Frano Prendi, themeluesi i prehistorise shqiptare

[Albo]

Në 75- vjetorin e lindjes së shkencëtarit të parë që bëri evidentimin e unitetit dhe të diversitetit në zhvillimin e kulturës ilire gjatë epokës së hekurit në Shqipëri si dhe të etnogjenezës autoktone të saj në këtë trevë jugore të Adriatikut

Frano Prendi, Themeluesi i Prehistorisë Shqiptare

Dr. Moikom Zeqo

Para disa ditësh më erdhi për t’u takuar në zyrën time, në Muzeun Historik Kombëtar, miku im i vjetër dhe shumë i çmuar, arkeologu Frano Prendi. Më tha se do të shkonte disa kohë në Francë, në Paris ku jetonte një nga vajzat e tij e martuar. E njoh mirë Frano Prendin, njoh akribinë e tij shkencore të rrallë, tipin e tij të mirë dhe gazmor, tepër të butë dhe pasionant. Por njoh mirë në substancë krijimtarinë e tij të pazakontë shkencore dhe e quaj veten me fat që për më shumë se 10 vjet kam qenë koleg me këtë njeri. Para se të ndaheshim si rastësisht më tha se ky ishte viti i 75- vjetorit të tij të lindjes. Unë u stepa dhe ndieva një trishtim të thellë për faktin që ky shkencëtar me një kontribut kaq të madh në arkeologjinë shqiptare është gati i harruar tërësisht nga mediat, nga buja ciklike që ekziston sot në Shqipëri dhe i lënë në harresë të pamerituar nga kolegët e tij. Askush nuk ka shkruar dy radhë, qoftë për 70- vjetorin e Frano Prendit, qoftë edhe tani në 75 vjetor nuk ka programuar askush që të organizohet një veprimtari nderimi, ku të paktën të thuhen publikisht meritat e veçanta shkencore dhe njerëzore të Frano Prendit. E ndiej në mënyrë thelbësisht të vetëdijshme të them diçka “urbi et orbi” për këtë figurë e personalitet të spikatur të kulturës kombëtare në Shqipëri.
Frano Prendi ka lindur më 1928 në Shkodër, ku kreu studimet e mesme. Në momentin historik ai u lidh aktivisht me antifashizmin shqiptar dhe ka statusin e veteranit të luftës. Studimet e larta i bëri pjesërisht në Fakultetin Filozofik të Beogradit dhe pjesërisht në Fakultetin Historiko-Filozofik të Sofies, ku u diplomua si arkeolog më 1951 me rezultate të shkëlqyera. Pas studimeve u emërua arkeolog, ku gjithë jetën qe i tillë, pa u dyzuar. Ai ka qenë krijuesi dhe drejtuesi i sektorit të prehistorisë në Institutin Arkeologjik të Tiranës. Krijimtaria kërkimore me Prendin fillon më 1953 në varrezat tumulare ilire, që nga viti 1960 qe drejtuesi kryesor i gërmimeve të mëdha dhe të vështira, si në vendbanimin shumë të rëndësishëm prehistorik të Maliqit, tashmë gjërësisht i njohur në arkeologjinë botërore, në vendbanimin neolitik të hershëm të Podgorisë, në vendbanimin neolitik të Kamnikut të Kolonjës, në vendbanimin prehistorik të Sovjanit të Korçës, në shpellën e Blazit të Matit, në qytetin ilir të Irmajt dhe në atë të Lisit. Botimet dhe monografitë e tij shkencore të një cilësie të lartë, botuar në shqip dhe në gjuhë të huaj po i bëjnë një krijimtari të admirueshme, që nuk përfshihet në disa vëllime të mëdha. Frano Prendi, si arkeolog i terrenit ka jetuar me vite në ekspeditat arkeologjike, mes njerëzve me një kujdes të spikatur, por nuk është shkëputur nga tryeza e shenjtë e dijetarit, duke shfrytëzuar një bibliografi kolosale. Ndër meritat e patjetërsueshme të Prendit janë:
1. Krijimi i shkollës së prehistorisë shqiptare për herë të parë në Shqipëri, ku u përgatit një brez i tërë historianësh që punojnë në këtë rrafsh ende dhe sot; 2. Futja e metodave bashkëkohore, që nuk njiheshin më parë në gërmimet arkeologjike të prehistorisë; 3.Veprimtaria shumëvjeçare mësimdhënëse universitare; 4. Orientimi dhe udhëheqja e drejtpërdrejtë e arkeologëve të rinj, duke luajtur kështu rolin e një dekani të arkeologjisë në Shqipëri.
Më 1997, kur unë studioja në Washington D.C. në bibliotekën e madhe të Dumbarton Oaks befas pashë në vëllimin e tretë të botimit akademik të Kembrixhit “The Cambridge Ancient History”, nën udhëheqjen e dijetarit gjenial anglez Hammont, të përfshirë të parin studim përgjithësues të njohur në botë nga Shqipëria “The prehistory of Albania”, të shkruar nga Frano Prendi.
Askush deri më sot nuk e ka arritur një lartësi të tillë, për të qenë në nomenklaturën e dijetarëve më të mëdhenj në Evropë në botimin me rëndësi botërore të Kembrixhit. Ky studim i Frano Prendit fare mirë mund të botohej në një libër më vehte. Aty mund të kuptosh kapacitetin e tij, përvojën e shumëfishtë dhe modernitetin bashkëkohor të koncepteve të tija arkeologjike. Vetë Hammont e ka cilësuar studimin e Prendit si “studim të përsosur”. Është për të ardhur keq që Frano Prendit i referohen dijetarët e huaj, jo vetëm për këtë studim fundamental për prehistorinë e Shqipërisë por edhe për studime të tjera të botuara në revistat autoritative të arkeologjisë botërore, kurse në Shqipërinë e tij dhe tonën nuk dinë pothuaj asgjë për këtë kontribut.
Prendi ka marrë pjesë në shumë kongrese dhe simpoziume ndërkombëtare si në Angli, Francë, Gjermani, Hollandë, Itali, Turqi, Rumani, Bullgari, Greqi, Kroaci, Serbi, Slloveni, Bosnje, Spanjë etj. Ka mbajtur leksione për prehistorinë shqiptare në Institutin Arkeologjik Gjerman në Athinë, në Universitetin e Athinës dhe atë të Janinës, në Institutin Arkeologjik të Sofies, në Universitetin e Leçes dhe të Barit, në institutin prehistorik të Heiderbergut. Ai është bashkëpunëtor i Historisë së Shqipërisë, botim i vitit 1959 dhe i Historisë së Popullit Shqiptar, 2002, botime këto akademike. Është bashkautor i librit “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë” dhe i botimit frëngjisht “Less Illyriens”. Është bashkautor i Katalogut të Ekspozitës së Hildeshajnit, në Gjermani, që është botimi shkencor më i përsosur për arkeologjinë shqiptare në botë. Është anëtar nderi i Institutit Arkeologjik Gjerman, anëtar në Këshillin Ndërkombëtar të Studimeve Indevropiane dhe Thrake, anëtar i Komitetit të Revistës “Prehistoire Europenne” të Universitetit të Liezhit (Belgjikë) si dhe të “Bulletin de la societe prehistorique Ariege Pyrennees”. Prendi ka përgatitur për botim monografinë mbi 300 faqe “Epoka e bronxit të hershëm dhe të mesëm në Shqipëri”. Ai është pjesëmarrës në disa botime enciklopedike, botuar në frëngjisht dhe italisht, ku ka shkruar artikujt për historinë e Kaonisë si dhe për vendin e Shqipërisë në Evropën prehistorike në librin “Recherches franco-albanaises” V.I etj.
Çfarë ka të veçantë dhe të pazevendësueshme Frano Prendi?
Ai është themeluesi i prehistorisë shqiptare, e cila më parë nuk ekzistonte dhe ndër opinionin e shumë dijetarëve të huaj, duke përfshirë edhe Leon Rey “prehistoria në Shqipëri qe një njollë e bardhë”. Të themelosh një shkollë dhe të jesh prijëtar i prehistorisë shqiptare, si të thuash Gjon Buzuku i studimeve prehistorikë në Shqipëri nuk është një gjë e vogël dhe e parëndësishme. Prendi është i pari që krijoi sistemin e periodizimit dhe të kronologjisë për të gjitha epokat prehistorike, i pranuar edhe në shkencën evropiane. Ai është i pari që shkroi për strukturimin e kulturave prehistorike shqiptare në një areal të gjerë prehistorik të Ballkanit dhe më tej të Evropës Juglindore. Ai është i pari që bëri përcaktim të specifikave rajonale të zhvillimit kulturor në Shqipëri gjatë neolitit dhe epokës së metaleve të hershme. Ai është i pari që bëri dhe një sintezë të goditur të artit të epokës së neolit dhe eneolitit. Ai është i pari që bëri evidentimin e unitetit dhe të diversitetit në zhvillimin e kulturës ilire gjatë epokës së hekurit në Shqipëri si dhe të etnogjenezës autoktone të saj në këtë trevë jugore të Adriatikut. E përmenda disa herë fjalën “i pari”. Kjo është absolutisht e vërtetë, sepse proverbi latin thotë “Scripta manent” d.m.th. “E shkruara mbetet”. Atëhere pse është kjo heshtje e pamerituar rreth kontributit të Frano Prendit?
Para disa vitesh ai qe i vetmi arkeolog që i mori të gjitha votat për t’u paraqitur si kandidaturë për t’u bërë anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.

Përse vallë nuk e kanë bërë akoma?

Mund të kesh sy dhe nuk do që të shikosh, mund të kesh veshë dhe nuk do që të dëgjosh. Po shkenca duke qenë logjikë e pamëshirshme kërkon dhe vlerësim racional të pamohueshëm të veprës dhe të krijimtarisë së Frano Prendit. Është për të ardhur keq që kolegë të tij kanë bërë çmos për ta lënë mënjanë, për të mos e aktivizuar më, kur ai është plot gjallëri dhe në një moshë ende të fuqishme për të punuar ashtu siç di vetëm ai.
Në kapitullin e arkeologjisë shqiptare, prehistoria ka qenë zbulimi më i madh, që ndryshoi shumë gjëra pozitivisht dhe me fakte konkrete për autoktoninë. Njohës i mrekullueshëm i qeramikës prehistorike, Prendi asnjëherë nuk bëri marrëzira për të thënë që preilirët janë pellazgët, çka do të krijonte ekuacionin e gjoja qeramikës pellazge në gërmimet prehistorike të Shqipërisë, gjë që nuk është e vërtetë dhe aspak e vërtetuar.
Si pionier i kronologjisë prehistorike ai me seriozitet krijoi atë kronologji, që sot shërben për të gjithë, madje edhe për kolegët e tij. Si prehistorian i parë i madh i Shqipërisë, Prendi i kalon për nga rëndësia, kufijtë e vendit të vet dhe është kështu një dijetar i vërtetë dhe i shquar edhe në rrafsh evropian.
Këto janë disa ravizime të portretit të Frano Prendit, mikut tim të nderuar, i cili në 75- vjetorin e tij të lindjes është i tillë që nuk mund jo vetëm të harrohet, por gjithsesi është e detyrueshme nga të gjithë ne, që ai të nderohet, sepse të paktën sipas mendimit tim statusin e akademikut ai e ka merituar të paktën që 10 vjet më parë. Nëse nuk e ka këtë status nuk është faji i tij por i të tjerëve.
Amen!

I pari studim përgjithësues i njohur në botë nga Shqipëria “The prehistory of Albania”, është shkruar nga Frano Prendi. Askush deri më sot nuk e ka arritur një lartësi të tillë, për të qenë në nomenklaturën e dijetarëve më të mëdhenj në Evropë në botimin me rëndësi botërore të Kembrixhit.

Është për të ardhur keq që Frano Prendit i referohen dijetarët e huaj, jo vetëm për këtë studim fundamental për prehistorinë e Shqipërisë por edhe për studime të tjera të botuara në revistat autoritative të arkeologjisë botërore, kurse në Shqipërinë e tij dhe tonën nuk dinë pothuaj asgjë për këtë kontribut.