUK MERZITEM UNE, FAKTE DON TI, FAKTE TE JAP UNE!
PERSHENDETJE JAMARBER DHE MARATONOMAKUT.
HISTORI QË NIS ME PIRUSTËT
MIRDITA ARKEOLOGJIKE
Arkeologjia është një shkencë historike, e cila zbulon dhe analizon gjurmët e njerëzimit në kulturat parahistorike, para lindjes së dokumentave të shkruar. Gërmohet për të gjetur vendbanime të lashta e varre, për të zbuluar materialet dhe teknikat e ndërtimit të tyre, stolitë, veglat e punës, armët etj. Forma, ngjyra, dekoracioni, mjeshtria ndryshojnë me kalimin e viteve, duke u dhënë mundësi shkencëtarëve që të datojnë gjetjet e lashta. Kështu epokat arkeologjike në Europë dallohen:
- koha e gurit deri rreth vitit 2600 p.e.s.
- koha e bakrit deri në vitin 2100 p.e.s.
- koha e bronzit pas vitit 2100 p.e.s.
- koha e hekurit midis viteve 1100-500 p.e.s.
- periudha e qyteteve Ilire, rreth viteve 500-200 p.e.s.
- periudha e pushtimit romak nga viti 200 p.e.s. deri në vitin 400 e.s.
- periudha e hershme bizantine, rreth viteve 400-500 e.s.
Nëpër këto periudha lëviz dhe arkeologjia shqiptare dhe ajo e Mirditës.
Monumentet arkeologjike të Mirditës i përkasin kryesisht mesjetës së hershme shqiptare, që njihet ndryshe me emrin: Periudha Arbërore. Dëshmi janë varrezat e shumta zbuluar pothuajse në gjithë territorin e Mirditës: Kaçinar, Bukmirë, Shpal, Bukël, Malaj, Tarazh, Sheshaj, Përlat, Prosek, Baz etj. Varret e kësaj treve janë në traditën e të ndërtuarit të varreve në Shqipëri që nga periudha e hershme e bronzit, rreth 2000 vjet p.e.s. Në to janë zbuluar sende të përdorimit të përditshëm, ku ndër më të rëndësishmet vlerësohen veglat e punës, stolitë, armët (thika, sopata, maja heshtash e shigjetash, mburoja, fibula, vathë, varëse etj.)
Materiali arkeologjik i vorrezave arbërore ka ngjashmëri me fondin e kulturës ilire të gjetur dhe ne treva të tjera të Shqipërisë.
Në Mirditë ka mjaft monumente arkeologjike që presin eksplorimin e mëtejshëm, siç është fusha Papërdhok në Kalor etj.
Gjetjet arkeologjike të Përlatit, Gëziqit, Mërkurthit, Bukmirës etj, janë dëshmitë e para të jetesës në këtë trevë. Ato i përkasin periudhës së gurit të latuar dhe datohen rreth 4500-2500 vjet p.e.s. Të dhënat janë zbuluar kryesisht në shpellat e Mërkurthit, të Valit etj, çka flet se vendbanimet e para kanë qenë shpellat. Në të gjitha periudhat që nga neoliti i vonë, bronzit, e hekurit kemi vijimësinë e jetës në Mirditë. Jetesa me ato çka u dhuronte natyra, për shumë kohë u shoqërua edhe me përgatitjen e veglave të punës dhe të armëve.
Dalja e bakrit e sidomos e bronzit, sjell transformime të rëndësishme jo vetëm në sigurimin e ushqimit dhe mbrojtjen nga egërsirat, por dhe mbrojtjen nga grupet rivale, të cilat kishin filluar të përvijonin ngulimet e tyre, por dhe kërkonin vazhdimisht ngulime të reja më të përshtatshme për jetesë. Në këtë mënyrë, filloi organizimi i njerëzve në grupe dhe fise që zotëronin territore ende të papërcaktuara. Në këtë periudhë kemi dhe ngjizjen e fisit të pirustëve me një shtrirje relativisht të gjerë. Gërmimet arkeologjike të kryera në vende të ndryshme si në Përlat, Baz, Urakë etj, flasin për një prani të madhe të popullsisë ilire që nga shekulli VIII-VII p.e.s.
PIRUSTËT
Gjeografët dhe historianët i vendosin Pirustët në Mirditën etnologjike si dhe në Matin e mesëm. Territori i tyre ishte kodrinor,malor dhe mineralmbajtës. Këta banorë duke shfrytëzuar pasuritë natyrore, të cilat duhet të kenë qenë më së shumti në sipërfaqe, filluan mjeshtërinë e përpunimit të metaleve, bakrit, arit, argjendit. Dëshmi janë të dhënat për ekzistencën e minierave të Bulgërit dhe të Fanit, por dhe mbetjet e shumta të shkrirjeve, si dhe emërtimet që kanë lidhje me zejet e metaleve: farkë, gurë etj. Mbështetur në këtë mjeshtëri të njohur të tyre, perandori romak Trajani transferoi shumë pirustë në Transilvani për përpunimin e arit.
Iliria, duke zënë territorin më të madh të Ballkanit, tërhoqi vemendjen e Romakëve që ishin të etur për pushtim territoresh dhe pasurim të vazhdueshëm. Fillimisht Pirustët qëndruan asnjanës ndaj sulmeve që romakët bënë ndaj fiseve të tjera ilire, por kjo s’do të vazhdonte gjatë, pasi do të kërcënoheshin dhe ata. Lufta politike midis Pompeut dhe Qezarit joshi Pirustët për të sulmuar zotërimet e Qezarit në jug dhe pasi i zotëruan ato u drejtuan drejt Romës. Qezari nuhati pasojat, ndërpreu luftën me Galinë dhe përqëndroi tërë forcat kundër pirustëve të cilët për afro 50 vjet nuk u ngritën më, por ruajtën territoret e tyre nga ndonjë sulm i mundshëm. Pas luftrave të shumta dhe qëndresës së fiseve Ilire dhe të Pirustëve, ata në vitin 12 të e.s. u mundën keqas. Lufta me Romën fisit të Pirustëve i kushtoi shtrenjt, popullsia u pakësua dukshëm qoftë nga lufta, por dhe nga skllavërimi i banorëve, djegjet, plaçkitjet etj. Krahina e rralluar prej banorëve është ripopulluar në kohët e mëvonshme, si nga shtesa natyrore e popullsisë, ashtu dhe nga ardhjet prej territoreve të tjera, siç lëvizin njerëzit në çdo kohë të historisë.
Kështu dalëngadalë vendin e bashkësive fisnore e zunë bashkësitë fshatare. Formimi i këtyre bashkësive çoi në ngushtimin e territorit të fisit të Pirustëve dhe kështu shfaqet një emërtim i ri në përputhje me gjeografinë e re - Ndërfandë. Sipas gjasëve, i njëkohshëm me kalimin e emërimit Iliri në Arbëri.
Gjetja e objekteve të njejta në të gjithë territorin në të cilin shtrihet Mirdita etnologjike, është tregues i jetës në vijimësi të pandërprerë nga i njejti popull.
Zbulimet arkeologjike jo të pakta në Prosek, Përlat, Kaçinar, Bukël, Tarazh, Malaj, Bukmirë, Kodër Rrëshen etj, dëshmojnë për një kulturë të zhvilluar materiale në mesjetën e hershme dhe midise. Veglat e gjuetisë dhe të punës janë treguesit më të rëndësishëm të zhvillimit të kësaj popullsie, duke mos përjashtuar këtu dhe zbukurimet e veshjeve të grave të kësaj treve
SHTETI I ARBËRIT
Ndër gjetjet më me vlerë, jo vetëm të Mirditës, është Stema e Arbërit e zbuluar në Gëziq, në rrënojat e kishës së vjetër të Ndërfanës. Stema është një shqiponjë me një kokë, me vështrim djathtas. Sipas të dhënave është simbol i Dukagjinëve. Së bashku me këtë, është gjetur dhe Mbishkrimi epigrafik i arkitraut të Bazilikës së Shënpremtes së Ndërfanës. Dokumentet, sëpari përmendin Progonin, i cili kishte hedhur themelet e shtetit që në fund të shekullit XII dhe kishte sunduar Arbërinë për 9 vjet, deri në vitin 1199, kur do t’ia linte drejtimin e shtetit djalit tij të madh Gjinit, i cili për gjatë 8 vjetëve sundim do t’a konsolidonte këtë shtet. Më pas është Dhimitri, që po 8 vjet do të jetë në krye të shtetit, deri në vitin 1215, në kulmin e lulëzimit të tij.
Ku e kishte selinë Shteti i Arbërit? Të dhënat e derisotme janë në favor të Ndërfanës, pasi në këtë kohë ishte një qendër e rëndësishme fetare dhe mbishkrimi i gjetur mund të hedhë dritë mbi princët e Arbërisë dhe epiqendrën e shtetit të tyre.
Arbërit dhe territoret që zotëronin shpesh u bënë lakmi e interesave të Perandorisë Romake të lindjes dhe princëve të ndryshëm të perendimit, por dhe e mbretrive të sllavëve të jugut. Lufta me pushtuesit Anzhuinë ishte fillimi i një lufte të re, që do të ndiqej nga pushtime të tjerë. Viti 1279 është viti i humbjes së parë për arbërorët, pasi humbën në luftë dy përfaqësues të shquar të dy dyerve të mëdha të kohës: Vlad Blinishtin dhe themeluesin e derës së Dukagjinëve, Duka Gjin Tanushin.
Familja Blinishti shfaqet fillimthi si dera më me zë e mesjetës. Ka dhe një fshat në Zadrimë që quhet Blinisht me banorë të shpërngulur nga malet e Mirditës. Në shekullin XII-XIV, kur kjo familje pati zenitin e saj, Shënpali, vetëm dy kilometra prej Blinishtit, kishte Kuvendin Benediktin, një nga kuvendet më të rëndësishëm të Arbërisë në kohën e mesjetës. Nuk ka të dhëna se kishte një kuvend të tillë në Blinisht të Zadrimës (kisha e këtij fshati mban emrin e kishës së Blinishtit të Mirditës, Shën Shtjefni). Familja Blinishti falë diplomacisë së saj zgjeroi mjaft territoret. Mirëpo rritja e kësaj dere solli konflikte të shumta midis sundimtarëve të tjerë arbërorë, por dhe me serbët, duke humbur dhe luftën me këta të fundit.
Një ndër dyert që po rivalizonte hapur me atë të Blinishtëve ishin Dukagjinët. Pas kreyngritjeve të viteve 1319-1336, kur në territoret e Blinishtëve po vendoseshin Dukagjinët, një pjesë e popullsisë për t’i shpëtuar sundimtarit të ri u nis drejt fushës ,duke u vendosur kryesisht në Zadrimë e duke marrë me vete dhe emrin e fshatit prej nga erdhën, tipar ky i mjaft banorëve që shpërngulen nga njëri territor në tjetrin. Dukagjinët siguruan daljen në Adriatik dhe sunduan mjaft territore. Jemi në një periudhë kur ka mjaft lëvizje të popullsisë nga njëri territor në tjetrin, nxitur nga pushtimet e ndryshme, por dhe për të siguruar kushte më të mira jetese. Kësisoj nis e shfaqet dukuria e dobësimit të fisit dhe e krijimit të bashkësive fshatare mbi bazë territoresh të përbashkëta. Për shumë kohë territori që zotëronin Dukagjinët do të përkonte me territorin që do të quhej Mirditë më vonë. Toponimet e shumta me emrin Lekë në Mirditë, që çojnë tek Lekë Dukagjini, janë një dëshmi që në këto troje sundimtarë kanë qenë Dukagjinët. Kuvendet Benediktine të Shpalit dhe i Shënllezhdrit në Orosh, Stema e Arbërit në Ndërfanë, janë tregues se zotërit e këtyre territoreve, pavarësisht emrave të tyre, e kanë patur epiqendrën në këtë vijë qendrash të afërta me njëra-tjetrën.
Në vitin 1417 për herë të parë në rregjistrat kadastralë të Venedikut, gjejmë emrin Mirditë, si mbiemër i Gjon e Pjetër Mirditës, në Manzabardh të Shkodrës, tregues ky se emri i fshatit apo krahinës, ka qenë i formësuar më parë se ata të linin trojet e tyre, të paktën që me rënien e derës së Blinishtëve, derë e cila ka qenë shumë afër vendit prej të cilit mendohet se ka dalë e ka marrë përhapje emri Mirditë.
MESJETA KOHA E RE DHE E SOTME
I MIRDITA NË PRINCIPATËN E ARBËRIT
Principata arbëreshe e shek 12-13, me sundimtar Progonin dhe të bijtë Gjinin dhe Dhimitrin, kishte në Ndërfandë njërën nga qëndresat më të rëndësishme të saj. Familja Blinishti është dera më me zë e periudhës mesjetare në trevën e Mirditës së mëvonshme dhe njëra nga familjet më të përmendura arbëreshe të shek13-14 ajo i kishte rrënjët në Blinishtin e Mirditës afër kuvendit benediktin të Shën Palit, kjo familje kishte në zotërim prona të mëdha e me shtrirje të gjërë. Në shekujt 13-14 në territoret e arbërisë u përplasën shpesh interesat e dinastive fqinje. Perandorët bizantinë që i kishin në zotërim këto territore u ndeshën disa herë me Dinastinë Anzhuine e cila kishte pushtuar Durrësin e, pretendonte ta shtrinte sundimin e saj në tërë Arbërinë. Të njëjtat synime kishte dhe Mbretëria Serbe e Rashës.
Familja Blinishti duke shfrytëzuar këto përplasje dhe interesimin e këtyre dinastive për mbështetjen e klasës fisnike Arbëreshe, duke mbajtur herë anën e bizantinëve, herë atë të serbëve e së fundi të anzhuinëve, mori tituj, grada prej tyre dhe i zgjeroi pronat e saja në territore të gjëra
II SHTRIRJA E ZOTËRIMEVE TË DUKAGJINËVE
Rënia e Blinishtëve në fundin e luftës me serbët u dha mundësi fisnikëve të tjerë fqinjë të ruanin zotërimet e mëparshme dhe t’i zgjeronin ato me pronat e Blinishtëve, siç qe rasti i GjinTanushit dhe pasardhësve të tij. Kështu ata siguruan dalje në Adriatik, bënë qendër të tyre kryesore Lezhën dhe dolën nga jugu deri thellë në Mat, nw kufi me Gropajt. Një derë e degës së Dukagjinëve e ngriti selinë e saj në Fushë-Kthellë të Perlatit. Pas këtyre ngjarjeve (shek 13-14) mjaft banorë të Blinishtit shtegtuan drejt ultësirës perëndimore dhe zunë vend përgjithnjë në Zadrimë. Ata morën me vete e ruajtën deri në ditët tona emrin e fshatit Blinisht, emrin e kishës së tyre të vjetër, Shën Shtjefni, po ashtu një pjesë tjetër shtegtuan drejt ultësirës së Shkodrës, Lezhës e Matit.
Me sundimin e Dukagjinëve në Mirditë, dhe veçanërisht me emrin e Lekës janë të lidhura një sërë toponimesh si “Sofra e Lekës” në Blinisht, “Ura e Lekës” në Va të Madh, “Kalaja e Lekës “ në Meshurdh, “Guri i Lekës” në Bisakë etj.
Në këtë periudhë në dokumentet e shkruar emri Mirditë përmendet për herë të parë në vitin 1416, në regjistrin kadastral të Venedikut, në fshatin Manza e Bardhë të Ultësirës Shkodrane, si mbiemër i dy familjeve të zbritura aty, s’dihet se kur nga krahina me të njëjtin emër midis Fandit dhe Matit. Fakti që Gjon e Pjetër Mirdita të përmendur në regjistrin venedikas më 1416 kanë prona e paguajnë taksa, ashtu si ata të Bulgrit e të Matit më 1467, që e mbajnë këtë mbiemër, flet për vendosjen e tyre në këto vendbanime te reja shumë më herët se koha kur regjistrohen si banorë me prona. Po ashtu mbajtja e mbiemrit të fshatit nga u larguan, Mirdita, tregon se ai (Mirdita) ishte krijuar shumë kohë më herët sesa shpërngulja e tyre.
III MIRDITA GJATË PUSHTIMIT TURK
1. Sulmet e para osmane mbi vendin tonë
Dinastia osmane nën sundimin e Sulltan Orhanit u bë shpejt një shtet despotik fanatik që projektoi zaptimin e krejt Europës. Më 1354 turqit kaluan Dardanelet, dhe u hodhën në Ballkan, në këtë periudhë Ballkani ziente nga anarkia feudale. Edhe në Shqipëri nuk kishte një shtet të centralizuar. Pas tërheqjes së Anzhuinëve më 1338-1340, vendi mbeti i ndarë në principata feudale të cilat grindeshin mes tyre për shtim influence e pronash. Në Shqipërinë Veriore përveç Balshajve ishin krijuar e po forcoheshin Dukagjinët, Zahariajt, e Kastriotët në vitin 1382 nën drejtimin e Timur Tashit shkelën për herë të parë turqit në tokat Shqiptare. Gjashtë vjet më vonë ata mbërritën në dyert e Lezhës. Beteja e parë mes turqve e ballkanasve u zhvillua më 15 qershor në Gazi Mestan të Kosovës. Pas kësaj beteje turqit vazhduan të pushtonin njëra pas tjetrës principata Ballkanike dhe i vunë sundimtarët e tyre në varësi vasaliteti. Mirditasit nuk morën pjesë në betejën e Fushë-Kosovës, pasi ata nuk e kishin formuar ende unitetin e tyre politiko-luftarak. Ata nuk kishin asnjë prijës të vetin që tu printe, nga që dhe Dukagjinët nuk morën pjesë në këtë betejë, as si pjestarë të koalicionit ballkanik e as si përkrahës të turqve. Ata edhe në betejën e Ankarasë në vitin 1402 nuk morën pjesë si reparte të Mirditës, por si ushtri të Gjergj Dukagjinit; zemra e zotërimeve të Dukagjinëve ishte krahina që më vonë do të njihej me emrin Mirditë.
2. Mirdita gjatë shek XV
Shekulli 15 si për gjithë popullin shqiptar edhe për Mirditën qe një shekull i tërë luftrash të pabarabarta me ushtritë e Perandorisë Osmane. Mirdita në këtë periudhë ishte akoma një krahinë e vogël që sundohej nga dera e Dukagjinëve. Natyrisht, zotërimet e Dukagjinëve shtriheshin shume më gjerë se Mirdita. Në dhjetëvjeçarët e parë të atij shekulli turqit vunë në kontrollin etyre të gjitha tokat fushore të Shqipërisë, vunë princërit feudalë në varësi vasaliteti dhe i ngarkuan banorët e këtyre krahinave me detyrime fiskale, jashtë kontrollit mbetën krahinat malore në të cilat ishin krijuar kohë më parë unitete krahinore të fuqishme, njëra nga këto unitete të fuqishme ishte ajo e Dukagjinëve që i ruajti zotërimet e veta, për një kohë të gjatë. Mirdita duke qenë pjesë e rëndësishme e këtij uniteti mori pjesë në luftërat kundër pushtuesve osmanë kur i udhëhoqën prijësit Dukagjinas.
Në Mirditë njihej qysh herët edhe dera e Kastriotëve si sunduese e unitetit me të njëjtin emër. Disa nga krahinat ku shtrihej influenca e tyre si Selita, Kthella, Rraza, Bulgri, që më vonë hynë në unitetin krahinor të Mirditës, e njihnin e dëgjonin derën e Kastriotëve, krahas sundimtarëve të tyre Dukagjinas. Pas kthimit të Gjergj Kastriotit në atdhe e veçanërisht pas Besëlidhjes së Lezhës (2 mars 1444) mirditasit u rreshtuan në ushtritë e atij Kryetrimi, si reparte të Lekë Dukagjinit, aleati më besnik i Gjergj Kastriotit. Mirditasit treguan trimëri, besnikëri, zgjuarsi të pashoqe në luftërat çlirimtare e mbrojtëese që udhëhoqi për 25 vjet Gjergj Kastiroti. Mungesa në kronika nuk na lejojnë të përmendim emrat e atyre luftëtarëve të medhenj. Deri në ditët tona na kanë ardhur të dhëna për ushtarët mirditas si Gjeneral Pjetër Përlati dhe Gjon Perlati të cilëve Gjergj Kastiroti u besoi mbrojtjen e Stefigradit. Mjaft mirditas u rreshtuan në ushtrinë e Kastriotit por ata nuk përmenden si reparte të Mirditës pasi merrnin pjesë në luftë si ushtri e Dukagjinëve. Shumë toponime vijnë deri sot nga ajo kohë; “Gjurmët e kalit të Skënderbeut” në Grykë të Selitës, “Shpella e Skënderbeut” në Lufaj, “Guri I Skëndrbeut” në Konaj etj. Pra në Mirditë ka një kult të veçantë për Gjergj Kastirotin siç për Lekë Dukagjinin.
3. Qëndresa popullore pas vdekjes së Gjergj Kastriotit
Pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, më 17 janar 1468, turqit u lëshuan mbi tokat shqiptare si të gjithë pushtuesit mbi vendet e sulmuara, pushtuan njërën pas tjetrës kështjellat shqiptare deri sa më 1479 pushtuan dhe qytetin e fundit Shkodrën. Me tokat e pushtuara ata krijuan njësi administrative, sipas modelit të tyre, Sangjakët. Përveç Sangjakut të Ohrit krijuar qysh herët prej tyre, në përbërjen e të cilit hynin edhe Selita, Kthella, e Rraza krijuan dhe Sangjakun e Shkodrës në përbërjen e të cilit hynin dhe Manatia, Bulgëri, Kryezezi dhe Vela dhe në vitet ’90 të shek. 15 krijuan dhe Sangjakun e Dukagjinit në përbërjen e të cilit hynte dhe Mirdita, Fandi i Vogël, Fandi i Madh dhe Dibrri. Ndarja administrative dhe futja në to e krahinave vetqeverisëse kishte qëllim shuarjen e qëndresës së popullit Shqiptar. Sulltani urdhëroi qeveritarët lokalë, sangjakbejtë e Shqipërisë, të organizonin regjistrimin e popullsisë dhe të pronave të tyre dhe ti ngarkonin banorët vendës me taksa. Turqit në zonat malore i ngarkuan banorët me taksën e Xhizjes, dhe vazhduan përpjekjet e tyre për të realizuar urdhërin e sulltanit dhe në këto zona. Inkursionet e jeniçerëve që shoqëronin eminët osmanë për regjistrimine pronave në malet tona çuan në lëvizjet e para antiosmane. Në vite 1498 kryengritësit e nisur nga Mirdita e Puka sulmuan Lezhën, kapën e burgosën të gjithë qeveritarët e atij qyteti dhe bllokuan rrugën që kalonte nëpër luginën e Drinit e lidhte qendrën e Sangjakut - Shkodrën me krahinat e brendshme të Ballkanit. Në këto rrethana Sangjakbeu i Shkodrës, Feris Beu mori masa përforcuese për të mos e lëshuar qytetin në duar të kryengritësve, duke kërkuar edhe ndihmën e Sulltanit.
Zgjerimi i lëvizjes së Mirditës e Pukës në territoret fqinje të tyre në vitet 1499-1500 dhe kthimi i Skëndërbeut të ri më 1501 e thirrja e tij drejtuar gjithë bujarisë shqiptare “Për të rrokur armët kundër zaptuesit”, në një kryengritje të përgjithshme detyroi sulltanin të urdhëronte mobilizimin e të gjitha ushtrive të sangjaqeve shqiptare dhe nisi nga Stambolli mjaft reparte jeniçerësh për shtypjen e kësaj lëvizjeje, e cila kishte izoluar qeveritarët e Shkodrës e kishte rrezik të shëndërrohej në një kryengritje të përgjithshme shqiptare.
Kryengritësit Mirditorë e Pukjanë, të mbetur vetëm, pasi thirrjes së Skënderbeut të ri nuk iu përgjigjën krahinat e tjera, princërit e të cilave tash ishin vasalë te Sulltanit, përballë ushtrive të shumta turke e lëshuan Lezhën më 1506 dhe u tërhoqën, për të vazhduar qëndresën në malet e tyre.
4. Lufta kundër vendosjes së sistemit të timareve.
Jashtë kontrollit të turqve në shek 16 mbetën shumë krahina malore në veri e jug të vendit. Në krahinat Mirditë, Fandi i Vogël, Fandi i Madh, dhe Dibërr, turqit nuk caktuan detyrime për çdo prodhim si në zonat e ulta pasi nuk kishin mundur të bënin regjistrimin e plotë të banorëve dhe të pronave të tyre, prandaj caktuan një taksë fikse, xhizjen, që shkonte në arkën e Padishahut. Më 1515 banorët e krahinës së Mirditës nuk pranuan t’iu dorëzonin eminëve turq taksën e xhizjes dhe rrokën armët kundër tyre dhe ushtrive që i shoqëronin. Me banorët e Mirditës u bashkuan dhe ata të Fandit të Vogël, të Fandit të Madh dhe të Dibrrit. Fill pas këtyre u ngritën dhe ata të maleve të tjera të Dukagjinit ku ishte përgatitur një kryengritje e nxitur dhe e udhëhequr nga Progon Dukagjini, i sapoemëruar sangjakbe i Dukagjinit. Kryengritësit sulmuan Lezhën. Me ta u bashkuan dhe repartet e jeniçerëve të atij qyteti. Këto forca çliruan Lezhën dhe u bënë gati ti binin Shkodrës. Në këto kushte Sulltan Selimi II thirri në Stamboll Progon Dukagjinin dhe e ekzekutoi, i biri i Progonit u vu në krye të lëvizjes. Nën udhëheqjen e tij kryengritësit pasi çliruan Lezhën iu dejtuan Shkodrës dhe Krujës dhe i rrethuan ato kështjella .Rrethimi zgjati për rreth 6 muaj. Në këto kohë Sulltani u lirua nga lufta e Anadollit ndaj nisi shumë ushtarë kundër kryengritësve të cilët u detyruan të tërhiqen. Në regjistrimet e viteve 1529-1536 të dhënat për krahinat e Mirditës, Fandit të Vogël, Fandit të Madh, e Dibrrit nuk qenë të sakta pasi banorët nuk pranuan të paraqiteshin tek eminët osmanë. Më 1560 u hodhën në kryengritje banorët e Pukës, Dibrës dhe ata të Lurës, krahas tyre u bashkuan dhe ata të krahinës së Mirditës, Fandit të Vogël, e të Fandit të Madh si dhe të mjaft fshatrave të maleve të Dukagjinit. Për shuarjen e kësaj kryengritjeje të gjerë Sulltani urdhëroi Sangjakbejtë e Shkodrës, Ohrit, Elbasanit të bashkonin forcat e të sulmonin “rebelët”, siç i quante ai kryengritësit, të shkonin në shpatë të pabindurit, tu merreshin rob gratë dhe fëmijët, pasuritë e tyre të plaçkiteshin ose t’u digjeshin. Masat e rrepta të ndërmarra në vitet 1560-1570 krijuan njëfarë qetësie në sangjakët Shkodër, Ohër e Dukagjin. Në këtë periudhë sipas urdhërit të Sulltan Selimit II u krye regjirtrimi kadastral i tretë në vitin 1571, por sërish banorët vendas nuk u paraqitën ndaj dhe këto regjistrime nuk qenë të sakta, pasi u kryen jo nga vetë banorët po nga njohës të tyre. Nahia e Mirditës me 9 katunde dhe Dibrrit me 7 katunde u hoqën si timare të Spahinjëve, ne Dukagjin e Lezhë dhe iu dhanë si hase Sangjakbeut të Dukagjinit dhe të Shkodrës. Pas mbytjes me gjak të kryengritjeve të viteve 60-70 të shek. 16 turqit mundën të depërtonin dhe në krahinat malore. Depërtimi gradual në këtë etapë të tretë në 1571-1591 në Mirditë, Fand të Vogël, Fand të Madh, Dibërr dhe krahinat e tjera malore fqinje të tyre nuk qe gjë tjetër vecse zëvendësimi i pushtetit të Dukagjinëve me pushtetin qendror të Sulltanit, porse sundimtarët e rinj osmanllinj nuk kishin mundur të vendoseshin plotësosht përderisa nuk kishin arritur të cenonin vetqeverisjen e brendshme të tyre. Në krahinat tona malore nuk u vendos e nuk veproi asnjëherë legjislacioni turk, lidhur me posedimin e pronës. Ajo mbeti si dhe më parë pronë e familjeve dhe e përbashkët e fshatrave sado që në pikëpamje juridike ishte shpallur si pronë “mirie”.
Formimi i Lidhjes së Mirditës
Në fillimin e historisë së tij emri Mirdita e mbante një fshat e një bashkësi e vogël prej disa fshatrash. Vendi ku u krijua ky emërvend ishte i ngushtë, me toka bujqësore të pakëta dhe në pamundësi për zgjerimin e tyre. Zonat përreth, kodrinore e malore si dhe vetë fshati ishin të pabanuara ose pak të banuara. Rrethanat historike të krijuara pas vdekjes së Gjergj Kastriotit u ndjenë me tërë peshën e tyre dhe në malet tona. Turqit nuk lanë formë e mjet pa përdorur që të realizonin kërkesat e tyre nënshtruese, kryengritjet e banorëve të maleve tona u shuan me zjarr e hekur nga pushtuesit gjakatar. Në lëvizjet anti osmane të fundshekullit 15 dhe ato të shek 16 bashkësia fshatare e Mirditës, tash mjaft e zgjeruar, korri suksese e bëri emër. Ajo sa herë u ngritën zonat fqinje i mbështeti me lëvizjet e saj kundër pushtuesit duke i dhënë forcë shtytëse lëvizjeve popullore, kjo i miqësoi banorët e krahinave përqark saj me njëri tjetrin dhe vetë banorët e Mirditës. Lidhja midis fshatrave të ndryshme të kësaj treve, në ato rrethana kur kërkohej nënshtrimi ndaj pushtuesve të huaj, qe domosdoshmëri për vetë egzistencën e këtyre popujllsive, gjë që çoi në kuvendin e burrave të këtyre territoreve, krenë e vegjëli dhe në formimin e “Lidhjes së Mirditës” në vitin 1570. Aty e mbrapa, kryengritjet e banorëve të maleve tona ,qenë më të organizuara e dolën gjithnjë fituese. “Lidhjen e Mirditës” u detyruan ta marrin në konsideratë si miqtë ashtu dhe armiqtë. Vonë në shek. 18 kur pushtuesit osmanë depërtuan edhe në zonat malore me sistemin e bajrakëve, në arealin e Mirditës u krijuan tre bajrakë: i Spaçit, i Oroshit, i Kushnenit që njihen dhe si bajrakët e fisit a të vëllazërisë. Përqark kësaj krahine tre bajrakëshe u krijuan dhe 9 bajrakët të tjerë , ai i Fandit dhe i Dibrrit që hynë më shpejt në lidhje duke formuar kështu Mirditën 5 bajrakshe. Këta jo vetëm pranuan emrin Mirditë por sajuan edhe flamurin e krahinës, një dorë me pesë gishta të hapur, qëndisur me ngjyrë të kuqe në një beze të bardhë, prapa së cilës disku i diellit shpërndan rreze drite, ç’ka do të shprehte një bashkim luftarak të përbërë nga pesë njësi territoriale. Më vonë nga mesi i shek 19 në këtë bashkim u lidhën edhe tre bajrakët e Ohrit ose të Kthellës dhe katër bajrakët e “Malësisë së Lezhës” apo të Zhupës dhe krahina që mbante emrin Mirditë përfshinte territoret e 12 bajrakëve. Për zgjerimin në kaq territore dhe në tërë këta popuj të emrit Mirditë ndikuan dhe dy faktorë të tjerë. Së pari, shtrirja e influencës së Abacisë së Oroshit mbi këto popullsi krejt katolike, veçanërisht nga vitet 40 të shekullit 19 e mbrapa. Së dyti, shtrirja e influencës së derës së Gjonmarkëve, gjithashtu pas viteve 40 të atij shekulli, kur turqit u dhanë pinjojve të asaj dere tituj e grada të larta. Kështu u krijua uniteti krahinor gjeo-politik i Mirditës, me zë të madh në histori, i cili erdhi deri në ditët tona si një bashkim kompakt. Ky unitet zëvendësoi atë të Dukagjinëve që u shpërbë në fillim të shekullit 17.
Mirdita në periudhën e kuvendeve mbarëshqiptare
Nevoja e një lufte mbarëshqiptare për shporrjen e turqve otomanë nga tokat tona nxirrte në plan të parë dhe bashkimin e shqiptarëve për të bashkërenduar përpjekjet në tentativën për realizimin e qëllimit final. Krerët shqiptarë organizuan një kuvend të madh më 7 qershor 1594 në Ndërfandë në të cilin morën pjesë kujdestarët e përgjithshëm të Shqipërisë së Epërme dhe të asaj të poshtme. Në kuvendin e Ndërfandës u hartua projekti i çlirimit të cilin ia drejtuan Papës dhe mbretit të Spanjës përmes delegacionit të përbërë nga Mark e Gjon Gjini vëllezër e krerë të Mirditës, Tomë Plezha nga fshatrat e Malësisë së Lezhës, kalorës në Venedik dhe Nikoll Mekaishit, ipeshkëv i Shqipërisë së Mesme. Në korrik të atij viti, Tomë Plezha u nis për në Venedik me projektin e Ndërfandës, për t’ia dorëzuar përfaqsuesit të Papës, fshehur venedikasve të cilët e shihnin me sy të keq lëvizjen e shqiptarëve, veçanërisht lidhjen e tyre me princërit Europianë. Në shtator të atij viti u nisën për në Romë edhe Mark e Gjon Gjini të shoqëruar nga Nikoll Mekaishi. Mark Gjini nguli këmbë në kërkesat e tij dhe nëpërmjet letrës që i dorëzoi Papës në fillim të vitit 1596, kërkonte armë, e ndihma të tjera veçanërisht lejen e tij që në luftë kundër turqve të merrnin pjesë edhe priftërinjtë e fretrit e atyre anëve pa ra në faj, pasi siç thonte ai “…pjesmarrja papërjashtim në luftë, është siguria për fitoren e plotë mbi turqit”. Por këmbëngulja e Mark Gjinit për të siguruar përkrahje e ndihma nga Papa dhe Princërit katolikë të Europës për zbatimin e projektit të Ndërfandës, ra në vesh të shurdhër.
Në vitet 1601-1602 u mbajt një tjetër Kuvend i madh pranë manastirit të Shën Aleksandrit në Dukagjin. Në këtë kuvend morën pjesë 2656 delegatë nga të gjitha krahinat shqiptare. Kronisti L. Ugolini përmend në kronikat e tij datën e saktë, 15 shkurt 1601, numërin e pjesmarrësve dhe krahinat që përfaqsohen në këtë kuvend. Kronisti L. Ugolini nuk e përmend Mirditën si pjesmarrëse pasi delegatët e saj u grupuan si përfaqsues të një uniteti të gjerë siç ishte ai i Dukagjinit. Turqit të informuar për planet dhe përpjekjet e shqiptarëve për t’u ngritur në luftë për çlirim, mobilizuan ushtri të mëdha dhe i hodhën kundër unitetit të Dukagjinit, në fakt kundër lidhjes së Mirditës, Pukës e Zadrimës të cilat për hir të traditës vazhdonin të quheshin Dukagjin. Ekspeditat osmane, të kombinuara nga Prizreni dhe Shkodra i mbytën me gjak malësitë tona në vitet 1609-1610. Fshatra të tërë në dy anët e rrugës Shkodër-Prizren u rrënuan deri në themele, banorët e të cilave ishin tërhequr në zona më të thella malore. U prish kështu në fakt uniteti i Dukagjinëve që kishte nisur që në mesin e shekullit 16 e, që pas kryengritjeve të viteve 60-70 të atij shekulli nuk egzistonte më.
Nga malet tona ku ishte strehuar që më 1595, Nikoll Mekaishi i shkruan kardinalit të Romës: “Këtu në Shqipëri çdo vit bëhen inkursione të turqve kundër dukagjinasve, ashtu dhe të dukagjinasve kundër turqve, katër sangjakbejlerë grumbulluan një ushtri prej 15000 vetsh, kalorës e këmbësorë dhe i lëshuan mbi këto male ku bënë plaçkitje, djegie, dhe morën shumë robër”. Reaksioni turk i atyre viteve çoi në organizimin e një kryengritjeje të fuqishme të të parëve tanë, të cilët sulmuan ushtritë turke në Dibër, zunë gjithë flamujt e asaj ushtrie e cila la shumë të vrarë e të plagosur në fushën e betejës dhe mjaft plaçkë në duart e kryengritësve. Një pjesë e ushtrisë turke që kishte hyrë në Mat, e informuar për disfatën e pësuar në Dibër, u tërhoq pa hyrë në luftë. Nga malësitë tona ku kishin rrokur armët i madh e i vogël, burrat e mbledhur në Kashnjet lëshuan edhe një thirrje të re, për princërit e Europës, me të cilën kërkonin përveç armëve edhe “ 12 mijë ushtarë të armatosur me pushkë të gjata” për të zaptuar kështjellat e për të shporrur që andej hordhitë e mëdha turke. Këtë radhë, krerët e maleve dërguan për në Venedik Nikoll Bardhin e Zadrimës, por republika e Shën Markut porositi atë dhe delegacionin që kryesonte “Të rrinë në qetësi e në paqe se nuk ishte koha e përshtatshme”. Kështu edhe njëherë, si gjithnjë Venediku i la në fatin e tyre. Megjithë masat që ndërmorën qeveritarët lokalë të sangjaqeve Shkodër, Dukagjin, Ohër për nxjerrjen e taksave, Mirdita nuk i lejoi taksidarët turq të hynin në krahinën e tyre.
Njohja e imuniteteve
Në vitet 1681-82 shtetet europiane si Austria, Polonia dhe Venediku krijuan aleancën anti osmane. Në këtë situatë Turqia u bëri thirrje malësive të Shqipërisë Veriore të marrin pjesë në këtë luftë përkrah saj. Thirrja e sulltanit i vuri në lëvizje krerët e “Lidhjes së Mirditës”. Ata të mbledhur në kuvendin e Shënpalit në shkurt të vitit 1683, pasi nuk gjetën mbështetje tek princët e Europës së Krishterë e as nga Papa, për të organizuar luftën për çlirim, në kushtet e rrethimit, pa ndihmën e askujt, vendosën të lidheshin konvencionalisht me Turqinë. Në atë kuvend u vendos: “Ti shkonin në ndihmë Sulltanit me armët dhe rrobat e tyre me kusht që ata, turqit, të mos i cënonin në venome, besim e armë, të mos i shtrëngonin me pague taksa e me dhanë nizamë”. Mbi këto kushte të konfirmuara nga sulltani, mjaft mirditas u rreshtuan përkrah ushtrive turke në frontin Austro-Turk. Megjithatë mirditasit edhe për një shekull pas marrëveshjes së vitit 1684, nuk iu përgjigjën thirrjeve të sulltanëve të Turqisë për të marrë pjesë në luftrat që organizuan ata brenda Ballkanit apo jashtë tij.
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga lis
outlaw, doja ti pergjigjesha dhe une bjeshkes, por s'ma merr mendja se ia vlen, per arsye se me duket eshte i verbuar nga politika orientale e nuk e di n se nga vjen shqiperi a kushedin???
Krijoni Kontakt