Mirash Ivanaj deshmon per E. Hoxhen dhe historine

[Albo]

Kur u kthye në Shqipëri, në vitin 1948, Mirash Ivanaj, nuk e dinte se e priste burgu. Mbase kishte harruar që në vitin 1934 kishte urdhëruar me anë të një shkrese ndërprerjen definitivisht të bursës së studentit shqiptar në Francë, pikërisht atij që në 50 vitet e fundit do të ishte i plotfuqishëm në shtetin shqiptar, Enver Hoxhës.

Petro Luarasi

Mirash Ivanaj, ndonëse tërhiqte pas shpine një histori të mbushur me atdhetarizëm, vepra të denja dhe punë të ndershme, do të vdiste në burg, në një operacion të thjeshtë.

Kush ishte

Mirash Ivanaj është lindur më 12 mars 1891, në Podgoricë, në një familje atdhetare shqiptare. I ati, Doda, fshatar i mesëm, i përndjekur politik, tri herë i dënuar me vdekje nga qeveria turke, së fundmi emigroi duke braktisur edhe shtëpi e pasuri në Begaj-Triesh. Mirashi, pasi kreu filloren në Podgoricë, mbaron të mesmen në Beograd, më qershor 1910. Ai përfundon arsimin e lartë në Universitetin e Romës, në dy fakultete, Letërsi e Drejtësi, me rezultate të shkëlqyera, duke marrë doktoratat përkatëse. Domethënës është rezultati “shkëlqyeshëm” i provimeve në Drejtësi, që e radhiti Mirashin, në krye të laureatëve. Autoritetet italiane të interesuar për talentin e tij i ofruan punë, por ai rrefuzoi. “Detyra ime, shkruante ai, ka me kenë e asht me i shërbye me çdo mënyrë atdheut”.


Më 1923, së bashku me kushëririn e tij Nikolla Ivanaj, botojnë në Shkodër gazetën “Republika”, ku trajtojnë me kurajo atdhetare çështje thelbësore për vendin, duke hyrë në konflikte të rrepta me qarqe të fuqishme. Më 18 maj 1924, i jepet leja e avokatisë nga Ministria e Drejtësisë, por shpërtheu revolucioni i qershorit 1924. Sipas deponimeve të tij në gjyqin e diktaturës më 1947, ai detyrohet të largohet tek e motra e tij në Hot për të shpëtuar nga ndonjë hakmarrje e mundshme e klerit katolik, pjesëmarrës aktiv në revolucion e me pozita drejtuese në qeverinë e Fan Nolit, me të cilin kishte bërë debate të ashpra në gazetën “Republika”. Me fitoren e zogistëve, kthehet në fund të dhjetorit 1924 e caktohet drejtor i Gjimnazit të Shkodrës, ku kryen një punë shembullore e të gjithanshme për mbarëvajtjen e punës. Prandaj ndër vite Mirash Ivanaj konsiderohej drejtor nderi i këtij gjimnazi. Duke çmuar burrërinë e aftësinë e tij intelektuale, mbreti Zog, në një situatë të vështirë politike, i besoi më 1933 Ministrinë e Arsimit. Për dy vjet e gjysmë, nën drejtimin e Mirash Ivanajt, në arsim u kryen transformime kolosale në programet, disiplinën dhe mendësinë e kuadrit mësimor dhe të nxënësve. Në verë 1935, dha dorëheqjen si ministër i Arsimit, në shenjë proteste ndaj kapitullimit të shtetit në çështjen e shkollës kombëtare. Më pas, Mirash Ivanaj emërohet kryetar i Këshillit të Shtetit dhe këshilltar i mbretit Zog deri më 7 prill 1937. Me këshillat e tij profesionale ka ndikuar me aq sa mundej për mbrojtjen e sovranitetit e dinjitetit kombëtar. Mirash Ivanaj para trupit gjykues komunist deklaroi: “Këshilli i Shtetit nuk kishte fuqi politike, por vetëm konsultuese, kam qenë besnik, por …kam hikur me qerren e Zogut pse na thanë se do të organizoheshim në Korçë… kam hikur jashtë pa marrë asgjë me vete siç kishin marrë të tjerët, hika ja kështu siç po më shifni sot. Në këtë mërgim humba nderin dhe vëllanë”.

Ai këtë akt ka kurajon ta cilësojë “si dita më e zezë e jetës sime”. Më tej, ai nuk bashkëpunon më me qeverinë e Zogut, por së bashku me mikun e tij Qemal Butka, arkitektin e famshëm, shtegtojnë nga një vend në tjetrin, në Stamboll, Jerusalem etj., ku gjejnë ndihmë nga bashkatdhetarë, por pa shkëputur asnjëherë lidhjet shpirtërore me atdheun.

Pse e dënoi Enver Hoxha

Mirash Ivanaj u kthye në Atdhe në tetor 1945. Ishte nga të paktët intelektualë të njohur që u kthye, me dëshirën që të vazhdonte veprën e nisur në fushën e arsimit kombëtar. Miku i tij, Gjergj Kokoshi, i dërgon një letër, ku i lutet që të vijë se Shqipëria e pasluftës ka shumë nevojë për arsim e kulturë dhe për njerëz si ai, duke i premtuar edhe garancitë e tij e të shtetit shqiptar. Menjëherë, më 1945, nga Stambolli i dërgon një telegram Legatës shqiptare në Beograd që t’i jepej leja e kthimit në Shqipëri. Me t’u aprovuar leja, niset më 24 shtator 1945, duke kaluar plot peripeci, herë me automjet e herë me tren, nëpër Svilengrad, Plovdiv, Sofje, Shkup, Bitol dhe mbi një kamion ushtarak që transportonte grurë arrin në Strugë. Më 1 tetor 1945 hyn në Shqipëri pas 6 vjet arratije. Shtypi zyrtar e brohoriti me të madhe “kthimin e patriotit Mirash Ivanaj në atdhe”.

Autoritetet e larta i luten që të shpallë kandidaturë për deputet nga ana e Frontit Demokratik, por ai refuzon me dinjitet!…. Gjergj Kokoshi i ofron detyra me rëndësi, por ai pranoi atë të mësuesit në Shkollën Pedagogjike të Tiranës, ish-Instituti Femëror që e kishte themeluar vetë. Atje punon gjatë periudhës 15 nëntor 1945 deri më 15 maj 1946. Ndërsa atdhetari demokrat Gjergj Kokoshi u arrestua dhe u dënua me pushkatim, Mirash Ivanaj u arrestua me një urdhër gojor të Koçi Xoxes (i shtyrë nga Enver Hoxha, që u hakmor për prerjen e bursës më 1934 dhe prej jugosllavëve, që e kishin armik të betuar) me akuzën “agjent i anglezëve” dhe për agjitacion e propagandë.

Një fakt domethënës mbi padrejtësinë e akuzave ndaj tij: kur i thanë se dënohej me 7 vjet burg dr.jur.Mirash Ivanaj pyeti trupin gjykues:
-Po për çka jam dënue zotni?
-Ke ardh me ide që të bësh propagandë (në Shqipëri).
-Po a ka ligj në botë që të dënojë mendimin?
-Mbylle gojën se je i dënuar! Iu gërmushën inkuizitorët e drejtësisë.

Një tjetër fakt drithëronjës: kur Mirashi u riatdhesua, ndër të parët që e priti, që më 8.10.1945, qe udhëheqësi i popullit Enver Hoxha. Mirash Ivanaj jep përshtypjet e takimit me Enver Hoxhën: «Më priti sa s’ka më mirë. Ishte njeri me butësi, me kulturë e patriotizëm pa masë, ashtu siç i ka hije një kryetari… Mbeta shumë i kënaqur. Më tha se këtu do të më jepeshin të gjitha lehtësirat e duhura dhe se Atdheu pret të gjitha aftësitë e mia t’i derdh për të mirën e tij. Më pyeti se si jetoja dhe nëse kisha hasur në ndonjë vështirësi. Unë i thashë se me ndihmën e qeverisë dhe të shokëve të vjetër do t’i kapërceja të gjitha”…

“Po, po, më tha, këtu ke jo vetëm miqtë e vjetër, por edhe bashkëpunëtorë të vjetër si për shembull i nderuari ministër dhe deputeti ynë zoti Gjergj Kokoshi. U çudita. Vetëm në burg munda ta kuptoj thellësinë dhe poshtërsinë e kësaj ironie. Naiviteti i im nuk falet”. Kur bashkëvuajtësit e pyetën në burg: “Po, Profesor Kokoshi nuk të vuri në dijeni për gjendjen e terrorit në Shqipëri?”. U përgjegj: “Lëre Gjergjin e shkretë! Ai ishte edhe më naiv se unë… një ditë më tha se vetë Kryeministri (Enver Hoxha) e paska lejuar të krijonte një opozitë. Po përgatitej të botonte edhe një gazetë… Në birucë duke reflektuar për këtë çështje erdha në përfundimin se të gjitha këto kanë qenë manovrime të kurdisura për ta futur në kllapë Kokoshin… Nuk besoj kurrë që Gjergji të ketë tradhtuar ato ideale, për të cilat doli në mal për të luftuar…”. Sipas shpjegimeve të bëra në miqtë e tij, Mirash Ivanai ka thënë se bursa e ndërprerë e Enver Hoxhës u bë për arsye objektive. Në atë kohë, Ministria e Arsimit i kërkonte dëftesën e notave Enver Hoxhës, por ai nuk e sillte. “Në krye të tre vjetëve, ku ai nuk kishte dhënë asnjë provim, ne u detyruam t’i ndërpresim bursën”, ka thënë Ivanaj, në vitet që ishte në burg. Shpirti i të madhërishmit Mirash Ivanaj u nda nga jeta, gjatë një operacioni për ngatërrim zorrësh më 22 shtator 1953, disa ditë përpara se të lirohej. Por edhe kështu i shërbeu Atdheut e shkencës: Trupi i tij u përdor si model për eksperimentet e studentëve në Fakultetin e Mjekësisë. Copërat e kurmit, pas interesimit të disa dashamirësve, veçanërisht besnikes së përjetshme Novka, ia mblodhën duke e shtënë në dhe, me çarçaf e pa arkivol. Por inkuizitorët ia vendosën kokën përmbys, për t’ia marrë frymën e mbyllur gojën në përjetësi! Por nuk mundën: Edhe vdekja e bën kujtimin e Mirash Ivanajt të përjetshëm! Vite më vonë të afërmit ia gjetën “strehën”, duke ia prehur eshtrat në arkivol e në një varr të rregullt në Sharrë. Mirash Ivanaj, përcjell mesazhe me vlera aktuale për kombin shqiptar, që mbrohen nga adhuronjësit e tij të shumtë. Një kontribut të çmuar do të japë edhe fondacioni “Mirash e Martin Ivanaj”, i cili ka programuar një sërë aktivitesh me rastin e 50-vjetorit të ndarjes fizike të tij. Si qytetar bashkoj zërin me të tjerët, duke i bërë thirrje parlamentit, Qeverisë shqiptare, Presidentit, gjithë institucioneve arsimore-kulturore të vendit, që të ndihmojnë me sa të munden për vlerësimin e duhur të veprës së tij në të mirën e kombit shqiptar. Veprimtaritë për nder të tij, është e logjikshme që të kurorëzohen në shtëpinë e Mirash Ivanajt - e projektuar si qendra e Fondacionit “Ivanaj”, e cila çuditërisht jashtë çdo norme morale e ligjore posedohet edhe sot e kësaj dite nga Drejtoria e Gardës së Republikës, duke mos ia dorëzuar konform ligjit pronarit - familjes së Mirash Ivanajt?!

Jeta e tij na shtoi vlerë, kujtimi i tij kërkon nder!

Shkolla shqipe: kombëtare e laike

Lufta për mbijetesën e kombit shqiptar është e pandarë nga përpjekjet plot therrori me sundimtarët e huaj dhe institucionet e tyre për të mbrojtur gjuhën, shkrimin, abetaren dhe shkollën shqipe. Që nga mesjeta, kur nisën përpjekjet për shkrimin e gjuhës shqipe deri në çeljen e shkollës së parë kombëtare në Korçë më 7 mars 1887, për shekuj e shekuj me radhë atdhetarët u përleshën me pushtuesit dhe institucionet shoviniste e obskurantiste, duke ngadhnjyer gradualisht mbi sistemet arsimore asimiluese të huaja: turke, greke, sllave, italiane apo atyre me baza fetare që ndalonin mësimin e gjuhës shqipe.

Kombi shqiptar ishte i vetmi në Perandorinë Osmane që me Dekretin e Gjylhanesë të vitit 1839 u ndalua nga e drejta e arsimimit në gjuhën amtare me pretekstin se shqiptarët nuk formonin një kombësi më vete. Sipas mendësisë shoviniste, shqiptarët myslimanë ishin të kombësisë turke, shqiptarët ortodoksë - bashkëkombas grekë dhe ata katolikë merreshin në mbrojtje nga kisha romane në lindje dhe nga Vatikani. Si pasojë, pushtuesit e fqinjët shovinistë bashkë me institucionet e tyre ndihmëse zgjeruan rrjetin e shkollave të tyre në Shqipër. Herë në rivalitet e here duke bashkërenduar programet, ata synonin përçarjen kulturore e politike deri në asimilim të kombit shqiptar.

Prandaj lufta për shkollën kombëtare si përçuese e ndërgjegjes kombëtare dhe konsolidimin e unitetit kombëtar, pavarësisht nga përkatësia fetare, mori një karakter të thellë politik. Synimi i rilindasve ishte: një komb, një alfabet unik, një gjuhë letrare e standardizuar për të gjithë kombin, një shkollë kombëtare. Lufta për shkollë, për alfabetin, për letërsinë shqipe synonte mbi të gjitha konsolidimin e shtetit e kombit shqiptar.

Platformën e shkollës kombëtare shqipe e shkruan me gjak, dhe e mbrojtën me jetën e tyre qindra rilindas iluministë, të cilët besonin se pa ngritje kulturore nuk mund të ketë progres politiko-social. Arsimimi shqip kaloi gradualisht nga krijimi i abetares e dhënia e shkrimit shqip në shkolla, deri në krijimin e shkollës kombëtare jo vetëm shqipe nga gjuha, por edhe ilumuniste nga përmbajtja, jo vetëm laike, por edhe masive, e përbashkët për të pasurin e të varfërin, për myslimanë e të krishterë, për djemtë e vajzat, një shkollë ku të arsimoheshin e edukoheshin qytetarë të ndërgjegjshëm, jo vetëm të ditur, por edhe atdhetarë. Kjo platformë arsimore dritëdhënëse e rilindasve, nuk mund të mos ndeshte në një reaksion e kundërshtim të ashpër nga forcat e errëta. Krahas faktorëve të jashtëm, një aspekt më të vështirë paraqiste reaksioni i brendshëm obskurantist. Jo rrallë njerëzit e thjeshtë duhej të zgjidhnin midis platformës patriotike kombëtare dhe ndërgjegjes apo disiplinës klerikale, kur ato nuk pajtoheshin midis tyre. Lëvizjen kombëtare shqiptare e akuzonin si një lëvizje antifetare, ateiste, masone, protestante, krijesë të djallit apo me ngjyrime politike si: “bolshevike”, “komuniste”, “terror i kuq”. Ajo nisi me shpifje e kërcënime, vazhdoi me mallkime dhe arriti te djegia e teksteve shqipe dhe asgjësimi i atdhetarëve.

Përpjekjet e intelektualëve me ide progresive e iluministe për shndërimin e shkollës kombëtare shqipe në laike (shkolla e ndarë nga feja) nën shembullin e vendeve të qytetëruara evropiave, u shtuan në fillim të viteve ‘30-të dhe përkohësisht u përputhën me synimet pragmatiste të pushtetit monarkist të A.Zogut. Në krye të lëvizjes qëndronte Hilë Mosi, për pak kohë ministër i Arsimit. Me ndarjen e tij nga jeta, në Ministri të Arsimit erdhi Mirash Ivanaj, personalitet i pakorruptueshëm, erudit dhe iluminist i përmasave evropiane, që në gjurmë të Hil Mosit dhe përpjekjeve titanike të tij, kreu të ashtuquajturën “reforma Ivanaj”. Më 14 shtator 1932 parlamenti nxori dekretligjnin për ndalimin e frekuentimit të shkollave fillore e të mesme të huaja. Shkollat profesionale italiane kaluan në varësinë e Ministrisë së Arsimit dhe u vendosën drejtorë shqiptarë. Më 11 prill 1933, parlamenti shqiptar aprovoi përfundimisht dekretin e 14 shtatorit 1932 dhe ndryshoi nenet 206-207 të statutit të shtetit shqiptar.

Ja çfarë thotë shtypi i kohës për të: “Organi “Leka”, maj 1933,f.168. Një mocion i nënshkruar prej 44 deputetësh më 10 prill dhe i aprovuar në parlament ndryshoi nenet 206 dhe 207 të Statutit të Arsimit.

Neni 206: Mësimi dhe edukimi i shtetasve shqiptarë janë një e drejtë e shtetit. Jepen vetëm ndër shkolla dhe institute shtetnore shkallësh të ndryshme si mbas ligjës… Shkollat private, çdo kategorije qofshin, që kan veprue deri sot, mbyllen.

Neni 207: Shkollat fetare për përgatitjen e klerit, të mbajtuna prej Komuniteteve fetare shqiptare, janë të lira dhe rregullohen me ligj…

Arsyet e këtij ndryshimi …shkollat private nuk kanë dhënë frytet që priteshin,… personeli i tyre nuk është i zhveshur prej ndjesive në kundërshtim me Statutin e parimet e edukatës kombëtare… pse rrënjosin ndjesi anti bashkimtare.

Ligji u dekretua nga Mbreti më 22 prill dhe u zbatua më 25 prill.

Leka, maj 1933,f.166. Më 25 prill në zbatim të neneve 206 e 207 të Statutit u mbyllën Gjimnazi Severjan e Gjimnazi Françeskan, Shkolla fillore Severjane, shkolla fillore Ortodokse 28 Nënduer, Normalja Stigmatine, Fillorja Françeskane e streha vorfnore e Motrave Elisabetiane…. Nxënësit u futën në shkollat fillore shtetërore dhe në Gjimnazin e Shtetit…. Bamirësinë e drejton shteti.

Leka, prill 1934 f.141-142. Më 13 mars 1934 u përgatit ligji që gjithë personeli të ishte ekskluzivisht laik.

Situata sqarohet nga artikulli i Gazetës “Rilindja” Nr.15,1935,f.12 me titull: “Kur atakohet Ivanaj”.

Dokumentet e kohës sqarojnë:
Kleri katolik i prekur rëndë në interesat e veta protestoi deri në Lidhjen e Kombeve duke patur mbështetjen e Romës, e cila gjatë viteve 1933-1936 zhvilloi një veprimtari të dendur diplomatike dhe agjenturale në mbrojtje të shkollave klerikale… “Këto vatra të gjuhës dhe kulturës italiane”, sipas thënies së Musolinit.
Gjatë vitit 1934, u shtuan protestat e popullsisë minoritare greke për riçeljen e shkollave në gjuhën amtare të nxitura nga Athina.

Më 12 nëntor 1935, doli ligji për riçeljen e shkollave minoritare. Edhe kleri katolik mundohej të paraqiste si minoritet popullsinë katolike shqiptare. Po kështu e trajtoi edhe Lidhja e Kombeve këtë problem duke vënë në një plan si kërkesën e pakicës greke ashtu edhe pretendimin e prelatëve shqiptarë. Kjo ishte një padrejtësi që bëhej ndaj një pjese të popullit shqiptar që konsiderohej si minoritet për shkak të diferencës së besimit fetar. Në mars 1936, u nënshkrua marëveshja dypalëshe në favor të Italisë, ku bënte pjesë edhe riçelja e shkollave të klerit katolik që do të shpallej më 15 prill e që do të vijohej më 1937 me një “reformë” të re shkollore me frymë tërësisht fashiste… Sipas autorit të reformës, italianit Sestilio Montaneli, kriteret udhëheqëse që e inspiruan atë qenë “organizatat e rinisë shqiptare të ishin totalitare në përmbajtje dhe me qëllime krejtësisht filoitaliane dhe shije fashiste… dhe synonin “italianizimin e popullit shqiptar” AQSH. Fondi “Legata italiane” dt.7.8.1937, dok.tepër sekret...

[Albo]

Refuzimi i Ivanajit per t’u bërë deputet në qeverinë e Hoxhës

Skënder Luarasi

Figura e ministrit Mirash Ivanaj vjen e plotë në shënimet e kujdesshme të profesor Skënder Luarasi. Publikimi i tyre është bërë i mundur nga përzgjedhja mes tyre nga i biri Petro Luarasi. Në këto shënime të mbajtura nëpër vite, Luarasi ka qenë bashkudhëtar me Mirash Ivanajn. Ai e respektonte dhe ndjente adhurim për atë që ofronte Mirash Ivanaj për intelektualët e viteve ‘30. Nga Skënder Luarasi, kthimi i shkollave shqiptare në laike shihet si një veprim i zgjuar nga ministri Ivanaj. Ai shpjegon në kujtimet e tij se pas figurës së ashpër që të impononte pamja e tij, kishte shumë më tepër, një njeri me dije të gjera dhe me dy fakultete të mbaruara shkëlqyeshëm në Romë. Skënder Luarasi sjell në kujtimet e tij kohën kur Ivanaj u kthye nga mërgimi, dëshirën e mirë të intelektualëve që ai të hidhte kandidaturën për deputet dhe refuzimin e tij prej fisniku. Ivanaj vdiq në burg në 1953. Trupi i tij u varros vite me vonë, pasi u përdor për eksperimente anatomike të studentëve të mjekësisë. Gruaja e tij besnike mblodhi çfarë mundi prej kufomës së tij për ta kallur në dhe. Qeveria e Hoxhës nuk i lejoi varrosjen me arkivol, u kall në tokë me një çarçaf të thjeshtë.

Më 13 qershor 1945 u ktheva nga mërgimi. Pas nëntë vjetësh në luftën antifashiste të Spanjës e në kampet e përqëndrimit në Francë. Po atë vit, në tetor, u kthye nga mërgimi gjashtëvjeçar edhe Mirash Ivanaj, i arratisur prej atdheut ditën e 7 prillit 1939. Prej Turqisë më pati dërguar në fushën e përqëndrimit në Gursk një kartë postale që qe nënshkruar edhe nga Qemal Butka.

Të dy më dërguan urim për ditën e 28 nëntorit 1939. Thonin që të qëndroja i fortë dhe se do të vinin ditë të bukura për Shqipërinë. Ditët e bukura erdhën dhe kështu pas nja dhjetë vjetëve u poqa në Tiranë me këtë patriot të shquar. E vizitova në shtëpinë ku bujti si mysafir. Në bisedim e sipër më tha: “Asgjë tjetër të mos kishte bërë lëvizja Nacionalçlirimtare mjafton për mua që m’i shpori ata korbat jezuitë nga Shkodra“.
Në vjeshtë, 1945, më thiri Koçi Xoxe dhe më tha: “Ti e njeh Mirash Ivanajn. Shko të bisedosh me të dhe i thuaj të v ëjë kandidaturën për deputet në Asamblenë Kushtetuese“.
Iu përgjigja se vinja, por bashkë me nja dy shokë të tjerë.
“Me cilin?“ më pyeti.
“Me Selim Shpuzën“, i propozova.
“Për të dytin, unë propozoj Aleks Budën“, më tha.
Të nesërmen të tre vizituam Mirash Ivanajn dhe i thamë: “Vijmë në emër të intelektualëve shqiptarë që t’ju urojmë mirëseardhjen në Shqipëri dhe t’ju lutemi që të vini kandidaturën për deputet në zgjedhjet e 2 dhjetorit për në Asamblenë Kushtetuese“.
Na u përgjegj: “Ky është një nder që unë nuk e meritoj. Ditën e shtatë prillit, unë duhej të kisha luftuar si patriot dhe jo të ikja si dezertor në gjurmët e mbretit faqezi që tradhtoi Atdhenë. Në atë udhë të tradhtisë unë humba Atdhenë, vëllanë dhe nderin. Mua të më jepet një punë si pedagog, si nëpunës biblioteke, por jo përfaqësues në Kuvendin Kombëtar. Në Parlament, mjaft të ngrihet ndonjë i ri e të më thotë: “Ti që u largove me zogistët“, dhe mua s’më mbetet veç të vras veten…“.
Në kohën e terrorit të Koçi Xoxes, Mirash Ivanaj u burgos. Ai vdiq më shtator 1953, disa ditë më parë se të lirohej, gjatë një operacioni “përdredhje e zorrëve “ (ilice), në duart e dr.Shirokës, në spitalin e Tiranës. Nga përdredhja e zorrëve kish qenë operuar edhe një herë në Romë, ku u bë aq keq sa mezi shpëtoi. Në burg të Tiranës, i tregoi inxhinierit Andrea Xega “Në klinikën e Romës më shërbente një murgeshë kur u bëra shumë keq, më tha: “A doni të rrëfeheni? Dhe unë iu përgjigja: “Te ty rrëfehem, por tek prifti jo!” Kjo ishte një përgjigje për të gjithë ata që shpifën duke thënë se në fund të jetës së tij, ai që dikur ishte afetar, u bë fetar. Vazhdon inxhinieri Andrea Xega: “Kur e përcolla për t’u operuar më 1953, më porositi që kur të lirohesha (sepse ai vetë kishte humbur gjithë shpresat për të shpëtuar nga vdekja, pas operacionit) të interesohesha se ku kishte përfunduar dorëshkrimi i një pune të tij shumëvjeçare e të rëndësishme për vendin tonë e që mbante titullin “Shqipëria në kohën e Bizantit”. Këtë dorëshkrim ai e la në bibliotekën personale e të pasur të tij në Tiranën e Re, pas ikjes me shpejtësi në prill 1939, kur vendi ynë u okupua nga italianët. Në shtëpi të tij hyri për banim komandanti i forcave ajrore të okupacionit gjeneral Ranxa. Përveç kësaj vepre të rëndësishme, Mirash Ivanaj kur ishte në Romë (e jetonte duke punuar si nëpunëse ndiqte edhe studimet në fakultetin e drejtësisë) pati shkruar një pjesë teatrale, e cila qe botuar dhe duhet të gjendet në Bibliotekën e Romës. Ai më foli edhe për të tjera shkrime që i pati.(Vepra e Mirash Ivanajt cikël poezish “Epopeja e njeriut”, drama “Zjarri i Shën Elmos“, ditari “Na, q ë shpëtimin e gjetëm në t’ikun”. Gjenden në AQSh)

Publicistika

Mirash Ivanajn e dallonte ndershmëria e tij e madhe dhe e tepruar, serioziteti dhe arsyetimi i tij i shëndoshë, patriotizmi dhe ideali i tij përparimtar dhe besimi në të ardhmen e vendit.
Ai që në të pamët dukej i vrazhdë dhe i zymtë-armiqtë e tij e quanin “Gorilla”, ishte i thjeshtë dhe popullor, i pajisur me një humor të hollë që nuk të vriste; karakteri i tij i bënte ta nderonin dhe ta respektonin të gjithë ata fshatarë, punëtorë dhe intelektualë gjatë periudhës së aktivitetit të tij e me të cilët shtrohej në muhabet këmbëkryq. Edhe në fushën e publicistikës Mirash Ivanaj i ka patur shokët të rrallë. Në fletoren Republika i së cilës qe themelues, drejtor e pronar Dr.phil.Dr.jur. M.Ivanaj, në nr.1,Viti I, Shkodër, 24 tetor 1923, boton kryefjalën e Mazzinit: “Republika është e vetmja trajtë ligjore dhe e logjikshme qeverimi“. Dhe për fletoren e vet shkruante: “Lëvizja jonë do të shënojë në historinë e popullit shqiptar fillimin e një kohe të re, fundin e mistifikatorëve, e të pazotëve, e të këqijve moralisht e politikisht”. Në nëntor 1923, Nr.2, duke bërë fjalë për veprimin e jezuitëve kundër myslimanëve, M.Ivanaj shkruan: “Ata që fyejnë Zotin dhe kombet, ata që si ngatërrestarë të poshtër e të rrezikshëm, qenë qitur jashtë, prej shteteve të qytetnueme, qenë e janë kasapë të mendimit të lirë, ata që thojt e mprehun i kanë shti në shpirt e në pasuri të popullit tonë i përngjasin një kulçedre të tmerrshme (në emër të Zotit që nuk e njofin) në veprën e vet mërije dhe rrënimi. Për sa thonë se ngatërresa me të cilën kta faqezes duan me na fut zjarrin elementave kombtare tani është një turp për shtet, për popull që i duan, për qeveri që s’din me e pru e qetsin e paqen e përbrëndshme prej atentateve kundra shtetit, kundër moralit, kundra popullit. Vllazënve tanë myslimanë u thona të na besojnë se ky atentat kundra shpirtit e ndjesinave të tyre na plagos ma fort e ma thellë na, se ata… Na jena për t’u ngushëllue, o vllazën myslimanë, e jo ju!”
Mirash Ivanaj siç dihej kishte idera shumë përparimtare dhe ndjenja të thella patriotike. Ishte shumë gojëmbël e me humor në muhabet me ata që i pëlqenin, kishte kulturë të gjerë. Zotëronte mirë gjuhët klasike, sllavishten e vjetër, italishten, frengjishten, gjermanishten. Mirash Ivanaj urrente, jo përgjithësisht katolikët e Shkodrës, sikundër është thënë, jo! Ai urrente borgjezët spekulantë, të cilët i quante “Merkantilistë e makiavelikë”. Ai nuk e donte klerin e Shkodrës, kritikonte sidomos patër Gjergj Fishtën, të cilin në lidhje me “Lahutën e Malësisë“ e quante falsifikator të historisë, sidomos në lidhje me Mark Milanin, që e dinte mirë se ishte nga vendi i tij i origjinës. Ivanaj thoshte se Fishta e paraqit Mark Milanin si “shqah“, kurse ai ka qenë shqiptar me origjinë, dhe se nuk ka qenë shqah e provojnë edhe dy veprat e tij të botuara në Podgoricë më 1899, sidomos ajo që mban titullin “Doket e zakonet shqiptare”. E patër Fishta këto qëndrime i mbante për motive fetare ashtu si në debatin me Hil Mosin për shkollën kombëtare.
Të mos harrojmë se kur i shprehte Mirash Ivanaj këto mendime.

Dorëheqja e Mirash Ivanajt

“Nga bisedat e mbrame të zhvillueme në Këshillin Ministruer, kam vur re, në çështjen e shkollave të minoritetit, mendimi i qeverisë është që t’i përshtatet mendimit konsultiv të shumicës së Gjyqit Ndërkombëtar të Hagës të shqyptuem më datë 6 prill 1935.
Mbasi e konsideroj se interpretimi i dhanun prej meje zbatimit të ndryshimeve të neneve 206 dhe 207 të Statutit Themeltar të Mbretërisë, ka mbështetjen e patundëshme si në të drejtën Konstitucionale ashtu edhe në vet deklaratën shqiptare para Shoqnisë së Kombeve më datë 2 tetor 1921,e m’anë tjetër tue qenë i bindun se vetëm në shkolla të shtetit, pa as më të voglin cënim të së drejtës individuale ose kolektive, djelmnia shqiptare mund t’edukohet si e tillë dhe të fitojë si ndjesinë kombëtare e ndërgjegjen shqiptare, ashtu edhe moralin shoqnuer dhe disiplinën shtetrore, me kuptimin e sakrificit për Atdheun dhe për Mbretin, nuk mund të bashkohem me mendimin e shumicës së Këshillit Ministruer e të pranoj çfardo ndryshimi në zbatimin e neneit 207 të Statutit të Mbretërisë. Për këtë arsye kam nderin të Ju paraqes dorëheqjen nga Dikasteri i Arsimit. Pranoni, Ju lutem, Zoti Kryeministër, shprehjet e nderimit tem ma të naltë“. (Mirash Ivanaj d.v. (*)(*) AQSh.Fondi “Ivanaj “)


Luarasi: "Ja vlerat e Mirash Ivanajit"
Ministri që investoi për arsimin laik në Shqipëri

Skënder Luarasi, p ërkthyes dhe publiçist i njohur, ka hedhur n ë fletoret e tij me shumë kujdes disa episode, nga jeta e asaj kohe, raportet q ë kishin me njëri-tjetrin intelektualët dhe opinionin e tij p ër ish-ministrin e Arsimit, Mirash Ivanaj. Nj ë pjes ë t ë k ëtyre kujtimeve gazeta «Panorama» po i boton me shkurtime:
Pranverën e motit 1933, u shpall ligji mbi shtetëzimin e shkollave në Shqipëri. Pra, shkollat e huaja, private dhe fetare do të mbylleshin. Eshtë thënë se shkollat u shtetëzuan prej Ahmet Zogut, dhe se Hil Mosi e Mirash Ivanaj vepruan si nëpunës të tij. E kam biseduar çështjen e mbylljes së shkollave të huaja me Naum Strallën, edhe ai ishte i një mendimi me mua që qe Mirash Ivanaj, antijezuiti, antifashisti, antiklerikali, demokrati, patrioti, i cili duke u treguar për të parën herë diplomat dinak e bindi Zogun të dekretonte shtetëzimin e shkollave.

Nxënësit e shkollës sonë, në krye të tyre Nexhat Agolli dhe Xhevat Pustina, organizuan një manifestim të bujshëm për këtë ngjarje të rëndësishme kombëtare. Pedagogë të shkollës sonë u shpërndanë nëpër fshatrat e Vlorës gjer në Himarë dhe u folëm nxënësve për këtë ngjarje të gëzuar. Profesorët italianë, të ndërsyer nga konsulli i tyre, shpifën për terror. Inspektori i Oborrit, Ypi, erdhi për të bërë hetime të gjata. Prej mënyrës si hetohej kuptohej se vetë qeveritarët shqiptarë trembeshin prej entuziazmit që shfaqi brezi i ri shqiptar me këtë rast. Në dikasterin e Ministrisë së Arsimit pat ardhur kundërshtari më i madh i jezuitëve dhe i politikës profashiste italiane, dr.Mirash Ivanaj.

Më thirrën në drejtorinë e shkollës dhe më treguan telegramin me përmbajtje: “Pyesni Skënder Luarasin a kishte me dashtë me ardhë në gjimnazin e Tiranës“. Më këshilluan t’i përgjigjesha me një “Jo “. Dhe kështu do të kisha vendosur në rast tjetër. Porse më ra në mend ai urdhër që pat dhënë Musa Juka për të më përzënë nga Tirana; ndërsa Mirash Ivanaj, më ftonte miqësisht në Tiranë, prandaj u përgjigja telegrafisht me një “Që tash!“.

Shkolla kombëtare laike

Shtetëzimi i pasurive të një vendi është jo vetëm i nevojshëm, por në rrethana të caktuara i domosdoshëm, për mbrothësinë e një populli, është një hap përpara drejt unifikimit, pasurimit e qytetërimit, por kur puna bëhet me vullnet të mirë e në bazë të një programi në interes të shtetit e shtresave të gjera sociale.

Shtetëzimi i shkollave në atë kohë u prit me entuziazëm prej arsimdashësve atdhetarë dhe emri i Mirash Ivanajit u bë i njohur, i dashur dhe i nderuar. Mësimet atë mot në gjimnazin e kryeqytetit u jepeshin nxënësve në një vilë përtej Lanës, gjersa të përshtatej në ndërtesë shkolle ajo kazerma e vjetër që pat ngrehur sulltan Hamiti. Un ë dhe kryebashkiaku i Tiran ës, Qemal Butka, vështronim meremetimet e kazermës që po përshtatej për gjimnaz, kur prej udhës së bankës u duk duke ardhur drejt nesh Mirash Ivanaj. Ecte me çap të shtruar. Kishte shtat të lartë dhe tiparet e një malësori të veriut - të forta dhe të thekura prej afshit të shiut, të erës dhe të diellit. Vërtet në vështrim të parë Mirash Ivanaj të dukej i ftohtë, i rreptë. Kur Qemali më prezantoi, ai vetëm sa më dha dorën. Porse më vonë në bisedë e sipër, kuptova sa fort i pasur qe në humor me ndjenjat e tij humane dhe sa i zoti për të bindur njerëzit me fjalën e tij të rrjedhshme në dialektin e Grecës. M’u bë mik për zemër. Çdo libër që botoja ia dërgoja.

Episod

Kur u mbyllën institutet e huaja e me këto bashkë dhe shkolla amerikane e Korçës, Mr. dhe Mrs.Kenedy i bënë një vizitë ministrit Ivanaj, dhe i thanë: “Ne e kemi dashur Shqipërinë, ne kemi ndihmuar që shkolla shqipe e vajzave në Korçë, e vetmja në gjithë Shqipërinë, të mos mbyllej nga qeveria turke, ne kemi pritur e përcjellë rilindasit. Shkolla jonë nuk është si të tjerat të huaja, prandaj mos na e mbyllni“.

Mirash Ivanaj u përgjegj: “E besoj që e keni pas dashtë Shqipërinë. Tash është koha me e provue përsëri që ende e doni, tue mos kundërshtue mbyllje e shkollës suej. Interesi kombëtar e lyp me u shtetëzue të gjitha“.

Beqir Sinani, drejtor i shkollave të mesme në dikaster të asaj kohe më jepte hollësira mbi këtë çështje. Ai më ka treguar që pas dy vjet e gjysmë, kur Mirash Ivanaj dha dorëheqjen e duhej të largohej nga zyra e tij e lartë, i thirri drejtorët dhe me zemërim kundrejt kapitullimit të Zogut, i porositi të qëndronin në postet e tyre e mos linin të zvetënohej arsimi në duart e klerit e të shpëtonin sa mund të shpëtohej prej punës së mirë që qe bërë. Dhe u bë shumë punë e mirë gjatë atyre dy vjetë e gjysmë. Mirash Ivanaj e spastroi shkollën shqipe prej imoralëve; ai sa pati mundësi vuri drejtorë shkollash bij të vegjëlisë, ai e hoqi fenë prej arsimit; ai ndihmoi studentët e varfër me stipenda dhe u preu bursat bijve të aristokracisë së degjeneruar që ishin të pa zot e abuzonin (midis tyre edhe E.Hoxhës që ia preu bursën në Francë se për 3 vjet në Francë nuk dha asnjë provim).

Vuri rregull e disiplinë në shkollë. Mirash Ivanaj mund t ë konsiderohet pa frik ë si themelues i shkollës laike në Shqipëri.

Atdhedashuria Ivanaj

Mirash Ivanaj nuk pranonte të bëhej shaka me shkollën shqipe laike. Në Universitetin e Beogradit dhe të Romës profesorët prosllavë e katolikë ia kishin pajisur Mirashit mendjen me të dy doktoratat, me dashuri për jurisprudencë dhe filozofi, por në zemrën e tij mbretëronte dashuria që natyra ia pati dhuruar në shpirt këtij malësori për atdhenë e tij Shqipërinë. Tema që zgjodhi për maturantët e motit 1934 në gjimnazin e Tiranës qe:
“Atdheut, atdheut besnik shiko t’i afrohesh
Dhe ta pushtosh me gjithë zemrën tënde!
Këtu është rrënjë e fortë e fuqisë sate;
Atje në vend të huaj qëndron vetëm,
Si i dobët kallam që e thyen shqota!“
Në gjimnazin e Shkodrës
Në nëntor 1935, Mirash Ivanaj më dërgoi në gjimnazin e Shkodrës,
Ku, krahas dasisë fetare midis nxënësve, mungonin biblioteka, teatri, palestra…

Zaten, një nga detyrat kryesore të deputetëve qe që t’u siguronin prondira (lehtësira) miqve të tyre; dhe mund ta marrim me mend sa vuanin nënë shtypjen e tyre nëpunësa që e kishin tepër të zhvilluar ndjenjën e së drejtës. Shumë të rinj si doktor Dibra, Timo Dilo, sidomos kosovari Zekeria Rexha, më kanë folur për atë anë të karakterit të Mirash Ivanajit, por unë këtu do të përsëris se çfarë më ka treguar Zoi Xoxa për ndjenjën e drejtësisë që pushtonte zemrën e ministrit të Arsimit asaj kohe.

“Disa deputetë dibranë m’u lutën për të vajtur së bashku te ministri i Arsimit, Mirash Ivanaj, që t”i luteshim për një student, të cilit ai ia kishte prerë bursën, sepse nuk kishte dhënë ca provime. Studenti quhej Gafur L., mësonte në Çekosllovaki dhe ishte në vitin e fundit të një fakulteti (në mos gabohem në agronomi). Deputetët dibranë më thanë se Gafuri kishte qenë sëmurë atë vit dhe sëmundjen e tij e vërtetonte me raport mjekësor. Ishte një dëm për studentin të mbetej gjysmak, pse nuk ishte në gjendje ekonomike t’i vazhdonte studimet me xhepin e tij, që ishte një dëm edhe për shtetin, pse humbiste një kuadër të lartë për një vit studim. “Arsyet e tyre m’u dukën me vend, prandaj u bashkova edhe unë me ta për t’iu lutur Ivanajt t’ia kthente bursën. Ivanaj kishte një mikpritje malësore, dua të them një mikpritje fisnike, por pa buzëqeshje dhe katikule të tepruara. Në atë mënyrë na priti edhe ne, ndonëse ishim gjashtë deputetë dhe disa nga më të rëndësishmit e parlamentit. Shokët më lanë mua të flas: “pse ti ia di gjuhën më mirë“, më thanë. Dhe unë u përpoqa të flas sa më shkurt e sa më qartë. Na dëgjoi me shumë vëmendje, me kryet mbështetur në dorën e djathtë. Kur mbarova u bë një heshtje. Ne prisnim pa durim përgjigjen e ministrit. Ky u ngrit, çeli një sirtar dhe nxori një tufë me dosje, i vuri mbi tryezë, u ul dhe tha rëndë-rëndë:

“Zotni deputetë, si rasti i Gafur L., unë kam edhe pesëmbëdhjetë të tjerë, dosjet e të cilëve janë këtu. Po të doni mund t’i sjell edhe në Parlament që t’i shqyrtoni. Të gjithëve ua kam prerë bursat, se sëmundjet e tyre nuk kanë kenë sa me humbë krejt vitin. Edhe mue më vjen shumë keq q ë ata të ndërpresin studimet. Do t”ju lutem të më jepni fonde që tua kthejmë të gjithëve edhe jo vetëm Gafur L., se në qoftë se për të janë gjashtë deputetë që e përkrahin, për të tjerët jam vetë“. Mori dosjet dhe i mbylli prapë në sirtar. Unë i pashë shokët në sy. Nuk kisha ç’t’i thoshja. Drejtësia e tij ishte e padiskutueshme. U ngritëm duke i thënë se do të bënim çmos që t’i siguronim fondin për të gjithë“. Vazhdon Zoi Xoxja: “Edhe një ngjarje tjetër që më ka lënë mbresë të thellë është fjala e Mirash Ivanajt me rastin e shtetëzimit të shkollave. Unë rrallë kam dëgjuar në jetën time një fjalim me kaq frymë të lartë patriotike, me një logjikë kaq të mprehtë dhe me një shqipe kaq të bukur e të rrjedhshme, si ajo e Ivanajt në atë rast. Me kryengritjen e Fierit, mua më arrestuan, Mirash Ivanaj dha dorëheqjen…, ai pat refuzuar të nënshkruante edhe dënimet me vdekje