At Anton Harapi (1888-1946)

[Ullmar Qvick]

DUKE KUJTUAR ATË ANTON HARAPIN (1888-1946)

Kanë kaluar më shumë se 50 vjet pas zhdukjes së një prej intelektualëve më të shquar shqiptar të këtij shekulli, Atë Anton Harapi. Duke pasur parasysh faktin se pak prej shqiptarëve sot njohin këtë njeri të kulturës dhe politikës, i cili gjatë periudhës komuniste vetëm u përmend si ”tradhëtar dhe armik”, vendosa të shkruaj një lloj prezentimi të tij, njëmend fragmentare dhe me boshlleqe.

PAK FJALË PËR JETËN E ANTON HARAPIT
Anton Harapi ka lindur në Shirokë afër Shkodrës. Pas mësimeve të para në Shkodër ai kreu mësime të larta në Vjenë të Austrisë. Shërbeu së pari si famullitar në Grudë të Malit të Zi, më vonë si drejtor i Kolegjës Françeshkane të Shkodrës, edhe si drejtor dhe profesor i filozofisë në gjimnazin ”Illyricum” dhe në vitet 1941-43 si provincial i françeskanëve.
Me 13 shtator 1943 emërohet anëtar i Këshillit të lartë të Regjencës, ku ka qëndruar deri në fund të vitit 1944. Ky post qeveritar në kohën e okupacionit gjerman në Shqipëri vulosi fatin e Atë Antonit. Pas fitorës së Ushtrisë nacional-çlirimtare ai u detyrua të fshihej në pyjet e thella të Dukagjinit, në katundin Pulth-Plon, dhe prej andej ai bëri përpjekje për të organizuar një rezistencë nacionaliste kundër pushtetit komunist.
Në qershor 1945 një kompani ushtarësh erdhi në atë zonë për të kapur priftin antikomunist, dhe në ditën e tretë e gjetën në atë shtëpi ku kishte marrë strehim. Ai u zbulua për arsye se kishte lënë një protezë dhëmbësh në një gotë uji mbi parmakun e oxha ut. Mbrapa vatrës ishte një vend i fshehtë ku rrinte patër Anton Harapi.
Me vendim të datës 19 shkurt 1946 të Gjykatës speciale në Tiranë, Atë Anton është shpallur si kriminel lufte dhe armik i popullit, sabotator i pushtetit. Ai u dënua me pushkatim dhe u ekzekutua po atë vit. Nuk dihet ku gjendet varri i tij.

RËNDËSIA E ANTON HARAPIT SI SHKRIMTAR
Përveç artikujve dhe studimeve në fushat e kulturës, artit, filozofisë dhe sociologjisë Atë Anton Harapi ka botuar edhe librat Edukata ose Mirërritja e Fëmijëvet (Shkodër 1925), Vlera shpirtërore (Shkodër 1936) dhe romanin psikologjik Andrra e Pretashit që më parë u botua në vazhdime në revistën Hylli i Dritës (1933-1940). Si vepër e plotë posthume u ribotua në Romë më 1959. Në vitet e fundit fondacioni Hylli i Dritës ka botuar një vëllim me veprat Vlera shpirtërore, Andrra e Pretashit dhe Valë mbi valë, që mund të porositet prej Kuvendit françeskan në Tiranë.
Siç ka vënë në dukje studiuesi Shpend Shpata, Edukata ose Mirërritja e Fëmijëvet është përkthim e veprës së pedagogut A.Herget, të cilin Anton Harapi ka ditur ti përshtasë moshës së re shqiptare, duke pasuruar pedagogjikën shqiptare me elemente të pedagogjisë botërore.
Vepra e dytë e Harapit, Vlera shpirtërore, ka pasur si qellim të dëshmonte se besimi katolik nuk është kundër diturisë e përparimit, as kundër aspiratave të njeriut, as kundër ndjenjave kombëtare.
Kryevepra e Anton Harapit, Andrra e Prekashit, i kushtuar bashkëveprimtarit të tij të dashsur Luigj Gurakuqi, ka vlerë të madhe dokumentare, etnografike, psikologjike dhe filozofike mbi jetën dhe idealet e shqiparëve të krahinës së Grudës, ku Harapi shërbeu si famulltar në vitet 1918-19. Në këtë vepër ai jep pamje nga jeta e tyre të përditshme por synimi i tij kryesor ka qenë thjesht kombëtar: fiset e Hotit dhe të Grudës, t¨mbetura jashtë kufirit politik të sotëm, janë thjesht shqiptare. ”Me veprën e përvuejtë të virtyteve shqiptare do ta ngrehim madhinë e kombit tonë” shkruan Harapi.


MENDIMET SHOQËRORE-POLITIKE TË HARAPIT
Anton Harapi me të vërtetë ishte kundërshtar i rreptë i komunizmit në formën e bolshevizmit stalinist. Ai kishte kuptuar herët, se prapa fjalëve mashtruese për barazi dhe drejtësi shoqërore fshihej një realitet krejt tjetër. Tragjika e Anton Harapit mbetet në pranimin e tij të tezës së hidhur ”armiku i armikut tim duhet të jetë miku im”. Ai pranoi pushtimin gjerman si mbrojtje kundër komunizmit, sepse nazistët gjerman ishin armiq të betuar të popujve sllav në përgjithësi dhe të Bashkimit Sovjetik në veçanti. Por dihet se nazistët gjerman vazhdimisht kryenin krime të tmerrshme kundër vlerave më të larta të njerëzimit. Kur gjermanët dështuan dështoi edhe bota e Anton Harapit. Nuk dihet çfarë pushtet real ka pasur ai si regjent, çfarë përgjegjësi kishte ai për ngjarje si ajo e 4 shkurtit 1944 kur u vranë shumë komunistë të Tiranës në shtëpitë e tyre. Një gjë është e qartë: ishin komunistët që filluan masakrat dhe nxitën luftën civile. Gjermanët nuk donin të cenonin shqiptarët me zaptimin e Shqipërisë, vetëm donin të luftonin kundër forcave komuniste. Në këtë luftë në shumicën e rasteve ata që u bënë viktima ranë në luftë midis komunistëve dhe nacionalistëve apo si viktima të masakrave dhe represaljeve në këtë luftë civile.
Roli i Anton Harapit gjatë Luftës së dytë botërore duhet ndriçuar në mënyre shkencore përmes një hulumtimi objektiv. Për këtë nuk egzistojnë ende parakushtet. Më lehtë pasqyrohen parimet që ka shprehur në rrethana të ndryshme, të cilat dëshmojnë se kishte pikëpamje përparimtare patriotike. Shumë herët në studimet e mia të shqipes, në një libër mësimi të albanologut të shquar gjerman Maksimilian Lamberc, gjeta një tekst të përsosur për Shkodrën dhe Korçën, në të cilin Anton Harapi tregon patriotizmin e tij shqiptar , pa rezerva krahinore apo fetare. Në një fjalim që mbajti në vitin 1936 në një rast shumë tragjik, kur dy shqiptarë nga jugu, patriotët Çerçiz Topulli dhe Mustafa Qulli, ishin vrarë nga dora mizore në Shkodër, Harapi jep qartë mendimet e tij për parakushtet e nevojshme për të ardhmen e Shqipërisë:
”Por para se të niseni, eni këtu, e mbi këta eshtën, shembllesë ideali, forcë dhe bashkimi, t’i shtrîjmë dorën shoqishojt, Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e me besën e burravet, me besën shqiptare, të lidhemi për t’i a mbajtë shqiptarit të paprekun nji Zot të vërtetë, nji atdhé të lumtun, për ta bâm Shqipnin e re, të fortë e të madhnueshme, të denjë për Skanderbén. T’i diftojmë, po, botës se shqiptarët janë njimend burra; se mund të jemi Toskë e Gegë, muhamedanë e të krishtênë, e njiheri shqiptarë të njimendët.”
Kur situata në Shqipëri në fund të luftës u bë shumë e nderë për nacionalistët, miqtë e Harapit e këshilluan të mërgojë jashtë vendit por ai refuzoi:
”Kam punue për Shqipni e ballafaqas. Nuk pres shpërblim, por as dënimi nuk ka pasë me pret. Bashkatdhetarët e dijnë se kurrë s’i tradhëtova. Me ta vuejta, për ta punova, me ta qindrova. Me ta edhe do të vdes.”
Për fatin e Atë Anton Harapit shkruan Prenk Gruda në Ditarin e vet nga Tirana me datë 15 fruer (shkurt) 1946:
”Gati mbas nji vjeti torturash shnjerzore nëpër burgje, në Shkodër në fillim, mandej në Tiranë, Pater Anton Harapin e gjykuen për vdekje, pa kurrfarë fajit dhe dje paradritet e pushkatuen.
Kishës Katolike iu shtue nji i shêjtë e kombit shqiptar edhe nji martir i shquem. Atdheu mbeti pa nji patriot shumë të madh, pa nji burrë me virtyte e tradita kreshnike të lashta. Qe gjithmonë i gatshëm, me përpjekje e vepra në shërbim të Shqipnisë, si askush tjetër i kohës së tij pa qellim shpërblimi, gja qi dihet prej të gjithë shqiptarëve.”
Për patër Antonin jepet kjo karakteristikë në Ditarin e Prenk Grudës:
”Oratori i përvujtë, mësuesi e edukatori i ndërgjegjshëm, afruesi i vëllaznimit të shqiptarëve dhe shkrimtari tejpasë e shumë i mprehtë, e njomi me gjakun e pastër tokën e të parëve, të cilës, bashkë me besimin në të Plotëfuqishmin, ua kishte kushtue jetën dhe, pa droje aspak, u flijue për atdhe. E vranë tradhëtarët mercenarë të Moskës e të Beogradit për hyllin e kuq të pansllavizmit, sepse adhuronte Zotin e Shqipen e Gjergj Kastriotit. Zhdukën hijen, por jo veprat monumentale të Pater Harapit, të cilat do të përkujtohen gjithmonë me nderim prej shqiptarëve të vërtetë, ashtu sikurse e çmojshin përherë edhe Patër Antonin.”

FATI TRAGJIK I NJË INTELEKTUALI ANTIKOMUNIST
Gjatë procesit të montuar politik Anton Harapi dha testamentin e tij shpirtëror përpara gjyqit, me këto fjalë që kundërshtuan me krenari pretendimet komuniste:
”Në qe se me u ndigjue ligjevet hyjnore të Atdheut, me edukue rininë kah idealet e nalta të së Vërtetës e me i nxitë kah e Mira; në qe se me vuejtë për popull e me popull dhe me luftue për Fe e Atdhe asht punë e dobët e tradhti, atëbotë jo veç unë por mbarë françiskajtë e Shqipnis jemi të dejë për dekë.”
Dhe Prenk Gruda na kallëzon më tej:
”Në gjyq i hodhi poshtë akuzat e thaniet e trupit gjykues për dënim si tradhëtar jo nga populli, por nga anmiqt e kombit qi trillojnë shpifje. Theksoi burrnisht me fakte pafajsinë, tue mos pranue me lypë falje. U tha: ”Zoti pastë mëshirë për ju, qi nuk jeni tue dashtë me dijtë se çfarë krimesh po bani kundër popullit e atdheut, jo vetëm për dënimin tem e të qinda të tjerëve të pafajshëm sikurse unë, por për tragjedinë qi keni vulosë kundër tanësisë kombëtare, në dhunim shqelmues të tagrit të shqiptarëve për atdheun etnik. Mundimet dhe jeta ime i qofshin falë kombit!”
Fjalët e fundit e Harapit në gjyq përmbajnë një profetësi: ”Shqipnija u fitue me gjak; me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do të vijë dita e me Paqe e Drejtësi do të fitohet.” Me përmbysjen e regjimit komunist në pranverë të vitit 1992 u vërtetuan këto fjalë.
Regjimi i Enver Hoxhës ishte pa skrupuj, pa parime normale njerëzore. Dhe më e keqja në veprimtarinë politike të Enverit ishte gatishmëria e tij të flijojë të gjitha vlerat kombëtare dhe humane për hir të pushtetit. Serbomëdhejtë shpirtligë dinin me mjeshtëri të përdornin persona si Enver Hoxha dhe Mehmet Shehu për qëllimet e tyre, për të shkatërruar elementet më të mira të popullit shqiptar që ishin kundërshtarë të sllavo-komunizmin. Rrëfimi i Prenk Grudës në Ditarin e ditës 20 shkurt është shumë kuptimplotë:
”Profesor Kolë Shiroka ka konfidencë të madhe për çdo gja me mue. Ka gruen ruse. Ajo asht përkthyese besnike e Enver Hoxhës për gjuhët rusisht e serbisht. Si femën nuk asht durue pa i diftue të shoqit, në besë, me njiqind porosi për me e mbajtë sekret tregimin e kobshëm, për çka paska sajue me ba Beogradi në Shqipni kundër klerit katolik.
”Mbas vrasjes së Patër Anton Harapit, ambasadori jugosllav ka shkue për vizitë zyrtare te Enver Hoxha. Në bisedë e sipër, Enveri asht mburrë për zhdukjen e Harapit. Ambasadori i ka thanë se i gjithë kleri katolik shqiptar asht Patër Antona, prandej për mbarëvajtjen e partive e të qeverive tona motra, kam porosi të shpejtë rezervate prej Beogradit, qi me çdo mjet, duhet me i likuidue të gjithë sa ma parë. Ata janë të lidhun me Vatikanin, me atë çerdhe të spiunazhit të kapitalistave imperialista.”
Dhe Prenk Gruda bën përfundimin:
”E atëherë a ka se si besohet shestimi i kësaj katastrofe për ne prej Beogradit? Pse Enveri pranon me u ba vegël serbe kundër shqiptarëve? Ma në fund, pse komunistat serbë nuk e hjekin qafet klerin e tyne, qi gjatë luftës përgjithësisht ka qenë me çetnikë?!...”
S’kam kurrfarë dyshimi përsa i përket korrektësisë se arsyetimit të Prenk Grudës. Dora e ndytë e Beogradit ka infektuar, ka helmuar edhe jetën shqiptare, jo një herë por gjithmonë!
Fati tragjik i Atë Anton Harapit na tregon: kur faktori i jashtëm negativ është shumë i fortë, vetëm një faktor i brendshëm që është më i fortë dhe pozitiv mund të shpetojë një popull të vogël nga kiameti. Situata e Shqipërisë në fund të luftës së dytë botërore ishte tejet negative. Kjo mund të thuhet p.sh. edhe për Finlandën, por populli finlandez u shpetua nga kthetrat sovjetike për arsye të forcës së bashkimit të tij kombëtar. Edhe komunistët finlandez, natyrisht me zemër të vrarë, shkuan në luftë me ushtrinë kombëtare, kundër armikut sovjetik! Ishte ky bashkim që dëshironte Anton Harapi ndër shqiptarët, dhe për këtë ideal luftoi dhe vdiq ai. Dhe realizimi i këtyre idealeve është edhe më i rëndësishëm, edhe më i ngutshëm në ditët tona, sepse edhe sot populli shqiptar është i ndarë, i copëtuar. Të mos harrohet për asnjë çast!

ULLMAR QVICK



Literaturë e shfrytëzuar:

Anton Nikë Berisha: Çështje e porosi të qenësishme (”Rilindja” (Zvicër) 10 gusht 1996
Prenk Gruda: Ditari i nji zemrës së lëndueme 1937-1975. 766+XXXI faqe. Detroit 1985.
Atë Anton Harapi: Dy lotë e një betim (”Rilindja” (Zvicër) 10 gusht 1996
Anton Harapi: Korçë e Shkodër (në Lambertz: Albanisches Lesebuch. Leipzig 1948.)
Zija Kambo: Mbrojtja e pushtetit të ri popullor (Rrëfimi ”Proteza e dhëmbëve). Tiranë 1980.
Zef Simoni-Fritz Radovani etj.: Martirizimi i Kishës Katolike Shqiptare 1944-1990. 220 f. Tiranë 1993.

[Eni]

Duke lexuar nje nga vleresuesit dhe njekohesisht koleg & shok i Pater Harapit O.F.M, prej At Danjel Gjeçaj, kam mesuar se Pater Antoni ishte biri i Loro & Çile Harapit, lindur ne Shiroke. I vellai i tij, Marku u fut ne Kolegjen e Jezuiteve, nen Urdherin e Shen Saverit, kurse Gaspri, sic ishte emri i vene prej prinderve te tij, u fut ne Kolegjen e Franceskaneve dhe ishte nje nga nxenesit e At Gjergj Fishtes.
Me pas ai shkon per studime ne Autri, dhe perkatesisht ne Tirol, Salzburg, ku studion per teologji, filozofi. Si bashke-studente te tij ne gjymnazet e shkollat ne Ausri kane qene dhe freterit, Justin Rrota, Anton & Leon Ashiku, Martin Gjoka, David Pepa apo Imzot Bernandin Shllaku..
Me 1910 Pater Antoni kthehet ne Shkoder, ku tashme thirret nga te gjithe me emrin Anton dhe i perket brezit te studentave teologjike te arsimuar ne Austri, ndryshe nga brezi i meparshem i mesuesve te tyre, Fishta, Bardhi & Gjeçovi te edukuar ne Bosnje e Kroaci.

Nder ngjarjet kryesore te Patros, permendim, Rrethimin e Shkodres (tetor 1912- prill 1913) i cili e gjeti ne Kuvendin e Arres se Madhe, ku banesen e priftave e kthen ne strehe per popullaten civile, te cilen e ndihmon me ushqim e u jep nje strehe mbi koke.
Pranvera e 1916 e gjen duke luftuar kundra koleres qe kishte rene ne Dukagjin dhe duke u ardhur ne ndihme banoreve te Bjeshkeve te Dukagjinit.
Kemba e tij shkel nder viset me te thella te Shkodres apo Malsise se Mbishkodres si ne, Theth, Ndersylaj, Kaprré, Gimaj, Lekaj e Curraj, duke predikuar fjalen e Zotit.
Me 1918 Anton Harapi caktohet famulltar ne Grude, dhe kohen e vajtjes aty dhe ngjarjet kryesore te asaj periudhe i pershkruan shume bukur ne dy librat e tij, Vale mbi Vale & Andrra e Prêtashit.
Me 1923 merr drejtimin e Kolegjes Françeskane ne Shkoder dhe sjell nje fryme te re. Ja si e pershkruan punen e fratit Pater Gjeçaj: “Ne konceptin edukativ harapjan Frati shqiptar do te paraqitëte ne jete pervehtesimin e qarte te shpirtit kalerues te Shen Franceskut t’Assisi-t bashke me karakterin dallues te Pater Palit nga Matja qi ne kalan e rrethueme te Rozafes shkjeu flamujt hane-e-hyll tuj i xevendsue keta me shqipen dykrenare. S’e pat te veshtir me e ndikue kete ideal nder filizat e njome te Provinçes Françeskane, qi i rriteshin nder duere: ai vete e pat mishnue qe perpara. Ne kete misjon nuk i munguen shembujt e kohevet te fundit. I viejten anekdotat e jetes se Fretenvet tiparë nder male e nder fusha. Ishin keto fetyra te shkelqyeshme, nder te cilat secili nga xanesat e vogjel me zhgun zgjidhte, mbas andje, Fratin, te cilit do t’i ngjante ne jete.”
Pater Antoni ishte dhe drejtor i Liceut Illyricum dhe njekohesisht jepte mesim dhe ne Normalen Femerore te Motrave Stigmantine ne Shkoder. Ai ishte gjithashtu dhe anetar i Institutit te Studimeve Shqiptare me qender ne Tirane. Autor i me shume se 50 artikujve ne revisten prestigjoze Hylli i Drites, drejtor i se ciles dhe ishte prej 1930-1936, Pater Antoni eshte dhe autor i disa librave. Libri i pare i botuar prej tij ishte nje perkthim pedagogjik i profesorit austriak A. Herget, me titull, “Edukata asa Mireritja e Femijvet”, botuar me 1925. Me 1936 boton librin, “Vlere Shpirterore” qe permban 6 konferenca fetare te mbajtura po ate vit prej tij ne Korce. Dy libra te tjere te tij jane perkatesisht, “Vale mbi Vale” dhe “Andrra e Prêtashit”, ku i pari eshte nje pershkrim i udhetimit te Patres mbi Liqenin e Shkodres per ne Grude ku ishte emeruar si famulltar. Ndersa libri i dyte, jep nje pershkrim teper te bukur te ngjarjeve kryesore qe ndodhen ne Grude dhe Cem, gjate vitit 1918 ku Patri ishte famulltar. Ne to ai jep qarte karakteristikat kryesore te shqiptarit, jeten e perditshme, traditat e doket tona.


Me 14 shkurt 1946 nje flete tjeter legjendare e historise sone kombetare gjakoset prej plumbave te pushkatareve te kuq, qe rane mbi trupin e Pater Antonit.
Pater Anton ra per te mos u ngritur me ne kete jete, dhe amaneti i tij nukduhet harruar, ” Shqipnija u fitue me gjak; me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do vije dita e me Paqë e Drejtesi do te fitohet”


--------------------------------------------

* Per te lexuar dicka me shume mbi Pater Anton Harapin, jeten e tij e c'ka shkruar ju ftoj te lexoni: ketu.

[Brari]

Per respekt te Mikut tone te nderuar Uillmar, si dhe per gjithe ata qe kane admirim per figuren e atdhetarit te shquar Pater Anton Harapit, po postojme ne Forum ligjeraten (fjalimin) e Anton Harapit ne Shkoder, ne ceremonine e percjelljes se eshtnave te dy Atdhetareve tane te medhej, Çerçiz Topullit dhe Mustafa Qullit, per ne vendlindjet e tyre, Gjirokaster e Leskovik.

Ky fjalim brilant e i pashoq ne oratorine shqiptare, u mbajt ne 14 Shtator te 1936-es ne qender te Qytetit te Shkodres, ne pranine e mijra e mijra qytetareve Shkodrane si dhe te perfaqsuesve te qyteteve Gjinokaster e Leskovik e nga gjitha trojet shqiptyare.


Teksti eshte kopjuar sipas revistes " Hylli i Drites", Shkoder 1936.



**********************







DY LOTE E NJE BETIM






Ndalnju ! Ku veni, o burra ?!...

Çerçiz e Muço, dy fjale ka me ju Shkodra kreshnike, ketu ne log te kuvendit, para se te ndaheni.
Doni t'a leni Shkodren, te shkoni e te pushoni atje, ku se pari pat t'amblat rreze te diellit, ku, si filiza te shendoshe, gezueshem e rritet shtatin, atje prej kah Shqipnija u qiti edhe u ndriti !

Le te levdohen, po, per ju Gjinokastra e Leskoviku, vendet ku ju u lindet per jete, por grime ma pak s'do te gezohet me ju Shkodra, vendi, ku ju nuk vdiqet, por u lindet per atdhe.
Njimend se ato u dhane tamblin e gjiut, e u jane nana te natyreshme, por ju tashma, nuk jeni njerez te zakonshem, nuk jeni çfardo shqiptaresh, jeni kreshnike, jeni burrat shqipetare; e si te tille u priti e ju mbajti, si te tille sot me gezim u percjell Shkodra, lama e nana e kreshnikise s'uej .

Jo, nuk u leshon ju Shkoder lokja, ambel pa u puthun ne te dyja faqet, thekshem pa u lëmuem te dy krahet, permallshem pa u derdhun dy pika lotesh, lote gezimi e pikllimi, mbi eshtënt t'uej.

Eshtën te pamort, u falem ! Te pavdekshem, po, pse nder veme t'ueja rueni nje visar te çmueshem, njat ide e cila e patrandun do te jesë ndër ne deri sa te jete Shqipnija.

E udha e mbare u qofte !
Veç, o burra, qi vdekun, flitni ; te mbetun, ngjalleni; te hupun, sot ndritni, kah rreth e rrokull t'i bini Shqipnise, deh, leshonje nje za, at zanin t'uej kumbues si te luajvet, diftoni djelmnise shqiptare shka u a ushqeu idealin, shka u a mbajti karakterin, shka u bani te pavdekshem.

Diftoni, po, se ka e do te ket Shqipni deri sa te kemi e te mbajme nji Zot mbi vehte; ka, po, Shqipni deri sa te dalin Shqiptare fatosa; ka dhe do te kete Shqipni derisa gjaku i juej i kërthnesët e i gjalle te vloje ne kujtim e ndër ndjesi te Shqiptarvet, deri qi ne Shqipni, pa ndryshim krahine e besimi, te çmohen e te madhnohen themeluesat e atdheut.
Kemi pse te jemi e te mbahemi Shqiptare, deri sa te shenjta te ruhen besë e burrni.

Me të tanë fuqine t'uej vigane m'i a bani nje urim Shqipnise; m'i ndillni te mbarë e perparim, pagjë e ngadhnim.
Por dhe nje namë, si rrufeja, m'i a leshoni kulshedres se re, rrymvet derrmuese, qi po e brejne jeten shqiptare: atyne po, te cilet thone se po bashkojne e na shkaterrojne: levdohen per dashuni, e na qesin mënin e fitmen, duen te na mesojne e po na zhburrnojnë.
Heu ! ata mos qofshin, e Zoti i vrafte njata, te cilet duen t'i lane Shqiptaret pa bese ndër vehte, duen t'i qesin nga morali dhe karakteri, nga familja e historia.

Nuk po u pyes kush jeni e kah po veni. Kudo shkojshi, te bardhe qofshi ; ku ndejshi, flori ndritshi. Ideali i juej me tregon se kush jeni, vdekja e juej me dishmon se ku dueni. Nuk me duhet gja kush u vrau, por knaqem, kah marr me mend ate per shka ju rat preja e dores mizore. Nuk marr parasysh ç' krahine qet e ç' besim patët, më mjafton te dij se besuet ne nji Zot, e si kristal i kulluet rrodhi ndër dejt t'uej gjaku shqiptar.

Ju mesyt Shkodren per strehe atdhetarije, per lamë veprimi, per strofull sigurie. Edhe Shkodra me kënaqë ju priti e iu dha nderimin qe ju perkitte: pa ndryshim ju rreshtoi nder fatosat e vet, nder te vdekunit e pavdekshem, krahas me nji Dedë Gjo' Lulë e tjerë sokola.

Eh, moj Shkoder, moj mizore ! Si s'u ngine ma njihere me gjak ? Deri kur ma do te m'i a kendojsh kangen vdekjes e shemtimit?
Shka asht ne ty, qi dukesh si të ngadhnojshesh ma fort mbi vdekje se sa ne jete, si te gezojshesh ma fort per te mbetun se per te gjallë? Me shka ma mund do te shuhet ajo etja e jote, qi tashma sot te rreshkë e te pervlon?...

Ti, mizore njimend, por fatose , pse sikurse ne djep t'and perkunde burrat e maleve, ashtu ne prehën t'and mblodhe, ne votren t'ande rreshtove kreshniket e kombit. Mizore, po, por trimneshë, pse kurdohere ne vdekje pave shpetimin; ne therori ,fitimin; ne burrni, forcen. Mizore po, por fisnike, pse nderër e burrni i pate gjithmone per piri.
Zotnij te ndritshem ! Nuk due t'u ndali ma. Keni udhe te gjate. Mirrni kto visare te çmueshme, e shkoni. Por para se te niseni, eni ketu, e mbi keta eshtën, shëmblles ideali, force dhe bashkimi, t'ia shtrijme doren shoqishojt, Toske e Gege, muhemdane e te krishtene e me besen e burravet, me besen Shqiptare, te lidhemi per t'i a mbajt Shqiptarit te pa prekun nje Zot te vertete, nje atdhe te lumtun, per te bame Shqipnine e re, te forte e te madhnueshme, te denje per Skenderben.
T'i diftojme, po, botes, se Shqiptaret jane njimend burra; se mund te jemi Tosk e Gege, muhamedane e te krishten, e njiheri Shqiptare te njimendët.

Zoti i vertete e atdheu le të na bashkojne, Zoti e atdhu te na mbjane;
Me Zot e me atdhe te lumnojme !





************************'





veme - embrion
per piri - per natyre, per doke.




Marre nga "Hylli i Drites", 1936. Nr 9, fq 462.





Brari

[Pasiqe]

Në vitin 1956 është botuar në Gjermaninë Perendimore një libër me titull “Misioni i posacëm në Juglindje- Raport i një diplomati fluturues“. Autori i tij është Hermann Neubacher i cili ka kryer detyë n si „I plotfuqishmi i Ministrisë së Jashtme për Juglindjen” Më përpara ai ka qënë kryetari i bashkisë së Vienës.



Në librin ë përmendur më sipër ai i ka publikuar kujtimet e tij gjatë periudhës së ushtrimit të kësaj detyre në vitet e Luftës së Dytë Botërore. Në këtë libër shumë interesant i kushtohet një vend shumë i gjërë dhe Shqipërisë së asaj kohe.

Interesant është fakti se nëpërmjet Neubacher krijohet një mundësi krejt e vecantë për t’a parë Shqipërinë e atyre viteve me sytë e një të huaji, konkretisht të një diplomati të lartë gjerman.

Duke lexuar shkrimin për Patër Anton Arapin më lindi dëshira të kontribuoj sadopak nëpërmjet përkthimit të një fragmenti nga libri i sipërpërmendur, që bën fjalë për disa detaje të vogla nga jeta e tij. Sado të vogla të jenë këto fragmente, besoj se kanë vlerë të madhe sepse janë fragmente të vogla nga jeta e një njeriu të madh.

Pa dashur të vazhdoj me komente po nis përkthimin e pjesës:

* * *

Shkodër 1943: ajër i rëndë, presione nate për para, vrasje në mes të rrugës, në shtëpitë e vogla, në kafene. Në mes të ditës! Në një rreth të vogël shqiptarësh e gjermanësh. Patër Anton Harapi tregon se si natën e kaluar tre burra të njohur të levizjes ilegale komuniste kishin shkuar tek ai në manastir për të zhvilluar një debat politik me të. Partia komuniste, thonin ata, nuk luftonte kundër kishës. Komunizmi është në një fazë të re zhvillimi, ai lufton për lirinë kombëtare dhe për një demokraci të vërtetë. Cfarë kërkon priori i franceskanëve patër Antoni në një Këshilli Regjence, i cili bashkëpunon me okupatorët fashistë? Një oficer gjerman policie, që ishte i pranishëm. e kapën ethet e gjuetisë:

„ Sa interesante Patër Antoni,! A do të mund të na thoni se kush ishin ata tre burra?”

Fytyra e tij prej asketi si e gdhendur në dru e me një hundë të madhe u nxi prej

trazimit:

“Mos harroni se unë jam shqiptar!”



Të tre burrat, edhe pse të pa ftuar, ishin miq në shtëpinë e tij, pra ishin nën mbrojtjen e tij gjatë kësaj vizite.



Megjithatë komunizmi në Shqipëri nuk i njeh më vlera të tilla. Pas tërheqjes së trupave gjermane nga Shqipëria, Patër Antonin e kapën në një strehë tek një shtëpi miku, dhe ata tre burrat ka gjasë të kenë qënë midis gjykatësve ose spektatorëve kur ai u var në litar.

* * *



Vazhdim prej një fragmenti tjetër të librit
* * *

Pater Anton Harapi ishte nga Shqipëria e Veriut, arsimimin e mesëm e kishte kryer në shkollat e manastirit në MERAN dhe në HALL të Tirolit të Jugut, në Romë ai kishte studiuar Teologji.Ai i kishte parë edhe një herë qytetet e rinisë pak para fundit të tij. Udhëtimi i atëhershëm i tij për në Tiranë është i habitshëm.



Ishte fundi i Qershorit të vitit 1944, kur unë i ngopur nga kriza qeveritare, u largova nga Tirana. Për shkak të “fqinjësise” së avionëve gjuajtës angleze nga ana tjetër e Otrantos, mund të ngrihesha me avion me mirë natën. Avioni filloi të lëvizë nëpër rrugën e rrethuar me llampa, kur personeli i bordit me vështirësi e britma frenoi avionin. “C’ka ndodhur, kush është aty” “Pater Anton Harapi!”. Dhe menjeherë franceskani i vogël u ngjit në barkun e avionit dhe qëndroi i qeshur në kabinën e vogel të pasagjerëve.



“Unë nuk mund ta duroj më politikën! Do të fluturoj me Ju!“



Heinkel-i (tipi i avionit personal te Neubacher-shënimi im) lëvizi përpara, u ngrit dhe fluturoi përmes luginës, mbi vargun e maleve, endej mbi masivet shkëmbore, ndërkohë që mbi faqet e tyre vezullonte purpuri i parë i kuq i diellit që po lindte. Patër Anton, që me zhgunin e tij ishte ulur përballë meje, nxori nga canta e tij e dorës, që ishte i vetmi bagazh i tij, librin e lutjeve dhe filloi të lutej. Për disa ditë qëndroi si miku im në Beograd. (Në Beograd ka qënë selia e Neubacher - shënimi im). Unë e kam ende përpara syve shtatin e vogël prej asketi me fytyrën e zeshkët si të gdhendur në dru, prej të cilës dilte një hundë e madhe, se si endej duke mbajtur në dorë librin e lutjeve nëpër kopështin tim madhështor e të lulëzuar. Patër Anton Harapi udhëtoi më vonë për në Vienë dhe në Tirolin e Jugut. Pas disa javësh ai u kthye në Shqipëri, ku tashme e priste vdekja.



Asnje revolucion nuk mund ta shuajë kujtimin e një njeriu të tillë. Drita e amshuar të cilës ai i ka shërbyer e ndricoftë atë!



Marre nga http://www.mirdita.net/paterantonarapi.htm

[Labeati]

I harruari i paharrueshëm: At Anton Harapi ofm, martir i fesë dhe i shqiptarizmës së kulluar

“A e dini se çdo ndertese i vihen temelet n’dhe? Edhe pse n’varr, ne hijshem duhet t’jemi gurt e temelit t’njiasaj binaje t’cillin sot e quajm Shqypni”
At Anton Harapi (1888-1946)

marre nga www.albanovaonline.com

nga Klajd Kapinova Manhattan, New York

Një sqarim i “vogël” për lexuesit shqiptarë

Kam lexuar para disa kohe me një kujdes të veçantë një shkrim kuptimplotë të publicistit të mirënjohur z. Mergim Korça, në gazetën shqiptaro-amerikane “Illyria” në Manhattan Neë York.

Ju përgëzoj i dashur bashkëatdhetar, që jeni shumë i shqetësuar për mosfutjen e emrit të veprës martire të At Anton harapit në fazën e kanonizimit, që Selia e Shenjtë në Vatikan aplikon për meshtarët e Krishtit. Dhe pikërisht për atë ushtar besnik të Urdhërit të Shën Françeskut, që me sandale dhe varfëri qendroi pranë dhe mes popullit të vet, ku gjithnjë për te Shqipnia ishte NJI.
U privua nga kjo e drejtë e merituar, pikërisht françeskani i përvujtë, që u pushkatua barbarisht me fjalët e Krishtit në gojë: “Fali o Zot se nuk dijnë çka bajnë”, “Rrnoft Krishti Mbret!”, “Rrnoft Shqipnia edhe pa ne!”.

Keni shumë të drejtë i nderuari z. Korça, kur thoni, se me At Antonin, do të ndodhë njësoj sikurse i ngjau Padre Piu-t, i cili, kur ishte në jetën tokësore thoshte: “La Benedizione del Signore scenda su di te, sulla tua casa e su tutte le persone a te care”. Atëherë ç’vlerë ka pendesa, kur veprimi i padrejtë, për mosshënimin e emrit në listën e martirëve shqiptarë është bërë me dëshirën e një individi apo “komisioni” shqiptarësh.
Askush nuk ka drejtë t’i jap të gatshëm në tabaka Selisë së Shenjtë, ku meshtar e meriton apo jo, që të bëhet martir i lterit!

Me sa di unë, Komisioni i Rishqyrtimit të Aktit të Martirizimit të Klerikëve Katolikë në kohën e masakrave të komunizmit (sikurse në të gjithë vendet diktatoriale dhe komuniste të ish - Evropës Lindore) nga Vatikani, ka kërkuar prej Konferences Ipeshkvnore të Kishës Katolike në Shqipëri dokumentet (të marra nga Arkivi Qendror i Shtetit, aktet e gjyqeve), dëshmi me deklarata autentike nga përsona që dëshmojnë vërtetësinë e faktit të kërkuar, dhe jo të paragjykohet nga gjyqi i dytë shqiptar, etj. “komisioni” apo individë, kushdo kjoftë, duhet t’i ketë parë pikturat ose arkivat, që i kushtohen pushkatimit të klerikëve katolikë, një prej të cilëve është edhe At Anton Harapi.

Frati i pushkatuar e i anatemuar pa mëshirë, ka nevojë që të qitet në shesh me dokumente autentike dhe jo të marrë të gatshme nga zyrat e ekzekutorëve etërit dhe bijtë e të cilëve ende drejtojnë Shqipërinë dhe ende nuk kanë bërë “mea culpa” për krimet që kanë bërë kundër njerëzimit dhe popullit të vet.

Veprimi i njëanshëm dhe me tendenca diskriminuese që kanë përdorur sot servilët e sistemit qofshin këto dhe me petk meshtarak, është një shkelje ndaj martirëve të krishtërimit që e kanë derdhur gjakun e tyre për ungjillizimin e popullit dhe dashninë e besimtarëve shqiptarë.

Shpesh po abuzohet pa të drejtë përmes një fotografie, ku ka dalë frati që ka kaluar në amshim At Anton Harapi me një gjeneral gjerman Fitstum asokohe të Luftës Dytë Botërore...
Mirëpo, kushdo e di, se e gjithë hierarkia që ka 10 vjet pushtet shpirtëror në Shqipëri (25 Prill 1993-2003), pas vitit 1993 me përjashtim të Shkëlqësisë së Tij imzot Zef Simoni Ipeshkëv (që ka vuajtur kalvarin komunist për 12 vjet në Spaç, Burrel, Sarandë, etj.), përsa i përket historisë së martirizimit të prelatëve tanë, nuk i njohin, dhe mendoj se nuk kanë të drejtë të vendosë apriori.

Nuk është vonë të bëhet dorëzimi i materialeve për fratin Anton Harapi në Vatikan, mbasi drejtësia herët ose vonë do të triumfojë... Do të vijë një ditë që madhështia e Pader Anton Harapit, të rritët ashtu sikurse ngjau pas shumë dekadash me shenjtin Pader Piu-n.

Faqet e historisë, të mbshura me male kufomash të pafajshme nga kmerët e kuq të polpotit të Tiranës së kuqe të diktatorit largkjoftë, me heshtjen e tyre stoike po flasin dhe kërkojnë drejtësi. Opurtiniteti e konformizmi me xhelatët ekzekutorë që janë sot në pushtet pas revolucionit jevgjito-komunist të vitit të zi 1997, do të shkrihet si kripa në ujë...

Në një natë të errët e të vranët, u hapën gropa të mëdha kolektive. U gjakosën qielli e toka, u thanë trungje shumëvjeçare. U vranë nga komunistët, bijtë e kësaj toke, që shquheshin për nga lartësia shpirtërore, për nga zgjuarësia e trimëria.
Shumë klerikë katolikë u pushkatuan me gjyq fars dhe pa gjyq, u burgosën, internuan dhe zhdukën pa lënë asnjë gjurmë.

U vranë mizorisht 8 kryeipeshkëvij, 4 ipeshkëvij, 53 priftërinj dioqezanë, 25 françeskanë, 10 jezuitë, 10 seminaristë. Ata së bashku kishin bërë 881 vjet burg ose gati 9 shekuj vuajtje. Ata së bashku kishin kryer 450 vjet studime në 24 universitete të ndryshme.

Këtë fat të zi kishte edhe At Antoni. Në këtë mënyrë, historia njerëzore mbetet një meteor, që shndritë përjetë veprën e prelatëve të kishës dhe të kombit shqiptar të mbisalvuar.

Asnjë përkujtimore shkencore nuk është bërë për përkujtimin e veprës dhe jetës së tij në dobi të shqiptarizmës së kulluar. Tash 14 vjet në Shqipëri dhe për më tepër në vendlindje në qytetin e Shkodrës, nuk është bërë asgjë, as nga Urdhëri Françeskan që e ka për detyrë të përkujtojë martirët e Shën Françeskut, një shembëlltyrë e të cilit ishte edhe frati shqiptar At Anton Harapi. Vetëm në Prishtinë, revista kulturore “Jeta e Re” në vititn 1997, i ka përkushtuar një numër të veçantë At Anton Harapit. Asnjë pendesë, nuk ka nga ata autorë që dje e mallëkuan me shkrime turpi dhe sot përsëri po rishkruajnë me metorën e “realizmit social-komunist”, “Historinë e Letërsisë Shqipe” (Antologjinë) dhe të ashtëquajturën “Histori e Populli Shqiptar” (2002), ku domonojnë “Prof.dr.” e komunizmit. Tashmë hipokrizia ka dalë sheshit dhe po han bukën e marres së vet nga pushtetarët socialkomunist që janë bërë padronë shpirtërorë, kulturorë, fizikë dhe ekonomik në vendlindjen tonë e përtej saj...

(vijon)

[Labeati]

Kush ishte dhe mbeti At Anton Harapi

Ai lindi në Shirokë të Shkodrës, më 5 janar 1888. I biri i Loros dhe i Çiles, shtoi gëzimin e familjes që jetonte buzë valëve të Liqenit piktoresk. Babai merrej me peshkim, të cilin e kishte traditë. Në fëmijëri bashkëmoshatarët e thërrisnin Gaspër, sepse ishte i pagëzuar me këtë emër.

Që në moshë të re hyri në Kolegjin e Jezuitëve dhe më pas në Kolegjin Françeskan, që ishte dhe mbeti shtylla e traditës së mirëfilltë kombëtare shqiptare, duke qenë përherë një pikë e mirëfilltë referimi për të gjithë gjeneratat e mëvonshme, që dolën nga kjo qendër e rrezatimit të fortë të gurrës së pashtershme popullore fetare e atdhetare.

Vocërraku, aty mori njohuritë elementare të teologjisë, rriti cilësinë e mendjes së vet, duke fisnikëruar zemrën me kulturë fetare, u mëkua me dashurinë e thellë për Atdheun. Si fëmijë dallohej për mirësi, butësi, përshpirtëri, duke qenë një dashamirës, me vepra të lloj-llojshme mëshire.

Rezultatet e larta në shkollë i mundësuan adoleshentit të mençur, të vijojë studimet e larta në disa qytete të rëndësishme të Austrisë, që njihen si metropole të rrezatimit të kulturës së lashtë e bashkëkohore botërore. Këtu rregullisht studio në Villach të Tirolit, Salezburg dhe Shvarc për degën adhuruese të tij teologji.

Ai ishte një enciklopedi që ecte me dy këmbë mbasi, preferonte shumë të ishte në kontakt me bibliotekat, si një frekuentues shumë i rregullt dhe i azhurnuar me të gjithë median e huaj evropiane që vinte në këtë bibliotekë.
Pranë profesorëve të mirënjohur austriakë dhe të traditës fetare vendase, këtu studioi për degët e adhuruara teozofi e filozofi, ku menjëherë përfitoi një kulturë të shëndoshë oksidentale, dije të qëndrueshme, përpikmëri të dalluar të stilit gjerman, qendresë të shpirtit të hekurt françeskan.

Duhet vënë në dukje se pikërisht nga ky element i vlefshëm françeskan, rezulton, se françeskanët nëtë tërësi, pa kursim derdhin energjitë e tyre në kulturë, dije, përparim, cilësi me vullnet pune dhe inisiativë të lirë përsonale.
Kësisoj, mbi të gjitha në unitet dominoi bashkimi i të gjithë virtyteteve pozitive, duke plotësuar më tej shpirtin e pastër françeskan, me të cilin frati ynë ishte i edukuar qysh në fillim...

Gaspëri i ri, bëhet At Anton Harapi në Shqipëri. Dijet e thalla akademike, që ai i kishte akumuluar gjatë viteve të studimeve akademike, nuk do ta tulatshin kujtesën e tij të freskët, por do të shpërthenin valë - valë, gjithnjë në nivele të reja rritjeje, me një dinamikë për t’u pasur zili, të cilat falë aftësive përsonale, do t’i reflektonte me finesë.
Argumentet që buronin në mënyrë të natyrshme, në çdo kohë dhe rrethanë, do t’i parashtronte me një logjikë të hekurt gjermane. Kjo ishte aftësi profesionale vetëm e një gjeniu të rrallë. Dhe një njeri i tillë, dy herë nuk do të përsëritet në tokën shqiptare. Mbi freskinë dhe mendimin e gërshetuar filozofik, për stilin e matur karakteristik, të lidhur me rrjedhshmëri, Dom Kolec Prenushi, na ofron para 67 vjetëve këto rradhë vlerësimi: “...mendje dialektike, qi shkruen kryeartikuj, nder cillt disa janë kryvepra. Dija e thell, arsytimi i lidhun, analizimi i holl, stili i peshuem, dallojn gjith shkrimet e tija. Mund të jetë i thatë, i ftoht, por ai asht i drejt e i pafajshem” (Shih, “Hylli i Dritës”, 1936, fq. 583).

Për të gjithë ata që hodhën vrerë, për jetën dhe veprën e At Antonit (kujtojmë se posaçërisht për të ulur figurën e martirit shqiptar françeskan, pseudoshkrimtari Skënder Drini, për të përfituar poste dhe “merita”, zhgarravitë me urretjen e tij latente, dramën përvese “Shembja e hidhujve” me përsonazh kryesor të ashtëqujtunin “Harapi i Shkodres”, duke fyer edhe më tej me skenarin e filmit dhe libretin e drames me te njejtin titull figuren e At Anton Harapit.

Me ardhjen e demokracisë ky shkrimtar në vend që të bënte “mea culpa” u shpërblye për bëmat e tij si Atashe Kulturor në Konsullaten e Shqipërisë në Turqi shënimi im K. Kapinova), që vraponte shpejt për të përhapur paqen, dashurinë për njeri - tjetrin, e drejtësinë midis njerëzve, do të ishte me vend, që nga thellësia e shekujve, t’u përgjigjemi me një fjalë të urtë të skalitur nga Paskal: “Ndërgjegja, është libri më i mirë moral që kemi dhe me të cilin, duhet të këshillohemi më shumë”.

Si intelektual model, sillte me vete mentalitetin e misionarëve përparimtarë europianë, që në shumicë asokohe kishin në zotërim shartet e Provincës Françeskane (shek. XII - XIII), që po hidhte shtat me palcë e fizionomi shqiptare, tërësisht me taban solid, e cila gradualisht kishte çelur gonxhe, që shpërthyen në të ardhmen lulëzimin e kulturës amtare shqiptare, ku në rezonancë dominonte fryma e ngrohtë françeskane “lutu e puno”.

(vijon)

[Labeati]

Veprimtaria fetare e atdhetare

Në vitin 1910, At Antoni kthehet në Shqipëri dhe shugurohet meshtar, duke qenë deri në flijim meshtar besnik i zhgunit të Shën Françeskut e popullit që e donte dhe e respektonte me veneracion. Ai punon si mësues në Kolegjin e Fretënve, ku, kishte mësuar qysh I vogël. Si I ri, kishte ide e objektiva të veçanta, duke I kanalizuar në një shtrat të vetëm, formimin dituror të rinisë së ardhshme, me metoda të tilla, ku, dallohet universaliteti I dritës, për t’i ndriçuar të gjitha së bashku pa dallim bindjesh, përkatësish, krahinash, origjinë edukimi, lloje shkollash, duke nisur që të edukoj kësisoj njerëz me virtyte, ku mirësia, dashuria, feja, nacioni të jenë bashkëudhëtarë të pandashëm gjatë gjithë jetës tek shqiptarët.

Gjatë tetorit të vitit 1912 deri në prill 1913 (vite të trazimeve të mëdha të Luftës së Parë Botërore), I përkushtohet shërbesave fetare në kishën “Zoja Rruzare” në Arrën e Madhe në Shkodër, ku ishte edhe Kuvendi Françeskan. Në këtë lagje u njoh dhe u ballafaqua me varfërinë e tejskajshme, të cilën e përjetonte vetë, mes banorëve pa dallim feje. Viti 1916, për banorët malësorë të Dukagjinit, ishte një vit I vështirë, vit I sëmundjes epidemike të kolerës, ku, njerëzit njeri pas tjetrit vdisnin dhe askush nuk u gjendej pranë nga frika e lëngatës. Por meshtari karizmatik, me shpirt të pastër fisniku, u gjend si shërbetor pranë tyre, për t’i ngushëlluar dhe ndihmuar.

Frati 25 vjeçar, me ndjenja të holla të humanizmit, ecte në këmbë, nëpër katunde të thella e të ashpra malore, në të gjitha shtëpitë e bjeshkëve të thepisura të Dukagjinit (Malësia e Mbishkodrës), për të shpëtuar nga vdekja e sigurtë malësorët, duke I ndihmuar drejtpërdrejtë nga ana profilaksike kundër kolerës, kësaj murtaje të fillmshekullit XX, që kishte përpirë miliona jetë njerëzish nëpër botë...

Viti 1918, fratin e Urdhërit të Shën Françeskut (vendosur në Arbëri në shek. XIII), e gjeti famullitar në katundin Grudë. Binomi “Fe e Atdhe”, qe aorta e zemrës së tij, e Gruda ishte terreni, ku edhe një herë shpalosi zgjuarësinë dhe dituritë e thella enciklopedike, të cilat spikaten sipas mendimit tim, në dy rrafshe: së pari, në fushën e gjërë politike, ku, për interesat e larta të nacionit pranonte të flijohej, për të mirën e përbashkët; së dyti, spikat me sukses në lëmin e letrave shqipe, duke pasur pendë e mendim të mprehtë, të cilat admiroheshin nga qarqet preferuese të sferës së letrave albanologjike.

Për të tillë publicist, me polemikë rezultative dhe mendime të reja, pohohet me të drejtën e qytetarisë, se epoka e njerëzve të mëdhenj vulos me gjurmët e veta të pashlyeshme, ku, këtu dallohen mirë njerëzit e ndritur, që denjësisht i përfaqësojnë, në paradën e së cilës, bën pjesë edhe emri i ndritur i At Anton Harapit.

Pa hyrë në hollësira e zgjatje të tepërta, në kontekstin e këtij shkrimi modest, dua të nënvizoj idenë e ndonjë mediokri, që e trajton apo vlerëson si sakrilegj bashkëpunimin e Kishës Katolike në Shqipëri me problemet nacionale, kur dihet historikisht, se në shekuj kemi të përcaktuar parimet kryesore të këtij uniteti nga etërit dhe dijetarët e shquar të Kishës.
Në kushtet kur populli ynë jetonte errësirën më të gjatë mesjetare dhe njëkohsisht të shoqëruar me plot kalvare përsekutimi, nën pushtimin më të egër të barbarëve otomanë, në veçanti klerikët katolikë (në trojet etnike shqiptare dhe shtetin amë), kanë qenë sistematikisht gjatë shekujve vetëdija e nacionit shqiptar, duke sjellë përherë zgjimin e ndërgjegjës së mirëfilltë nacionale. Në këtë kohë, shekull pas shekulli, kultura shqiptare u ngrit në nivele të reja, brenda kishës sonë, por që gjatë përbuzjes së gjatë, zëvendësoi me dinjitet Akademinë e Parë Shqiptare brenda universit shqiptar.

Sa për ilustrim, po sjellim një shembull, të cilin esencialisht po e trajtoi më poshtë. Në veprën më të përkthyer në shumë gjuhë të botës: “Angazhimi ynë shoqëror”, në mënyrë filozofike, autori i saj, prof. Giorgio La Piera (1904-1977), nënvizon:"Nga pikëpamja katolike, politika është veprimtaria udhëheqëse e jetës njerëzore, që ushtrohet nga shteti, gjinia ose nga klasat me plotësinë e problemeve shpirtërore dhe materiale të individit dhe komunitetit”.
Këto dije të kohës, I kishte si vizione të kjarta At Anton Harapi dhe po udhëtonte në rrugë të sigurtë. Ai, përherë mendonte e vepronte nën shembullin e idealeve, që i kishte si pika referimi, se “...njerin e ban shpirti dhe ndergjegja, e paraqet sjellja, e vlerson puna; apostullin e rrit ideali, qendresa e guximit; bamirsin e krijon zemer-gjansija e vetmohimi. Para plumbit, qi e rrzoi perdhe, shqiptoi pa za: “Lumin e ep deka kunoren e ven varri”, - shkruan në parathanien e vepres “Andra e Pretashit”, studiuesi i afërt i tij Gjin Duka (alias At Daniel Gjeçaj)...

Ai njohu me të gjitha përmasat e saj zonën e Grudës së Malësisë së Madhe, koloritin e gjallë të zakoneve, vajet, dasmat, epiken, psikologjinë origjinale të trevave kreshnike të marra në studim, pra tërësinë klasike të kulturës së pasur nacionale ende të palëvruar asokohe...
Në këtë mjedis të ri dhe të përshtatshëm për mendjen dhe punën e tij me pasion lindi dhe u rrit romani “Andra e Pretashit”, që vlerësohet nga vetë biografët më të afërt të autorit, si një ndër kryeveprat e dorëshkrimeve, që i la si pasuri të paçmuar Atdheut të vet. Ai ruajti me mjeshtëri kompozimin unik të një vepre letrare.

Midis malësorëve të zonës së Vajzës së Kastratit (Malësi e Madhe), spikat njohja e hollë e psikologjisë së njerëzve, kultura e pasur dhe e gjerë fetare, si bari I popullit, duke qenë përherë në shërbim të tij, për t’i pajisur ata me nivele të reja të civilizimit përparimtar. Zelli për kulturë qytetare ishte pjesë e edukatës, falë aftësive të lindura dhe të kultivuara në fushën pedagogjike, për rininë shqiptare brenda famullisë, ku, ai posaçërisht kontribuoi çdo ditë në formimin e të krishterëve katolikë të ndërgjeshëm, tek e ktheu atë në qendër të rëndësishme të akumulimit të diturive të reja perëndimore.

(vijon)

[Labeati]

Vijim...

Në rrafshin politik, mbeti një zbulues i gjallë i fatit të popullit shqiptar. Në kujtesën e historisë, kanë mbetur të pashlyera shumë ngjarje, që gjithsesi kanë emrin e kontributit të meshtarit të shqiptarizmës.
Në kohën e turbullirave politike, midis të cilave ishte mbërthyer kontinenti i Europës, Fuqitë e Mëdha, hartonin harta të reja, ku, pa të drejtë, Shqipërisë së vogël gjeografikisht, i cungoheshin arbitrarisht, njëra pas tjetrës disa treva të trungut amë.

A mund të heshte frati i urtë, përballë kësaj masakre, që u bëhej ditën për diell tokave shqiptare!? Normalisht, që jo. I veshur me zhgun, me nismën e vet, organizon menjëherë tre bajrakë, si: Gruda, Hoti e Triepshi dhe përmes tyre, i dorëzon Memorandumin e përgatitur nga ai vetë në vitin 1918, komandantit francez në Shkodër (asokohe në Shkodër, kishin zyren e tyre konsullore 7 përfaqësi të huaja).

Në bashkëpunim me liberatorin e madh Luigj Gurakuqin dhe “Poetin Nacional” At Gjergj Fishta OFM, harton një Peticion, të nënshkruar nga 200 përfaqësues të tre bajrakëve, drejtuar përkatësisht Konferencës së Paqes në Paris, Ministrave të Jashtëm të ShBa-së, Anglisë, Francës dhe Italisë.
Në përkrahje të negociatave diplomatike, përfaqësuesit e Grudës, Hotit e Triepshit në Shkodër, organizuan demostratën te Ura e Maxharrit, duke brohoritur:

“Hot e Grud kekan betue
Pa gjak malet mos me i l’shue...”

Frati ynë, kishte miq e dashamirë, duke bashkëpunuar ngushtë me At Marin Sirdanin, At Shtjefen Kryeziu Gjeçovin, Çerçiz Topullin, Isa Boletinin, Fan Stilian Nolin, At Gjergj Fishtën, Imzot Vinçenc Prennushin, At Donat Kurtin, Dr. At Gjon Shllakun, Dom Ndre Zadejen, Hilë Mosin, Mehmet Shpendin, etj., në Jug e Veri të Shqipërisë.

Cicëroni i oratorisë nacionale në ligjeratat fetare e nacionale

“Kjo ishte edukata harapiane. Ai ishte i kryqzuem n’Kryq per Fe e Atdhe”
At Daniel Gjeçaj (1913-2002)


Në ligjeratat e tij të famshme, të mbajtura në “Parisin e vogël”, sikurse njihej nga intelektualët asokohe qyteti kulturdashës Korça, ndër të tjera At Anton Harapi u shpreh: “Jam fetar, por kam tager dhe detyr shoqnor”.

E rëndësishme për At Antonin, ishte fati i nacionit dhe i martirëve, të cilët për vemendjen që i kushtonte rëndësisë së tyre, ishin pjesë e jetës së tij.
Populli i Shkodrës, kurrë s’do ta harrojë përshëndetjen e fundit të titulluar: “Dy lotet e nji betimi”, si shembull i oratorisë klasike shqipe, në përcjelljen e eshtrave të martirëve nacionalë Mustafë Qullit dhe Çerçiz Topullit, shtrënguan duart në shenjë betimi nacional: “Për nji Shqipni të bashkueme e të lidhun me idealin e herojve”.

Ajo që i jep konture të plota portretit të tij, është se ishte dhe mbeti si teolog, konferencier me mendim të freskët e cilësi të spikatur, ku në mënyrë të dukshme shquhet në drejtime parësore fetare e nacionale. Gojëtaria e tij, ishte përherë e kjartë në mendimet e shprehura, arsyetimin e lidhur mbi bazën e një logjike të kristalizuar e të ngjeshur mirë, ku çfarëdo që të lexosh nga erudicioni solid, të bie në sy tema e kuptueshme dhe e përshtatshme e veprave që shkroi dhe kumtesave historike që ligjëroi para njerëzve me nivel përgatitjeje e dije të ndryshme kulturore.

Frati stoik, vazhdimisht ishte i pritur për një bashkëjetesë paqësore, vëllazërore në katër besimet fetare (bektashi, myslimanë, ortodoksë dhe katolikë), ashtu sikurse ka vlerësuar me të drejtë biografi i pasionuar At Daniel Gjeçaj, ku, nënvizon: “Kjo ishte edukata harapiane. Ai ishte i kryeqzuem n’Kryq për Fe e Atdhe”.

Viti 1920, mbetët për meshtarin e Shën Françeskut, kohë e ingranimit me lëvizjen atdhetare shqiptare, në kushte e rrethana të reja, falë enërgjive të pashtërshme të prelatit, mori një shtytje dhe organizim të ri. Më 1921-1924, bëhet drejtues i grupit të njohur atdhetar “Ora e Maleve”, së bashku me poetin e njohur At Gjergj Fishtën (1870-1940), demokratin liberator Luigj Gurakuqin, Dom Lazër Shantojën, duke qenë njëkohsisht themelues, drejtues e botues i aftë i fletores “Ora e Maleve”, që rregullisht filloi të nxirrte grupi në fjalë.

Për më tepër, liberatorit të madh Luigj Gurakuqit, i përkushton veprën e vet të titulluar: “Andra e Pretashit”, ku shkruhet: “Luigj Gurakuqit- burrit vërtetë burrë”.
Më 1924, u zhvilluan zgjedhjet e para në Shqipëri, ku, gjendet mes “opozitës” së kohës përkrah Gurakuqit, Fishtës, Bajram Currit, At Benardin Palaj, Nolit etj. , që ishin pararoja e kësaj lëvizjeje, duke sjellë një mendim të epërm e veprim më të përshpejtuar racional për nacionin shqiptar.

At Anton Harapi, ka meritë për organizmin politik të kristiandemokratëve shqiptarë (1920) dhe që lidhen pastaj me përpjekjet më fisnike të një partie të re Demokristiane shqiptare, më 1930, e cila shquhej me programin e saj bashkëkohorë për palcën me tipare të thella atdhetare e humanizmi, duke përuar dhe reflektuar parime të shëndosha të burime kristiane, duke mos qendruar pas nacioneve civilizuese me tradita të lashta politike, si italianët e gjermanët, në përputhje me nevojat e kohës.

Me logjikë më të zhvilluar, demokristianët e parë shqiptarë në ide e shpirt, më 1946, ishin të njëkohshëm me De Gasperi-n në Itali dhe Audenhaurin në Gjermani, ku, shqiptarët kristiandemokratë, paraqiten si alternativa më shpresëdhënëse në periudha të ndezura antifashiste e antikomuniste të nacionit tonë të rrënuar nga Lufta e Dytë Botërore...

Pas rrëzimit të Qeverisë së Nolit, për shkaqe, që tashmë dihen mirë, sikurse shumë të tjerë, frati demokrat arrestohet 3 herë dhe burgoset së bashku me At Benardin Palaj e më vëllezër të tjerë në Krishtin të Urdhërit të Shën Françeskut, mbasi kishin përkrahur alternativën e demokracisë liberale të popullit, “Për një Shqipni t’Lir e t’Perparueme”.

Mbasi lirohet nga burgu, me vendosmëri dhe klajtësi ideore, vijon pa ndërprerje misionin e shenjtë, duke predikuar doktriminën e krishtërë. Si i Derguari i Françeskanëve të Veriut, i kërkon Qeverisë së Tiranës haptazi: “Flamurin Kuq e Zi, Gjuhën Nacionale, Lirin e Pavarsin e plot t’popullit”. Edhe pse kishte detyren e rëndësishme të Provincialit, nuk e shkëpuste për asnjë ast veprimtarinë adhuruese atdhetare.

Më 1933, ishte drejtues i Kolegjit Françeskan (Rektor), drejtor i Liceut “Illyricum” dhe pedagog në Shkollën Normale Femrore të Motrave Stigmatine në qytetin e Shkodrës (Gjuhadol).
Në harkun kohor të viteve 1930-1936, është drejtori i së përkohshmes prestigjioze revistes së mirënjohur në Ballkan “Hylli i Dritës” (Botuar për herë të parë më 1913), bashkëdrejtues i gazetës “Posta e Shqypnisë”, revistës fetaro - kulturore “Zani i Shna Ndout” etj.

[Labeati]

Me pendën e fuqishme në fushën e letrave shqipe

Frati, krahas përkushtimit fetar dhe vlerave të çmueshme sociale të komunitetit, dallon me po atë madhështi, në filozofi, teologji, pedagogji, sociologji, publicistikë dhe letërsi artistike.

Homelitë e këndshme, që mbajnë peshën e fjalëve frymëzuese të At Antonit, si vlerë autentike zbukurojnë letërsinë e pasur fetare të traditës gegë, ku, në tërësi kulmoi erudicioni esencial plot elokuencë elegante e me një diksion të kjartë.
Në mënyrë të rregullt, ndiqte rrymat e letërsisë botërore, lexonte në origjinal autorët e famshëm të pedagogjisë moderne të kohës, si: Pestaloc, Hergert, Frobel, Herbart, Forster etj. Midis librave dhe përherë pranë librave, mendonte se mendja e tij dhe e çdo njeriu, në përgjithësi, duke lexuar bën një gjimnastikë të mirë, sepse zgjeron dritaret e diturisë njerëzore, të cilat përherë duhet të jenë të interesuara, për të lejuar depërtimin e njohurive të reja bashkëkohore.

Shpesh At Antoni porosiste: “Gjimnastika e mendjes, me ushtrimin e vullndeses, duhet të shkojë krahas me penden, si krahet e shqipes, qi ket e naltojn n’ajer dhe e mbajn n’drejtpeshim”. Si pasojë e një akumulimi të dijeve dhe të përvojës si pedagog, në vitin 1925 boton veprën e parë pedagogjike, e cila njiherazi mund të cilësohet, një përshtatje të leksioneve të pedagogut A. Hergert, një punim i mirëfilltë shkencorë, të cilin e kishte pagëzuar me emrin: “Edukata ose mirërritja e fëmijëve”.

Synimi fisnik dhe final i tij, ishte që brënda lëvizjeve të reja reformatore të krijohen hapësira për modernizimin e metodave mësimdhënëse, didaktika e shkollës së re shqiptare, dhe në veçanti këtë rrymë të kohës kërkonte ta shpërndante me pasion në veçanti midis moshës së re, duke i pajisur në këtë mënyrë, me një kujdes e maturi, me parimet progresiste të shkollës së traditës së hershme demokratike e kulturore të Evropës Perëndimore. Për çudi, sot ende studiohen në universitetet e vendlindjes autorët e pedagogjisë sovjetike (pedagogë pedantë komunistë rusë) dhe jo pedagogët e traditës shqiptare në trojet etnike shqiptare.

Siç pohojnë biografët, meshtari shkrimtar e studiues i vëmendshëm, nuk harronte të ishte i kujdeshëm, kur analizonte, se më e rëndësishme në shpirtin e shqiptarit është bindja, si akti më cilësor dhe frytdhënës, se sa dajaku e frika.
Pikërisht për këtë edukatori At Anton Harapi, duke qenë më pranë rinisë e kuptonte krejt mirë, se forca fizike e thyen shqiptarin, por nuk e lakon, porsi butësia, si një mirësi e përhershme. Duke qenë drejtues për shumë vjet me radhë i disa revistave, me dorën e vet nënshkruan mbi 50 artikuj, editoriale, që të ndara në disa tematika I përkasin disa lëmive shkencore.

Ajo që e lartëson më shumë martirin At Anton Harapin, sipas mendimit tim, është elokuenca në gojëtari dhe filozofi, aftësi të cilën, në mënyrë të merituar e shfaqi në qytetin e Korçës, ku, spikati dukshëm para intelektualëve. Me anë të 6 ligjeratave të mprehta të kohës, analizoi të gjitha dukuritë e kohës, që e shqetësojnë shqiptarin. Sot për fat të mirë, dhe falë vullnesës së Zotit, ata gjenden të ruajtura në veprën “Vlerë Shpirtnore”.

Duhet vënë në dukje, se shtysë për autorin e kësaj nisme të guximshme, ishte çasti i një krize shpirtërore në Shqipëri, dukuri kjo me rrjedhime negative dhe shkatërrimtare. Aty autori referues, analizoi me hollësi shkaqet e kësaj krize, duke bërë gradualisht njohjen me etilogjinë dhe terapinë e kësaj sindrome kanceroze, ku, si epidemi e rrezikshme kishte nderhyrë ideologjia shterpe dhe vdekje prurëse e marksizmit (Marx-it) edhe në vendin tonë, shenjat e së cilës i importoi në Shqipëri Ali Kelmendi me kompani në vitin 1936...Tashmë ndërgjegja shqiptare ishte paralajmëruar nga frati At Anton Harapi, që ndiqte me kujdes vërshimet marramendëse të reve të zeza komuniste, që mbillnin obskurantizëm, gjak, dhunë dhe ateizëm të shfrenuar. Me deklaratën e tij françeskani shkodran, zbuloi se: “Por u pa n’Rusi, se si parimi i komunizmit, në vend që të zhdukte të zezat, u ba burim mjerimi”.

Duke nuhatur dhe studiuar me kujdes rrezikun e shtrirjes së kësaj epidemie asfikësuese në Shqipëri, shpejt e kuptoi se Ballkani, i lodhur nga luftrat do të pushtohet, mbasi po vëzhgonte lajmet, që vinin me shpejtësi nga Evropa Perëndimore, si alarme të kobshme, se çfarë po ndodhte në stepat e Siberisë Lindore në Rusi, ku, miliona rusë të pafajshëm, atdhetarë, filozofë e kundërshtarë të regjimit të sovjetëve po rezistonin si antikomunistë, klerikë të besimeve të ndryshëm, po përsekutoheshin pa mëshirë nga gijotina e armëve të vdekjes, që ishte ateizmi dhe diktatura e proletariatit me hekur dhe litar...

At Antoni, kërkonte të ndërtonte godinën e re të mendimit më përparimtar nacional shqiptar. “Një frat i thjeshtë, renditet përkrah mendimtarëve të mëdhenj nacionesh të tjera”, vlerësin studiuesi e kritiku bashkëkohor Dr. Aurel Plasari.
Frati ynë kishte shumë pasion letërsinë e traditës dhe atë bashkëkohore të shkruar nga Fishta, Naimi, Poradeci etj.

Ai shkruante në prozë të ëmbël në gjuhën e bukur dhe tingëlluese gegë, me një stil të këndshëm, të latuar e fin, ku shquhet larmia e argumenteve që parashtronte. Kushdo sot kundron me kënaqësi thjeshtësinë e të shkruarit. Vepra e dytë “Andra e Pretashit”, si roman u botua pjesë - pjesë prej vitit 1933 - 1942, në revistën e njohur kulturore “Hylli i Dritës”, ne nëntituj: “Urti e Burrni nder banorët e Cemit” dhe “Valë mbi valë”. Ajo u dërgua për botim në mërgim, së bashku me veprat e tjera të letërsisë së kohës, pranë Insitutit të Studimeve Shqiptare, në Shtëpinë Botuese “Valecchi” të Firencës (Itali), por shkaku i Luftës së Dytë Botërore, bëri që kjo nismë qëllimmirë të mbetet e paplotësuar. Disa vjet më vonë, në vitin 1959, veprat në fjalë u botuan në Romë, në saj të kujdesit të drejtpërdrejtë të albanologut të shquar Prof. At Zef Valentinit dhe nga prozatori i famshëm shkrimtari i shquar i traditës ish-Ministri i Kulturës Prof. Ernest Koliqi dhe françeskani i përkushtuar kulturës shqiptare At Daniel Gjeçaj ofm.

[Labeati]

p. Anton HARAPI

Tri zânamare ase harmonija nder elementa të nryshem në Shqypní

Lodhë e këputë, u ula me pushue. Kahë mushknít e mija merrshin e epshin sá ku muejshin, kahë me gjymtyrë, tue luejtë, kerkojshin vend e mnryrë si m’e e shkue të lodhunt, disi pá u kujtue u gjeta mjedis nji bukurije e stolije, qi por nana natyrë âsht e zoja m’e e sajue: aty diku afer, prej nji shkami të gjallë, çurrel dikojshin pikat e ujit të ftohtë, qi, të prarueme prej rrezeve të diellit të bjeshkve, si t’ishin thermija ari e argjani bishin të shkelqyeshme mbi at ledinë të njomë; piptina e kerthnestë pervujtshem i gjallnote ato brija, e, mbi krepa e gur njimi herë të motnuem, endte agimi e jetës prendverore.

I ap vetit edhe njiherë, siellem në tjetren anë, e syvet të mij u shtrihen fushat e hapta, qi në blerimin e vet, porsi plisa të qindisun me gjithnduer njyrje e trajte, grabitshem më tërhiqshin me i kundrue, kahë thekshem e andshem prekshin ahtet e zemrës seme; mbi krye tem, të rrebta posi vigana, ngrehun rrishin ato maje të thepisuna, rendue e stivue pa simetri, por me nji perpjekje të kanshme, si t’ishin motra të kapuna dora-doras; kundrimi i tyne mat madhni e rrebsi disi më shtite nji drojë e nji tramë, e cilla amel tue më kerkue ndisit, më knaqte e më qetësote, kahë flladi i erandshem dallkadalë m’i terte djersët e më pertrite fuqit, zogj gjinduersh kërcejshin gemb më gemb, e me ato levizje, me at shpejtsi e shkathtsi, qi janë vetun të tyne, m’u bate se po gëzoheshin per mik t’ardhun, e me at za aq tâmel e plot kumbim, qi lëshojshin tue këndue, kahë thejshin monotonin e perjetshme t’atij vendi, njiheri pajtoshshin në mue ma t’imtat pejza të thalbit të jetës.

Por menja nuk më pushote, m’u bate se diç më mungon e se të gjith ajo bukuri e stoli natyre po më thonë: Kerko ma përtej, se ke me e gjetë. Ngela e u vuna si në përgjim; mat vetmi m’u bate se po ndiej nji za kange. Thue janë zanat, qi po këndojn?... i ap vetit, e braf,- çohem më kamë; kur qe, mbi nji mogilë, aty afër shi tre bari të cillët njeni ma i bukur se tjetri po u bijshin zanamareve me nji perkim të binshem, me nji harmoni të pashoqe, e si mos t’ishin ato tri zaje, më nji po merrshin kangen e kreshnikut. U meka e treta, harrova të lodhunt, s’dijta ma ku ishe:

Barit ishin tre shqyptarë, njeni mysliman, njeni ortodoks e tjetri katolik. Mos t’i kishe pa të tre me zanamare në dorë, kishe ba be, se nuk janë tre, por nji qi po i bjen, njikaq perkueshem jehote zani i zanamarevet të tyne.

Fshana kthelltë, e sa ku muejta, brohorita me at fjalen e Arkimedit: Eureka! E gjeta. M’u freskue shpirti kahe m’u ba se po më çilet perdja e po shoh e po hetoj n’at harmoni të bindshme të tri zanamarevet shemullin e simboline kjartë e të gjallë të paqes e të qetsis kombtare nder tre elementa fetarë të nryshëm. Thaçë me veti, thue se na shqyptarët do të jemi që mos kurrkush në botë?

Thue do të jemi aq të namun si mos të muejm me rrnue porsi shokë e vëllazen si jemi, por do ta lajm buken me gjak, do ta shkojm motin tue ndejë bark e shpinë, e, me helmin e dasis, do të prishim doke, giuhë e karakter, do të shkojm kundra interesave tona e do të t’rrenojm njata shka vetë Perendija na ka falë e bota marë na ka njohtë, njisin kombtare?

Jo kurr, po n’at mnyrë si secilla zanamare, tue majtë kenen e cillsit e veta, bjen njiheri me tjerat motra të nryshme, tue perftue kënaqë e harmoni, njashtu tre elementat fetarë në vendin tonë, pa ndeshë n’ata në shka nuk perkojn, por tue u qandrue n’ata shka kan të perbashktë, do të formojn njatë harmoni kombtare, në të cillen jeta shqyptare do të marrë frymë, do të pushojë, do të mkambet e do të përparojë. Kush i thotë vetit shqyptar e don me rrnue i lirë në shtet të lirë, porsi gjytetas eporsi nenshtetas e ka me detyrë të bashkohet me ne e të punojë për perfitimin e harmonis së jetës shqyptare, të cillen kemi me e majtë e me e gëzue, jo tue marrë me i ra krahi njatyne tastavet, qi me disonancen e vet dajn e shkatrrojn; por tue intonue marë të gjitha njato fille e veti të jetës shqyptare, qi perbajn njisin e karakterit e t’interesavet tona.

(vijon)