Shën Nifoni, patriarku shqiptar, mik i Gjergj Kastriotit

[Albo]

Nga Moikom Zeqo

Ne fillim te shek. XX eruditi i jashtezakonshem Faik Konica ben nje zbulim: gjen dhe shpall publikisht shqiptaresine e nje patriarku te njohur te Konstandinopojes ne shek.XV. Konica boton nje skice lakonike me nje informacion te ngjeshur. Duke lexuar kete skice mbas nje shekulli kupton sejcili nga ne saktesine e akribine e Konices. Cfare thote ne substance Konica?

Ne fillim, Konica nenvizon se Shqiperia i ka dhene Romes nje Pape: nje princ shqiptar, te quajtur Gjovan Francesko Albani, i cili hipi ne fronin Papal me 1700 nen emrin Klementi XI dhe pontefikoi 21 vjet. Klementi XI eshte ai qe beri dekretin e famshem "Unigenitus", me te cilin denoi heretizmin e Jansenisteve ne 1713. Papa Klementi 11 ka ndikuar dhe ndihmuar ne menyre vendimtare ceshtjen shqiptare dhe per kete subjekt historik dhe kulturor per fat te mire ekzistojne studime dhe libra te tere. Por, ndersa Shqiperia i ka dhene Kishes Katolike Perendimore edhe Pape dhe figura te larta hierarkike, pa harruar dhe nje numer shume te madh martiresh dhe shenjtoresh shqiptare, gje qe eshte theksuar nga shkenca shqiptare dhe e dijetareve te huaj, persa i perket shqiptareve te shquar, qe arriten zenitin e hierarkise se Kishes Lindore, eshte thene pak, per te mos thene aspak.

Konica hedh idene se jo vetem nje patriark me origjine shqiptare ka qene ne krye te Kishes Lindore Boterore, por realisht kane qene shume shqiptare. Per Nifonin Konica mbeshtetet tek nje numer librash historike per perandorine bizantine te shtypura greqisht dhe latinisht. Ai i referohet sidomos nje botimi ne latinisht ne Bon te Gjermanise, te bere prej B.G. NIEBUHR. Ne kete liber ka disa njoftime mbi Nifonin. Gjithashtu Konica permend edhe emrin e nje libri tjeter "Historia politike e Konstadinopojes", pa permendur emrin e autorit dhe vitin e botimit. Cfare kumton Konica? Dokumentet tregojne se Nifoni u be Patriark pas Maksimit. Ne kohen e mbreterimit te Sulltan Mehmet Fatiut, qe pushtoi Konstadinopojen dhe e shndrroi emrin ne Stamboll, me 1454, kane qene 4 Patriarke. I nenti quhet "Maksimi i Dituri", i cili qe Patriark kur vdiq Sulltan Mehmeti. Mbas Mehmetit hipi ne fron me 1481 Sulltan Bajaziti, ne mbreterimin e ketij Sulltani vdiq Maksimi, i cili qe Patriark per 6 vjet rrjesht. Nifoni i zuri vendin Maksimit me 1482 dhe ka qene patriark ndoshta deri ne vitin 1486. Te dhenat qe jep Konica tregojne qarte qe Nifoni kishte lindur ne More, e populluar prej shqiptaresh dhe babai i tij qe "nje fisnik shqiptar i pasur dhe i kulturuar". Qe djale, Nifoni deshironte vetmi dhe i hyri rruges se murgerise. Ai shkoi ne Athos ne Kishen e "Pantakratorit". Ne fillim qe murg dhe pastaj u be prift. Ketu Nifoni jetoi shume vjet kur befas me vdekjen e metropolitit te Selanikut doli e domosdoshme zevendesimi i tij ne kete funksion me Nifonin. Nifoni u be keshtu per disa vite Metropolit i Selanikut. ill pas vdekjes se Patriarkut Maksim, Nifoni arriti kreun e hierarkise me te larte kishtare te ortodoksise.

Konica tregon dhe disa hollesi nga jeta e Nifonit. Ai thote vec te tjerave se nje grek nga Trebezundi i quajtur Amirus, krijoi armiqesi te amdhe kunder Patriarkut shqiptar. Ai krijoi intriga te medha kunder tij. Ai arriti te shkoje deri te Sulltani dhe ta beje me faj Nifonin per nje deshmi te rreme te tre prifterve greke. Sulltani dha udher qe te tre prifterve greke t'u pritej hunda, kurse Nifonin e hoqi nga Patriarkana e Konstandinopojes dhe e deboi. Sulltani dha udher te zgjidhej nje Patriark tjeter dhe keshtu ne krye te Kishes Ortodokse Boterore erdhi kleriku grek, i quajtur Dionis, i cili ksihte qene patriark edhe gjate kohes se Sulltan Mehmetit. Dionisi mbas dy vjetesh u terhoq nga detyra e larte dhe u be murg. Pas Dionisit u zgjodh nje tjeter i quajtur Manas, qe u mbiquajt Maksim dhe ndjejti 6 vjet si Patriark. Po edhe kete e debuan dhe u zgjodh perseri per here te dyte patriark Nifoni, qe qendroi vetem nje vit dhe gjithashtu e perzune. Percaktimin moral dhe intelektual te Nifonit, Konica e karakterizon keshtu : "Nifoni ish burre i leteruar, i mencur, fjalenxehte, e me zakone te qeruara". Kaq thote Konica.

Po c'dihet me teper per Nifonin?

Per nje rastesi te mrekullueshme nje djale i ri, studjoz e me kulture, qe sot ndjek Universitetin e Selanikut, i quajtur Rubens Ruka, ka nje pasion te madh per historine kombetare tonen dhe po mbledh nje koleksion te gravurave dhe pikturave, qe lidhen me Shqiperine ne shekuj.

Eshte pikerisht Rubensi, qe me solli para disa ditesh mua, ne zyren e Muzeut Historik Kombetar nje liber ne greqisht, te botuar ne Athos. Libri eshte botuar me 1995 dhe ka kete titull "Shen Nifoni, patriarku i Konstandinopojes". Libri ka 14$ faqe dhe pervec tekstit studimor ka nje numer te madh fotografish me ngjyra si dhe bardhe e zi te kishave ku ka qene Nifoni, te afreskeve, ku eshte pikturuar figura e tij e shenjteruar, etj. Libri eshte mbeshtetur mbi nje bibliografi prej 62 zerash, qe jane libra dhe studime posacerisht per Nifonin. Ky liber ka te dhena te reja te papritura dhe shume interesante per kete shqiptar te famshem.

Po c'dihet me konkretisht? Eshte e vertete qe ne fillim ai qe murg ne Athos. Pastaj u be prift. Po ku u be konkretisht prif? Duke falenderuar historianin shquar shqiptar Kristo Frasheri, qe eshte nje nga skenderbeologet me te shquar te diteve tona, u njoha me dokumentet, qe vertetojne se Nifoni eshte bere prift pikerisht ne Kruje, pas ardhjes se Skenderbeut me 1446. Ai ka pasur marrdhenie dhe lidhje te ngushta me Skenderbeun.

Fan Noli, na thote qarte, qe disa figura kishtare te Krujes, qe kane perfaqesuar ne dokumentet e kancelerise Gjon Kastriotin, por edhe djalin e tij, Skenderbeun, me Vatikanin dhe Venedikun, kane qene prifterinj te ritit ortodoks, te ksihes bizantine. Fan Noli thote qartesisht se edhe Skenderbeu i ka takuar ritit kishtar lindor, por te atij formacioni, qe ka qene i lidhur me Romen Katolike. Kjo eshte nje dukuri tipike e kohes. Ky eshte nje problem i zgjidhur shkencerisht nga Fan Noli dhe nuk krijon asnje kontradikte konceptuale apo dhe kishtare me faktin se kryeheroi shqiptar u lidh ngushte me Romen Katolike dhe arriti te behet "Atlet i Krishtit" duke mbrojtur si askush ne bote krishterimin evropiano-perendimor. Sa kohe ka ndenjur Nifoni si prift te Skenderbeu? Kur u largua nga Kruja dhe pse? A i ka ruajtur lidhet Nifoni me Skenderbeun? Faktet tregojne, qe Nifoni ka qene nje kishtar i rendesishem i Krujes skenderbejane, dhe asnjehere nuk e ka harruar miqesine dhe lidhjen e tij me Skenderbeun. Ne librin greqisht kushtuar Nifonit, ne faqen 124 eshte botuar dhe harta e levizjeve te Nifonit ne pikat e ndryshme gjeografike te Ballkanit. Aty duket qarte qe Nifoni ka levizur se pari nga Moreja ne qytetin e Artes dhe menjehere pas Artes ka kaluar ne rrethinat e Durresit dhe eshte vendosur ne Kruje, ku eshte shuguruar prift. Pas Krujes ka shkuar ne Oher dhe me pas ne qytetin e Manastirit, per te shkuar ne Bukuresht, ne Andrionopoje dhe ne Konstandinopoje. Nga Konstandinopoja ka levizur ne qytetin Sozopull te Bullgarise dhe pastaj perseri ne Gadishullin e Athosit. Ne kete liber botohet dhe nje harte ku tregohen tre udhetime ne kohe te ndryshme te Nifonit, dhe konkretisht vendosjen e tij ne kishen "Pantakrator", ne manastirin "Laura e Madhe" si dhe ne manastirin e "Shen Anes" dhe ate te "Shen Dionisit".

Nifoni ka vdekur ne Athos, ku gjendet dhe reliktuari i tij. Ne shume kisha jane pikturuar afreske me figuren e Nifonit. Ato e tregojne Nifonin duke mbajtur ne doren e majte Biblen e Shenjte dhe me doren e djathte me gjestin e bekimit. Keto afreske jane te shumta dhe perbejne nje koleksion shume te rendesishem te nje personazhi te shquar shqiptar te shek.XV.ajo qe me terhoqi vemendjen posacerisht eshte se ne qelen e Nifonit ku ndodhet dhe biblioteka e tij, ekziston nje portret i Gjergj Kastriot Skenderbeut. Ky portret eshte botuar ne faqen 29 te librit dhe e parqet Skenderbeun ne profil me nje mjeker te gjate dhe te perdredhur, me perkrenaren e tij me koke dhie dhe me e habiteshmja eshte se ky portret ne forme ikone ka te shenuar shqip, me germa latine, mbishkrimin "SKENDERBEU- KASTRIOTI". Ky eshte nje portret qe se kemi hasur deri me sot ne koleksionin skenderbejan te pikturave. Kush e ka pikturuar kete protret? Padyshim artisti ka qene shqiptar dhe e ka nenshkruar me nje shqipe te kulluar emrine Heroit. Te terheq vemendjen fakti se emri i Heroit nuk eshte shkruar me germa greke. Artisti qe e ka bere portretin e ka vendosur ne Biblioteken e Nifonit, gje qe tregon sakte se ai e ka ditur se Nifoni ka qene prift ne Krujen e Skenderbeut. Kjo verteton tere dokumentet rreth kesaj nyje historike. Ne pjesen e siperme te portretit eshte dhe nje portret me i vogel ne miniature, qe tregon fytyren e nje burri. Mesojme se ky eshte portreti i nje kryengritesi grek te quajtur Riga Velenshtiliu, i cili eshte nga figurat me te medha ballkanike te clirimit te popujve te gadishullit nga sundimi turk. Riga ka udhehequr organizaten e njohur kryengritese me emrin "Shoqeria e Miqve", qe eshte ndihmuar edhe prej shqiptarit Ali Pashe Tepelena. Madje ekziston edhe nje dokument, qe kjo organizate aspironte nje federate te shteteve te popujve t cliruar te Ballkanit, duke i bere nje propozim konkret se n.q.se Ali Pashe Tepelena do te pagezohej i krishtere do ta zgjidhnin ne fronin e Konstandinit te Madh. Riga eshte autor i himnit luftarak drejtuar popujve ballkanas ky hymn ka edhe keto vargje :

Shqiptare dhe bullgare

Serbe dhe greke

Banore te ishujve dhe te sterese

Me nje vrull te perbashket

Per liri

Te c'veshim shpatat

Vetekuptohet qe portreti ne minitura i Rigas parakupton thelbin e hymnit te mesiperm. Dihet se me vone "Shoqeria e Miqve" e degjeneroi idene e lirise se vertete ne te ashtuquajturen "Megali idea", qe pati per baze krijimin e shtetit grek ne permasat e perandorise bizantine, ide absurde kjo dhe e parealizueshme. Por eshte pikerisht portreti i Rigas, qe na ndihmon per te datuar afersisht kohen e berjes se piktures se Skenderbeut. Kjo pikture duhet t'i takoje fundit te shekullit XVIII ose fillimit te shekullit XIX.

Le te kthehemi te Nifoni. Ky patriark shqiptar ka lene doreshkrime te tij me karakter teologjik qe s'jane botuar ende. Eshte rasti qe te behen kerkime shkencore rreth figures se Nifonit dhe sidomos lidhjeve te tij me shqiptaret dhe Gjergj Kasriot Skenderbeun. Amen!

[Seminarist]

Bravo, po he Albo se keshtu ka lezet!

Per Nifonin une kam degjuar prej mesuesve te mi, nuk me kujtohet ne eshte i njejti, por di qe ishte diku nga Saranda, edhe sot eshte shenjtor. Mesuesi fliste plote zjarr e respekt per te...(ne disa raste). Une do te mundohem te gjej ndonje gje rreth tij!

[Seminarist]

Se mos harroj, Patriarku i fundit shqiptar (arvanitas) i konstandinopojes ka qene Athenagora, bashkekohes i papa Pal VI ne vitet 60 te shekullit te kaluar. Ky ka qene edhe nga patriket e pare qe mori nismen e rishikimit te gjendjes se te dyjave Kishave, lindore edhe perendimore, duke arrite ne bashkepunim me papen, te cilin e takoi ne Jerusalem (takimi pare prej shekujsh midis nje primati te romes me ate te Konstandinopojes), ku edhe firmosen heqjen e anathemizimeve te te dyjave Kishave prej kohes se Skizmes, edhe premtuan per nje bashkepunim me te gjere ne bashkim.

[Albo]

Miku i afert i Gjergj Kastriot Skenderbeut

Nga Moikom Zeqo

Ne fillim te shek. XX eruditi i jashtezakonshem Faik Konica ben nje zbulim: gjen dhe shpall publikisht shqiptaresine e nje patriarku te njohur te Konstandinopojes ne shek.XV. Konica boton nje skice lakonike me nje informacion te ngjeshur. Duke lexuar kete skice mbas nje shekulli kupton sejcili nga ne saktesine e akribine e Konices. Cfare thote ne substance Konica?

Ne fillim, Konica nenvizon se Shqiperia i ka dhene Romes nje Pape: nje princ shqiptar, te quajtur Gjovan Francesko Albani, i cili hipi ne fronin Papal me 1700 nen emrin Klementi XI dhe pontefikoi 21 vjet. Klementi XI eshte ai qe beri dekretin e famshem "Unigenitus", me te cilin denoi heretizmin e Jansenisteve ne 1713. Papa Klementi 11 ka ndikuar dhe ndihmuar ne menyre vendimtare ceshtjen shqiptare dhe per kete subjekt historik dhe kulturor per fat te mire ekzistojne studime dhe libra te tere. Por, ndersa Shqiperia i ka dhene Kishes Katolike Perendimore edhe Pape dhe figura te larta hierarkike, pa harruar dhe nje numer shume te madh martiresh dhe shenjtoresh shqiptare, gje qe eshte theksuar nga shkenca shqiptare dhe e dijetareve te huaj, persa i perket shqiptareve te shquar, qe arriten zenitin e hierarkise se Kishes Lindore, eshte thene pak, per te mos thene aspak.

Konica hedh idene se jo vetem nje patriark me origjine shqiptare ka qene ne krye te Kishes Lindore Boterore, por realisht kane qene shume shqiptare. Per Nifonin Konica mbeshtetet tek nje numer librash historike per perandorine bizantine te shtypura greqisht dhe latinisht. Ai i referohet sidomos nje botimi ne latinisht ne Bon te Gjermanise, te bere prej B.G. NIEBUHR. Ne kete liber ka disa njoftime mbi Nifonin. Gjithashtu Konica permend edhe emrin e nje libri tjeter "Historia politike e Konstadinopojes", pa permendur emrin e autorit dhe vitin e botimit. Cfare kumton Konica? Dokumentet tregojne se Nifoni u be Patriark pas Maksimit. Ne kohen e mbreterimit te Sulltan Mehmet Fatiut, qe pushtoi Konstadinopojen dhe e shndrroi emrin ne Stamboll, me 1454, kane qene 4 Patriarke. I nenti quhet "Maksimi i Dituri", i cili qe Patriark kur vdiq Sulltan Mehmeti. Mbas Mehmetit hipi ne fron me 1481 Sulltan Bajaziti, ne mbreterimin e ketij Sulltani vdiq Maksimi, i cili qe Patriark per 6 vjet rrjesht. Nifoni i zuri vendin Maksimit me 1482 dhe ka qene patriark ndoshta deri ne vitin 1486. Te dhenat qe jep Konica tregojne qarte qe Nifoni kishte lindur ne More, e populluar prej shqiptaresh dhe babai i tij qe "nje fisnik shqiptar i pasur dhe i kulturuar". Qe djale, Nifoni deshironte vetmi dhe i hyri rruges se murgerise. Ai shkoi ne Athos ne Kishen e "Pantakratorit". Ne fillim qe murg dhe pastaj u be prift. Ketu Nifoni jetoi shume vjet kur befas me vdekjen e metropolitit te Selanikut doli e domosdoshme zevendesimi i tij ne kete funksion me Nifonin. Nifoni u be keshtu per disa vite Metropolit i Selanikut. ill pas vdekjes se Patriarkut Maksim, Nifoni arriti kreun e hierarkise me te larte kishtare te ortodoksise.

Konica tregon dhe disa hollesi nga jeta e Nifonit. Ai thote vec te tjerave se nje grek nga Trebezundi i quajtur Amirus, krijoi armiqesi te amdhe kunder Patriarkut shqiptar. Ai krijoi intriga te medha kunder tij. Ai arriti te shkoje deri te Sulltani dhe ta beje me faj Nifonin per nje deshmi te rreme te tre prifterve greke. Sulltani dha udher qe te tre prifterve greke t'u pritej hunda, kurse Nifonin e hoqi nga Patriarkana e Konstandinopojes dhe e deboi. Sulltani dha udher te zgjidhej nje Patriark tjeter dhe keshtu ne krye te Kishes Ortodokse Boterore erdhi kleriku grek, i quajtur Dionis, i cili ksihte qene patriark edhe gjate kohes se Sulltan Mehmetit. Dionisi mbas dy vjetesh u terhoq nga detyra e larte dhe u be murg. Pas Dionisit u zgjodh nje tjeter i quajtur Manas, qe u mbiquajt Maksim dhe ndjejti 6 vjet si Patriark. Po edhe kete e debuan dhe u zgjodh perseri per here te dyte patriark Nifoni, qe qendroi vetem nje vit dhe gjithashtu e perzune. Percaktimin moral dhe intelektual te Nifonit, Konica e karakterizon keshtu : "Nifoni ish burre i leteruar, i mencur, fjalenxehte, e me zakone te qeruara". Kaq thote Konica.

Po c'dihet me teper per Nifonin?

Per nje rastesi te mrekullueshme nje djale i ri, studjoz e me kulture, qe sot ndjek Universitetin e Selanikut, i quajtur Rubens Ruka, ka nje pasion te madh per historine kombetare tonen dhe po mbledh nje koleksion te gravurave dhe pikturave, qe lidhen me Shqiperine ne shekuj.

Eshte pikerisht Rubensi, qe me solli para disa ditesh mua, ne zyren e Muzeut Historik Kombetar nje liber ne greqisht, te botuar ne Athos. Libri eshte botuar me 1995 dhe ka kete titull "Shen Nifoni, patriarku i Konstandinopojes". Libri ka 14$ faqe dhe pervec tekstit studimor ka nje numer te madh fotografish me ngjyra si dhe bardhe e zi te kishave ku ka qene Nifoni, te afreskeve, ku eshte pikturuar figura e tij e shenjteruar, etj. Libri eshte mbeshtetur mbi nje bibliografi prej 62 zerash, qe jane libra dhe studime posacerisht per Nifonin. Ky liber ka te dhena te reja te papritura dhe shume interesante per kete shqiptar te famshem.

Po c'dihet me konkretisht? Eshte e vertete qe ne fillim ai qe murg ne Athos. Pastaj u be prift. Po ku u be konkretisht prif? Duke falenderuar historianin shquar shqiptar Kristo Frasheri, qe eshte nje nga skenderbeologet me te shquar te diteve tona, u njoha me dokumentet, qe vertetojne se Nifoni eshte bere prift pikerisht ne Kruje, pas ardhjes se Skenderbeut me 1446. Ai ka pasur marrdhenie dhe lidhje te ngushta me Skenderbeun.

Fan Noli, na thote qarte, qe disa figura kishtare te Krujes, qe kane perfaqesuar ne dokumentet e kancelerise Gjon Kastriotin, por edhe djalin e tij, Skenderbeun, me Vatikanin dhe Venedikun, kane qene prifterinj te ritit ortodoks, te ksihes bizantine. Fan Noli thote qartesisht se edhe Skenderbeu i ka takuar ritit kishtar lindor, por te atij formacioni, qe ka qene i lidhur me Romen Katolike. Kjo eshte nje dukuri tipike e kohes. Ky eshte nje problem i zgjidhur shkencerisht nga Fan Noli dhe nuk krijon asnje kontradikte konceptuale apo dhe kishtare me faktin se kryeheroi shqiptar u lidh ngushte me Romen Katolike dhe arriti te behet "Atlet i Krishtit" duke mbrojtur si askush ne bote krishterimin evropiano-perendimor. Sa kohe ka ndenjur Nifoni si prift te Skenderbeu? Kur u largua nga Kruja dhe pse? A i ka ruajtur lidhet Nifoni me Skenderbeun? Faktet tregojne, qe Nifoni ka qene nje kishtar i rendesishem i Krujes skenderbejane, dhe asnjehere nuk e ka harruar miqesine dhe lidhjen e tij me Skenderbeun. Ne librin greqisht kushtuar Nifonit, ne faqen 124 eshte botuar dhe harta e levizjeve te Nifonit ne pikat e ndryshme gjeografike te Ballkanit. Aty duket qarte qe Nifoni ka levizur se pari nga Moreja ne qytetin e Artes dhe menjehere pas Artes ka kaluar ne rrethinat e Durresit dhe eshte vendosur ne Kruje, ku eshte shuguruar prift. Pas Krujes ka shkuar ne Oher dhe me pas ne qytetin e Manastirit, per te shkuar ne Bukuresht, ne Andrionopoje dhe ne Konstandinopoje. Nga Konstandinopoja ka levizur ne qytetin Sozopull te Bullgarise dhe pastaj perseri ne Gadishullin e Athosit. Ne kete liber botohet dhe nje harte ku tregohen tre udhetime ne kohe te ndryshme te Nifonit, dhe konkretisht vendosjen e tij ne kishen "Pantakrator", ne manastirin "Laura e Madhe" si dhe ne manastirin e "Shen Anes" dhe ate te "Shen Dionisit".

Nifoni ka vdekur ne Athos, ku gjendet dhe reliktuari i tij. Ne shume kisha jane pikturuar afreske me figuren e Nifonit. Ato e tregojne Nifonin duke mbajtur ne doren e majte Biblen e Shenjte dhe me doren e djathte me gjestin e bekimit. Keto afreske jane te shumta dhe perbejne nje koleksion shume te rendesishem te nje personazhi te shquar shqiptar te shek.XV.ajo qe me terhoqi vemendjen posacerisht eshte se ne qelen e Nifonit ku ndodhet dhe biblioteka e tij, ekziston nje portret i Gjergj Kastriot Skenderbeut. Ky portret eshte botuar ne faqen 29 te librit dhe e parqet Skenderbeun ne profil me nje mjeker te gjate dhe te perdredhur, me perkrenaren e tij me koke dhie dhe me e habiteshmja eshte se ky portret ne forme ikone ka te shenuar shqip, me germa latine, mbishkrimin "SKENDERBEU- KASTRIOTI". Ky eshte nje portret qe se kemi hasur deri me sot ne koleksionin skenderbejan te pikturave. Kush e ka pikturuar kete protret? Padyshim artisti ka qene shqiptar dhe e ka nenshkruar me nje shqipe te kulluar emrine Heroit. Te terheq vemendjen fakti se emri i Heroit nuk eshte shkruar me germa greke. Artisti qe e ka bere portretin e ka vendosur ne Biblioteken e Nifonit, gje qe tregon sakte se ai e ka ditur se Nifoni ka qene prift ne Krujen e Skenderbeut. Kjo verteton tere dokumentet rreth kesaj nyje historike. Ne pjesen e siperme te portretit eshte dhe nje portret me i vogel ne miniature, qe tregon fytyren e nje burri. Mesojme se ky eshte portreti i nje kryengritesi grek te quajtur Riga Velenshtiliu, i cili eshte nga figurat me te medha ballkanike te clirimit te popujve te gadishullit nga sundimi turk. Riga ka udhehequr organizaten e njohur kryengritese me emrin "Shoqeria e Miqve", qe eshte ndihmuar edhe prej shqiptarit Ali Pashe Tepelena. Madje ekziston edhe nje dokument, qe kjo organizate aspironte nje federate te shteteve te popujve t cliruar te Ballkanit, duke i bere nje propozim konkret se n.q.se Ali Pashe Tepelena do te pagezohej i krishtere do ta zgjidhnin ne fronin e Konstandinit te Madh. Riga eshte autor i himnit luftarak drejtuar popujve ballkanas ky hymn ka edhe keto vargje :

Shqiptare dhe bullgare

Serbe dhe greke

Banore te ishujve dhe te sterese

Me nje vrull te perbashket

Per liri

Te c'veshim shpatat

Vetekuptohet qe portreti ne minitura i Rigas parakupton thelbin e hymnit te mesiperm. Dihet se me vone "Shoqeria e Miqve" e degjeneroi idene e lirise se vertete ne te ashtuquajturen "Megali idea", qe pati per baze krijimin e shtetit grek ne permasat e perandorise bizantine, ide absurde kjo dhe e parealizueshme. Por eshte pikerisht portreti i Rigas, qe na ndihmon per te datuar afersisht kohen e berjes se piktures se Skenderbeut. Kjo pikture duhet t'i takoje fundit te shekullit XVIII ose fillimit te shekullit XIX.

Le te kthehemi te Nifoni. Ky patriark shqiptar ka lene doreshkrime te tij me karakter teologjik qe s'jane botuar ende. Eshte rasti qe te behen kerkime shkencore rreth figures se Nifonit dhe sidomos lidhjeve te tij me shqiptaret dhe Gjergj Kasriot Skenderbeun. Amen!

[Albo]

Shën Nifoni në oborrin e Skënderbeut

Dr. Aurel PLASARI.

Prania e Nifonit, njërit prej etërve në zë të Kishës lindore, në Oborrin e Skënderbeut ka mbetur pa u hulumtuar sa duhet. Ndër ata që janë marrë me historinë e Shqipërisë, i pari që e ka nxjerrë në dukje këtë prani ka qenë Nicolae Jorga në veprat e tij Histori e shteteve ballkanike (Paris 1925)1 dhe Histori e Kishës rumune (Bukuresht 1928)2, mandej Dhimitër Beduli në një diskutim sado të shkurtër (tri faqesh) në Konferencën e Dytë të Studimeve Albanologjike (Tiranë 1968)3. Në një shënim me titull Një patrik shqiptar në shek. XV ka pasë shkruar diçka për të edhe Faik Konica, me të dhëna nga një Histori politike dhe patrikore e Stambollit, botuar në Bon prej B.G. Niebuhr‑it4. Por Konica nuk e vinte re praninë e Nifonit në Oborrin e Skënderbeut, madje çuditërisht, pa ditur as vitet e patriarkisë së tij, i hamendonte ato5.

Si burim dore së parë për jetën dhe veprimtarinë e Shën Nifonit shërben Jeta dhe punët e Shenjtërisë së tij atit tonë Nifon, patriark i Carigradit [Kostandinopojës]. E njohur shkurt si Jeta e Shën Nifonit, ajo u shkrua në shek. XVI nga kryeigumeni Gavriil, që ishte protos i Malit të Shenjtë (Athos) dhe e kishte shoqëruar Nifonin në udhëtimin e tij në Hungrovllahi6. E shkruar me gjasë mes viteve 1517‑1521, në greqishte, Jeta e Shën Nifonit u riprodhua e dorëshkruar duke u përkthyer edhe në sllavonishte dhe rumanishte7. Dorëshkrimin në greqishte e botoi Nikodim Agjioriti në Venedik, më 1803. Por Jeta njohu edhe shumë botime rumune, mbasi me të quhet që e zë fillin historiografia e Hungrovllahisë8.

Të dhënat më të rëndësishme për prejardhjen e Nifonit mësohen prej Jetës: "Të atin e Shën Nifonit e quanin Manuil, por e thërrisnin me nofkën Harip, ndërsa të ëmën ia quanin Maria. Ishte dere së madhe dhe fisi bujar, të njohur për pasurinë dhe zulmën dhe për punë të mira në vendin e Dalmacisë. Ndonëse ishte ai vetë shërbyes besnik në oborrin e Gjorgjit zot i Dalmacisë dhe kujdestar i fëmijëve të shtëpisë, u kallëzua nga Manuil Hlapeni, që e kishte këtë emër prej fisit të tij, i cili e futi në burg dhe deshi ta prishte. Por Perëndia e kurseu me ndërmjetësinë e zonjës Irina nga visi i Dalmacisë, se e dërgoi ajo fshehurazi me libra te një vëlla i saj të cilit i thoshin Toma voevod i ishullit të Peloponezit. Sapo që e pa, sunduesi e priti menjëherë me nderime të mëdha dhe kështu shpëtoi nga vdekja. Në atë vend atëherë Manuili mori për grua një zonjë që e quanin Maria, bijë bujarësh të mëdhenj, dhe me të bëri dy djem dhe një vajzë. Por ai vetë vdiq mbas kësaj"9. Gjeorgji i këtushëm nuk është veçse Brankovici (1482‑1486). Manuil Hlapeni denoncues duhet të vijë prej sunduesit maqedon me të njëjtin mbiemër. Zonja Irenë, që e ka shpëtuar, është Irenë Kantakuzina prej Semendrie, kurse i vëllai "Toma voevod i ishullit të Peloponezit" është Toma Kantakuzeni, despoti i Moresë, që u dëbua prej sulltan Mehmetit II.

Po aty mësohet edhe për formimin e Nifonit, që atëherë quhej ende Nikollë: "Djalin e madh zonja e dha te sunduesi që të shërbente, ndërsa Nikollën e shpuri te një mësues që të nxente shkrim e këndim. Nikolla kishte dhanti të madhe për mësim, sepse shpejt i kaloi të gjithë bashkënxënësit e tij. Ia kaloi edhe një murgu që quhej Joasaf, mësues dhe kujdestar, dhe prej tij veshi edhe petkat murgore dhe u quajt Nifon. Duke dëgjuar për at Zaharian prej qytetit të Artës, që dinte shkrim e këndim greqisht dhe sllavonisht dhe që kishte ardhur nga Svetagora [Mali i Shenjtë], prej manastirit të Vatopedit, erdhi tek ai dhe ky e bëri murg të përkryer. Metropoliti i Artës e bëri djakon duke e hirotonisur i lumi dhe i madhi Nikodim, patriark i Justinianës së Parë dhe i gjithë bullgarëve dhe i serbëve dhe i Arbërisë dhe i viseve të tjera, të cilin e pati thirrur qeverisësi i qytetit të Linardisë nga Carigradi [Kostandinopoja] në vendin e Ohrisë në Justinianën e Parë"10. Këtu "qeverisësi i qytetit të Linardisë" duhet të jetë Leonard Tocco. "Linardia" ‑ qyteti i Artës.

Po simbas Jetës, Zaharia me nxënësin e tij të ri dhe murgj të tjerë për t'u ikur turqve u strehuan për një kohë në Arbëri, në Oborrin e Skënderbeut: "Dhe Zaharia me Nifonin, si ndenjën pak kohë atje [në Ohri], deshën të venin në vendin e Askulunit [ose Askalonit] edhe me ta u bashkuan shumë të tjerë. Dhe u nisën nga Justiniana disa nga stereja, të tjerë me anije dhe mbërritën në një qytet me emrin Draç [Durrës], që është në vendin e Askulunit dhe së andejmi u ngjitën në qytetin e Krujës, që është prej Draçit rreth 6 milje. Edhe vajtën te Gjergji qeveritar i Arbërisë, që i thoshin Skënderbe, dhe i pranoi ai me gëzim të madh e me dashuri, sepse edhe më parë kishte dëgjuar për jetën e tyre, që ta ketë [Zaharian] at shpirtëror dhe mësues dhe edukues për të gjithë njerëzit dhe përftues të shpëtimit të të gjithëve, ndërsa Nifonin, me bekimin e kryehiereut të qytetit të Krujës, e bëri prift atje, duke e hirotonisur si edhe vetë kryehiereun i lumi patrik Nikodim"11. "Jo mbas shumë kohe u ngritën turqit nga Lindja dhe pushtuan të gjitha viset nga Perëndimi, pikërisht deri në detin e Oqeanit dhe deri në Arbëri edhe gjithçka që gjenin e thernin, e plaçkisnin dhe e digjnin. Ndaj njerëzit iknin nga të mundnin. Ndërsa etërit e lumë [Zaharia dhe Nifoni] lanë Arbërinë dhe erdhën së rishti në qytetin e madh të Ohrisë"12. "Si vdiq Nikodimi i Justinianës, at Zaharia u bë me pahir patrik i të gjithë bullgarëve, serbëve, arbërve dhe viseve të tjera [...] por perandori turk e hoqi nga froni, ndaj dhe Zaharia e la fronin dhe vajti në Carigrad [Kostandinopojë] së toku me birin e tij shpirtëror Nifon"13.

E gjitha kjo situatë paraqet interes për të përplotësuar kontekstin religjioz‑politik të qëndresës kundërosmane të Skënderbeut. Në mënyrë të posaçme, rolin e faktorit kishtar ortodoks në organizimin nga ana e tij të kësaj qëndrese. Situata në fjalë integrohet në lidhjet e njohura të Kastriotëve me Malin e Shenjtë (Athos), për shembull me manastirin e Hilandarit aty, të cilit Ivan/Jovan Kastrioti me djemtë e tij Stanisha, Reposh, Kostandin dhe Gjergj i patën dhuruar më 1426 katundet e Radostushës dhe Trebishtit14. Po "Ivan/Jovan Kastriotit" dhe bijve të tij Reposh, Kostandin dhe Gjergj igumeni i manastirit të Hilandarit u pati shitur disa vjet më vonë "Pirgun e Shën Gjergjit" për "gjashtëdhjetë fiorinta"15. Po në këtë kontekst, të lidhjeve me Malin e Shenjtë, do lexuar edhe dëshmia e Muzakës se "Reposhi i sipërthënë bëri jetë të shenjtë dhe vajti në malin e Sinait dhe u bë murg dhe atje vdiq"16. Mandej fakti që po ky Reposh u varros në narteksin e kishës së Hilandarit17. Po kujtoj edhe një herë që Noli ka mbrojtur mendimin se Ivan/Jovan Kastrioti ka qenë "ortodoks grek" [angl. "a Greek Orthodox"] prej vitit 1419 deri më 1426 si "aleat i Stefan Lazarevicit të Serbisë"18. Ducellier‑i nuk ka nguruar ta pohojë se Kastriotët "janë me siguri ende ortodoksë në shek. XV"19. Tani së fundi edhe Petta e thotë shtjellimisht se "Kastriotët ishin historikisht të lidhur me Kishën ortodokse"20. Prania në Oborrin e Skënderbeut e (Shën) Nifonit dhe Zaharias përforcon edhe dëshminë e Mauro Orbinit sa përket ortodoksizmin e Skënderbeut. Në Mbretëria e sllavëve sot gabimisht të quajtur skiavonë (1601) Orbini tregon episodin në të cilin Giovanni di Capistrano‑ja, legat i Papës për organizimin e kryqëzatës, përpiqej t'i mbushte mendjen Skënderbeut që të bëhej katolik. Kastrioti i përgjigjej kështu: "Unë kam jetuar nëntëdhjetë vjet [sic] me këtë mendje, që prej më të mëdhenjve qysh fëmijë në shpirtin tim m'u pat mbresuar; dhe populli im, ndonëse kam qenë fatkeq, më ka mbajtur gjithnjë për të dijshëm; tani ti do të doje që, kur të më shohin të ndërruar, të pandehin se unë, i rënduar nga vitet, e paskam humbur mendjen dhe, si thuhet në gjuhë popullore, qenkam bërë matuf; unë më parë lë jetën time, se të ndahem nga traditat e paraardhësve të mij"21.

Kjo prani në Oborrin e Skënderbeut e Zaharias dhe (Shën) Nifonit, dhe sidomos caktimi prej tij i Zaharias si "at shpirtëror dhe mësues dhe edukues për të gjithë njerëzit dhe përftues i shpëtimit të të gjithëve" dhe bërja e Nifonit prift "me bekimin e kryehiereut të Krujës", sqarojnë diçka më shumë nga situata e qytetit ku Skënderbeu kishte rezidencën e tij politike dhe ushtarake. Ajo i shtohet edhe pranisë në qytet të "kryepriftit të Krujës" të quajtur Stefan. I dërguar ambasador prej Skënderbeut pranë mbretit të Napolit për të lidhur me mbretin Alfons traktatin e vitit 1451, at Stefani e nënshkruante atë me shkronja greqishte22. Vjen kështu i saktë interpretimi i Marinescu‑t që e sheh këtë akt si dëshmi të "ortodoksisë së tij [kryepriftit të Krujës] dhe të asaj të zotëruesit të Krujës"23. Ajo ndihmon të kuptohet edhe përse, me dokumentin e 5 marsit 1453 oficeri i Zyrës së Thesarit të Aragonës, një Pere Bernat, urdhërohej t'i paguante një rrogë të dyfishtë priftit "Helia de Villiza", kapelan i dioqezës së Krujës. I ngarkuar për të celebruar meshët për "ushtarët e mbretit", at Ilia kishte kërkuar shtimin e rrogës sepse kishte nevojë për një ndihmës, një djakon. Në Krujë nuk e gjente dot një të tillë, mbasi aty "... nuk kishte as priftërinj, as djakonë latinë [katolikë]"24. Si e ka vënë re Marinescu: "Do të ishte kjo edhe një provë më shumë se popullsia e qytetit [të Krujës], kryepeshkopi Stefan i përmendur më 1451 dhe Skënderbeu ndodheshin në dëgjesën e Kishës ortodokse"25. Tani nga "historia" e Zaharias dhe Nifonit kuptohet që Kruja ishte, ende në shek XV, episkopatë ortodokse me një episkop të sajin dhe se nuk ishte shufragane e Metropolisë së Durrësit, sikundër është pohuar shpesh, por varej nga Kryepiskopata e Ohrisë26. Jorga e ka shënuar shtjellimisht këtë duke folur për Nifonin: "Mandej ai vajti në Oborrin e të famshmit Skënderbe, mbrojtësi i krishterimit në Arbërinë e lirë, e cila varej [kishërisht, A.P.] po prej Ohrisë"27.

Mbetet për t'u diskutuar, në këtë mes, prejardhja Nifonit. Duke ngulmuar në përkatësinë e tij "shqiptare", Konica shkruante: "Nifoni kish lindur në Moré, e cila ahere ish e populluar prej shqiptarësh, sot më të shumët të grekësuar. E ëma e Nifonit ish "një zonjë greke fisnike", i ati "një oxhak shqiptar". Gjetiu, në një shkrim që duket i një auktori tjatër, shohim se i ati "ish një shqiptar i pasur e i letruar"28. Në Histori e Kishës rumune Jorga e ka bërë Nifonin "shqiptaro‑serb nga i ati dhe grek nga e ëma"29. Ndërsa në Histori e shteteve ballkanike (1925) shënonte se edhe Zaharia mund të ishte arbër, ndërsa ka qenë sllav Gavriili, shkruesi i Jetës, "se përndryshe nuk do të kishte ngulmuar mbi prejardhjen sllave të Nifonit"30. Historiani P. Nasturel i ka mëshuar më shumë prejardhjes së tij shqiptare31. E ka mbështetur këtë edhe Beduli, jo vetëm për Nifonin, por edhe Zaharian, duke shtuar argumentin: "po të kemi parasysh se u ngarkua me misionin e atit shpirtëror gjatë qëndrimit të tij në Krujë, mision i cili kërkonte të dije gjuhën e popullit për ta kryer"32.

As prej Jetës së shkruar prej Gavriilit, as prej teksteve të ndjekësve të tij, nuk del koha e mbërritjes në Arbëri (Krujë) e Zaharias dhe Nifonit. Dhe as ajo e largimit të tyre së andejmi. Por, duke llogaritur që Nifoni ishte lindur rreth vitit 1434 dhe, kur vinte në Arbëri, ishte nxënës i Zaharia Artiotit dhe qe bërë murg me emrin e ri Nifon, madje Skënderbeu "edhe më parë kishte dëgjuar për jetën e tyre", ardhja e tyre në Arbëri mund të vendoset padyshim mbas rënies së Kostandinopojës më 1453, kur Skënderbeu kishte korrur disa fitore kundër osmanëve dhe mund të flitet për "Arbërinë e lirë". Por ndoshta edhe rreth vitit 1458, sikurse e ka menduar Moisescu33 dhe, mbas tij, Beduli34. Nga ana tjetër, largimi i tyre nga Kruja (dhe Arbëria) duket të lidhet padyshim me vitin 1466, përkatësisht me fushatën e atij viti në Arbëri të Mehmetit II. Me atë fushatë sulltani mbërriti të delte deri në brigjet e detit Adriatik. Para ushtrive të tilla rrënimtare, Zaharia dhe Nifoni, si dhe "shumë të tjerët" e bashkuar me ta, janë detyruar të largoheshin nga Kruja dhe të strehoheshin në qytetin e Ohrisë, në manastirin e Shën Mërisë.

Mbas vdekjes së mësuesit të tij Zaharia, Nifoni e kërkoi ngushëllimin shpirtëror duke kthyer së rishti në manastiret e Malit Athos35. Qëndroi për një kohë në manastirin Kutlumus, në Lavrën e Madhe. Mandej në manastirin Dionisiu. Së andejmi u thirr të shërbente si Metropolit i Thesalonikës, në vitin 1483. Mbas një shërbimi trevjeçar në fronin episkopal, më 1486 u zgjodh Patriark ekumenik i Kostandinopojës36. Por qyteti i Kostandinit të Madh ishte tanimë kryeqytet i osmanëve dhe jeta e të krishterëve, përkatësisht e barinjve të tyre shpirtërorë, vështirësohej gjithnjë më shumë. Kështu që vetëm mbas dy vjetësh sulltan Bajazidi II e largoi Nifonin nga froni. Si la patriarkinë, Nifoni u vendos në manastirin e Shën Joan Prodromit në ishullin përkundrejt qytetit të Sozopojës (Bullgari e sotme). Mbas tetë vjetësh lutjeje dhe qetësie, më 1469 u thirr së rishti për të udhëhequr Patriarkinë ekumenike. Por edhe kjo herë e dytë nuk zgjati më shumë se vjet, mbasi u hoq nga froni prej osmanëve dhe u syrgjynos nga sulltani në Edrené, në kishën e Shën Stefanit37. Me interes një vërejtje e Jorga‑s për këtë syrgjyn: "Të shumta ishin kujtimet me luftime dhe vuajtje ballkanike që sillte me vete ky i syrgjysnosur!"38

Aty e njohu Radu i Madh, sundues i Vendit Rumun (1495‑1508). Ky "ia kërkoi" atë sulltanit, duke e ftuar Nifonin në zotërimin e vet për të riorganizuar kishën me thirrjen mikluese: "Unë do të sundoj, kurse ti do të na dëftosh udhën e Zotit"39. Ish‑patriarku mbërriti në verën e vitit 1503 në Hungrovllahi, ku iu vu punës për mëkëmbjen e Kishës rumune duke hirotonisur episkopë, duke riorganizuar eparkitë simbas një programi të mirëfilltë. Por qëndrimi i Nifonit aty qe i shkurtër, mbasi mbërriti në mosmarrëveshje me sunduesin për çështje kanonike40. Në verën e vitit 1505 u largua prej Hungrovllahisë për të kthyer përfundimisht në Malin e Shenjtë me formulën "do të më kërkoni, por nuk do të më gjeni"41. U vendos në manastirin Dionisiu, një nga manastiret më të vjetra të Athosit. Aty i jetoi vitet e fundit si murg i thjeshtë, i panjohur prej kujt, në lutje e vetmi. Vdiq më 11 gusht 1508 (viti 7016 për kalendarin e vjetër në fuqi në Malin e Shenjtë) dhe vetëm mbas vdekjes së tij iu zbulua identiteti.

Mbasardhësi i Radut të Madh, biri i tij Neagoe Basarabi (1512‑1521), që kishte mbajtur anën e Nifonit gjatë mosmarrëveshjeve të tij me Radun, i lypi mbas pak vjetësh manastirit Dionisiu mbetjet e Nifonit. "Që të pastronin dhe të shlyenin gabimin e Radu Vodës". Mbetjet e Nifonit u shpunë atëherë në Vendin Rumun, ku u përnderuan. Mandej iu kthyen manastirit të vendoura në një enë argjendi stolisur në ar, një nga më të bukurat dhe më të çmuarat objekte arti të mbarë Athosit. Më 15 gusht 1517, kur përurohej kisha madhështore e Oborrit të Argjeshit, Neagoe Basarabi ftonte në ceremoninë të gjithë igumenët e manastireve të Malit të Shenjtë. Me gjithë vështirësitë e mëdha që paraqiste asikohe një udhëtim i tillë, igumenët e Athosit iu përgjigjën thirrjes. Kur mbërritën në Vendin Rumun, i bënë dhuratë Basarab Vodës kryet dhe dorën e Shën Nifonit. të nesërmen e përurimit të kishës në fjalë, më 16 gusht 1517, në prani edhe të Patriarkut ekumenik Teolept I dhe të episkopëve të Seresit, të Sardës, të Midisë (së Trakisë), të Melenikut etj., u bë kanonizimi i Nifonit, d.m.th. kalimi i tij në radhët e shenjtërve42. Me porosinë e Neagoe Basarabit, kryeigumeni Gavriil i shkroi Shën Nifonit Jetën.



Mbetjet e shenjta të Shën Nifonit ruhen sot në dy vende: kryet dhe dora në kishën katedrale metropolitane të Shën Dimitrit në Krajovë (Rumani), ku u bartën prej kishës së Oborrit të Argjeshit më 1949, kurse pjesa tjetër në manastirin e Dionisiut në Malin e Shenjtë. Dy vjetët e ndihmës së tij për mëkëmbjen e Kishë rumune së Hungrovllahisë i siguruan atij përnderim të pashlyer në ato vise, ndërsa dhjetëvjeçari i përfshirjes së tij në qëndresën kundërosmane përkrah Skënderbeut në Krujë u shua nga rrethanat e mbrapshta historike. Kisha Ortodokse e përkujton atë çdo 11 gusht, posaçërisht kisha e Krajovës dhe murgjit e Malit Athos. Atë ditë këndohet një shërbesë e shenjtë kushtuar atij, vepër e murgut Gjerasim Mikrajani. Tropari i Muzgjeve i këndon kështu: "I përndritur je ti me veprat e besimit tënd duke bërë të shkëlqejë gjithë Kishën e Zotit, ndaj edhe je kënduar për përvujtninë tënde; i lavduar nëpërmjet ngjitjes sate në Athos, u bëre xhevahiri i Patriarkëve, o Nifon zulmëmadhi; plot me hir hyjnor gjithë sa me besim dhe dashuri ty të himnojnë".

BIBLIOGRAFI

BEDULI, DH.: Disa të dhëna lidhur me periudhën e Skënderbeut nga një vepër agjiografike e shek. XVI, në "Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike", Tiranë 1968 .

BEDULI, DH.: Disa të dhëna lidhur me periudhën e Skënderbeut nga një vepër agjiografike orthodhokse e shek. XVI,

drshkr.

CERONE, F.: La politica orientale di Alfonso di Aragona, në "Archivio Storico per le Province Napoletane", anno XXVIII, fasc. I, Napoli 1903.

CONSTANTINESCU, N. A.: Neagoe Voda Basarab si Sf. Nifon, Bucuresti 1921.

DUCELLIER: Aux frontières, 7.

FEDALTO: La Chiesa, III,

HASDEU, B. P. shih Viata.

JORGA, N.: Histoire des États balcaniques jusqu'à 1924, Paris 1925.

JORGA, N.: Istoria Bisericii Romanesti, Bucuresti 1928.

KONICA, F.: Një patrik shqiptar në shek. XV, në "Bota shqiptare", Tiranë.

KURILLA LLAVRIOTI, E.:

KORABLEV: Actes, II.

LAMPROS, K.: Catalogue of the greek manuscripst of Mount Athos, Cambrigde 1895.

MARINESCO, C.: Alphonse V, Roi d'Aragon et de Naples et l'Albanie de Scanderbeg, në "Mélanges de l'École Roumaine", Paris 1923.

Mazilu, D.: Contributii la studiul vietii Sf. Nifon, Bucuresti 1928 (ekstrakt).

MOISESCU, G.: Viata Sf. Nifon patriarhul Constantinopolului, në "Biserica Ortodoxa Romina", nr. 9, Bucuresti 1958.

NANIESCU, I.: shih Viata.

NASTUREL, P.: Recherches autour la version gréco‑roumain de la vie de S. Niphon II, patriarque de Constantinople, në "Revue des etudes Sud‑Est européennes", nr. 5, Bucarest 1967.

NOLI, F. S.: George Castrioti Scanderbeg, New York 1947.

NOVAKOVIC: Zakonski.

ORBINI: Il regno, 339.

PARTHEY: Synecdemus, 124, 220

PETKOVIC: Arbanaski, 196‑197.

PETTA: Despoti, 34.

POPESCU, N. M.: Nifon II Patriarhul Constantinopolului, në "Analele Academiei romane", 19143.

RADONIC: Djuradj, nr. 3.

SIMANDREA, T.: shih Viata etj.

ŠUFFLAY: Srbi, 95.

THALLÓCZY & JIRECEK: Zwei Urkunden, 144

Viata si traitul Sf. Nifon Patriarhul Constantinopolului, Bucuresti 1865 (ed. HASDEU).

Viata si traitul Sf. Nifon Patriarhul Constantinopolului, Bucuresti 1888 (ed. NANIESCU).

Viata si traitul Sf. Nifon Patriarhul Constantinopolului, në "Biserica Ortodoxa Romina", nr. 5/6, Bucuresti 1937 (ed. SIMANDREA).





















1 JORGA: Histoire, 51.

2 JORGA: Istoria, I, 121.

3 BEDULI: Disa të dhëna. Po ai ka lënë një dorëshkrim më të plotë të kësaj kumtese, të cilin pati mirësinë të ma lejonte për konsultim z. K. BEDULI, dhe që në vijim do ta citoj: Disa të dhëna (drshkr.).

4 Në Bota shqiptare, Tiranë, 1943, 555‑556.

5 Po ai: po aty, 555.

6 "Hungrovllahi" emërtohej asikohe principata rumune e Vllahisë për t'u dalluar prej "Vllahisë së Madhe" të Epirit dhe Maqedonisë qeverisur prej Engjëllorëve. Trajta "Hungrovllahi" daton prej shek. XIV, kur Vllahia rumune ishte vasale e mbretërve angjevinë të Hungarisë, kushërinjtë e të cilëve nga Napoli ishin sovranë të Arbërisë dhe zotërues të Moresë.

7 BEDULI ka regjistruar informatën simbas katalogut të dorëshkrimeve të Arkivit të manastirit Dionisiu, botuar nga EVLLOGJI KURILLA LLAVRIOTI, se në këtë manastir gjenden dy kodikë me jetën e Nifonit, kod. nr. 277‑591 dhe kod. nr. 333‑647: Disa të dhëna (drshkr.), 1. Shtoj për informim si tjetër burim LAMPROS: Catalogue of the greek manuscripst of Mount Athos, Cambrigde 1895.

8 Një botim të parë rumun ia bëri HASDEU më 1865 nga një dorëshkrim i vitit 1654; një botim të dytë JOSIF NANIESCU më 1888 simbas një dorëshkrimi tjetër të vitit 1682; ndërsa më 1937 TIT SIMANDREA i bëri një botim simbas një dorëshkrimi më të hershëm, të para vitit 1682, që mbahet edhe si më i ploti dhe prej të cilit do të citohet këtu: Viata si traitul Sf. Nifon patriarhul Constantinopolului, në "Biserica Ortodoxa Romina", nr. 5/6, Bucuresti 1937.

9 Po aty, 2.

10 Po aty, 3.

11 Po aty, 4.

12 Po aty, 4.

13 Po aty, 5.

14 KORABLEV: Actes, II, 561‑562. NOVAKOVIC: Zakonski, ad annum 1426, nr. 62. THALLÓCZY & JIRECEK: Zwei Urkunden, 144. RADONIC: Djuradj, nr. 3.

15 KORABLEV: Actes, II, 561‑563. PETKOVIC: Arbanaski, 196‑197. RADONIC: Djuradj, nr. 4.

16 "Repossio predetto fù huomo de santa vita e se n'andò al monte Sinai e si fè frate e lì morse". HOPF: Chroniques, 295, 533 (tabela gjenealogjike).

17 THALLÓCZY & JIRECEK: Zwei Urkunden, 144. PETKOVIC: Arbanaski, 196. ŠUFFLAY: Srbi, 95.

18 NOLI: George, 21.

19 DUCELLIER: Aux frontières, 7.

20 PETTA: Despoti, 34.

21 "Io son vissuto novanta anni in questa opinione, che dalli miei maggiori da fanciullo nell'animo mio fu impressa; & appresso de' miei popoli, benché mal fortunato, sono sempre stato reputato savio; al presente tu vorresti che, vedutomi essi mutato, credessero che io aggravato dagli anni havessi perduto l'intelletto, & (come da volgari si dice) fossi rimbambito; & io farei prima per abbandonare la vita, che partirmi dalle tradizioni de' miei predecessori". ORBINI: Il regno, 339.

22 "Fuit facta supscripcio per dictum Episcopum in litteris grecis...". ACA, Reg. 2697, fl. 100 recto‑verso. CERRONE: La politica, XXVIII, 173. RADONIC: Djuradj, nr. 38. NOLI: George, appendix nr. 11.

23 MARINESCO: Alphonse, 44.

24 "... quia in eadem civitate nemo est vel presbiter, vel diaconus latinus, qui eundem domnum Heliam ad predictam [missam celebrandam] juvare possit". ACA, Reg. 2551, fl. 125 verso. MARINESCO: Alphonse, 63 shën. 2. RADONIC: Djuradj, nr. 64.

25 MARINESCO: Alphonse, 64.

26 Sa përket listat në Hierarchia Latina Orientis, në to Kisha e Krujës jepet me dy statuse, si "kishë greke [ortodokse] shufragane e Durrësit", simbas Notitiae 3 dhe 4 nga PARTHEY: Synecdemus, 124, 220, por edhe si "kishë latine shufragane e Durrësit" për "periudhën perëndimore", mbështetur në dokumente të ASVat., nga FEDALTO: La Chiesa, III, 109 zëri "Croiensis". Do mbajtur parasysh se listat e kësaj Hierarkie përmbajnë emra titullarësh kishtarë që qëndronin, ose mund të qëndronin në Lindje, në varësi të rrethanave politike të atyshme. Zakonisht kur mungonte prania ushtarake "latine", me përjashtime të pakta, as prelatët latinë nuk kishin mundësi të qëndronin në selitë e veta. Ata shënoheshin shpesh si titullarë selish "in partibus infidelium" ose "in partibus schismaticorum" ndërsa vijonin të rrinin në Perëndim duke gëzuar emërimin formal.

27 JORGA: Istoria, I, 121.

28 KONICA: Një patrik, 555.

29 JORGA: Istoria, 121.

30 JORGA: Histoire, 50.

31 NASTUREL: Cercetari, 42.

32 BEDULI: Disa të dhëna, 627.

33 MOISESCU: Viata, 826.

34 BEDULI: po aty.

35 Viata, 5‑6.

36 Po aty, 7.

37 Po aty, 8.

38 JORGA: Histoire, 51.

39 Viata, 9.

40 Po aty, 10‑11.

41 Po aty, 11‑13.

42 Po aty, 30‑32.

[Albo]

Nje ikone e Patriark Nifonit te Konstandinopojes: